Xonalarilting

2. Turli xil mulkchilik sharoitida qishloq xujalik kor-

xonalarilting tashkiiy-iqtisodiy asoslari
Qishloq xujalik korxoіtalarida turli xііl mulkchilik shakllari , ularni tashkil etish tamoy illari va shakllari

Qishloq xo’jalik korxonalari arpap sanoat majmuasining birlamchi bugini bulib, uning iktisodiy asosini tashkil etadi.
kof›xoiacu deb, davlatga karashli bulgan yerni uzok muddatga ijaraga olib, uz ch‹amoasi mexnati va ishlab chikarish vositalari yordamida, biznes reja va ichki xujalik xisobi tizimiga tayangan xolda, yuridik xukukka ega bulgan tovar kishlok xujalik maxsulotlari ishlab chikaruvchi xujalik yurituvchi sub’- yektlar tushuniladi.
Mamlakatimiz tarakkiyotining iktisodiy asosini katta kismini arpap sektor iktisodiyoti tashkil etadi. Arpap sektor xududida mexnatga yarokli axolining 60 foizi yashaydi va ularning 40 foizi arpap soxada xizmat kiladi. Eng muximi shundaki, arpap coxa korxonalarida mamlakat milliy boyligining teng yarmi shakl- lanadi.
Mamlakatimiz kishlok xujaligida iktisodiy isloxotlarni jadal amalga oshirilishi, kup ukladli arpap iktisodiyotni shakl— lantirish va shu asosda bozor munosabatlarini mustaxkamlash soxada soglom iktisodiy rakobat muxitini yaratish orkali mavjud yer-suv, mexnat resurslari va moddiy — texnika bazasidan foydala- nish samaradorligini kutarish yunalishida olib borilmokda.
Isloxotlarning boshlangich boskichidan boshlab asosiy e’ti- bor ep maydonlarini yerdan foydalanuvchi turli mulk subektlari urtasida taksimlash va kayta taksimlash yuli bilan amalga oshi— rilmokda. K.ishlokda mulkdorlar sinfini yaratish uchun yerlar eng avvalo shaxsiy yordamchi xujaliklar egalariga ajratib beriladi.
Xozirgi vaktda bozor munosabatlari talablaridan kelib chikib, kishlokda kup buginli iktisodiyotni vujudga keltirish uchun zarur tashkiliy — xukukiy shart-sharoitlar yaratildi. Isloxotlar jarayo- nida barcha mavjud bulgan kishlok xujalik korxonalarining mulk shakllari uzgardi, kishlokda xujalik yuritishning koooperativ (shirkat) xun‹aliklari, ijarachilar uyushmalari, ochik va yopik turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, fermer xujaliklari, xalk korporatsiyalari, agrofirmalar, xususiy chorvachilik fermer xuz‹aliklari, shaxsiy ëp—
damchi—dexkon xujaliklari kabi undan ortik. tashkiliy shaklllari karor topdi.
Ta’kidlash lozimki, kishlok xujalik korxonalari kup jixatdan xam shaklan, xam mazmunan bozor munosabatlari talab— lari doirasida uz faoliyatlarini takomillashtirib bormokdalar, ularda isloxotlar boskichma-boskich amalga oshirilmokda.
Prezident I. A. Karimov: - «Biz bozor iktisodiyotiga katta sak- rashlar, tubdan vayron kilish yuli bilan emas, balki bir boskichdan ikkinchi boskichga ketma—ket utish, ya’ni evolyusion tarz— da ilgarilab borishni uzimiz uchun kat’iyan tanlab oldik. Xap bir boskich amalga oshirilayotgan isloxotlar strategiyasining bir xalkasidir» degan edi.
K.ishlok xujalik korxonalarini tuzishdan kuzda tutilgan aso— siy maksad — korxonalar ichki imkoniyatlaridan maksimal darajada samarali foydalanib, axoli va bozorni arzon, yukori sifatli, rakobatga chidamli tovar kishlok xujalik maxsulotlari bilan doi— miy ravishda ta’minlab, maksadga muvofik ravishda foyda olish— ^ir-
Prezidentimiz I. A. Karimov kishlok xujaligi oldidagi mak—
sadga xtalib: «Maksad — kishlok xujaligi soxasida ishlab chikarish samaradorligini keskin oshirish, kishlokda yashayotgan xalkimizni xayot darajasini k arish, ular uchun munosib shart-sha— roitlarni yaratishdan iborat bulmogi kerak» degan edi.
Yukorida kayd etilgan maksadlarga erishish uchun kishlok xujalik korxonalari kuyidagi vazifalarni bajarishlari lozim:

• 
  kishlo’;da mulkchilik munosabatlarini, eng avvalo xususiy mulkchilikni rivojlantirish va mustaxkamlash, kishlok xujaligida arpap va iktisodiy munosabatlarni islox kilishning asosiy yunalishi sifatida xakikiy mulkdorlar sinfini shakllan- tIrIsh;
  

• 
  dexkonlarda yerga va mulkga egalik xissini uygotish, dexkonlarni uz mexnati natijalaridan foydalanish xukukiga la ega bulishni ta’minlash, kishlokda mulkiy paylarni joriy etish asosida mulkiy munosabatlarni takomillashtirish;
  

• 
  xap xil turdagi tovar kishlok xujalik maxsulotlari ishlab chikaruvchilarning tashkiliy—xukukiy shakllarini — kishlok xujalik shirkati, fermer va dexkon xuY.aliklarni tashkil etish. Kishlok xujalik korxonalarining xukuki va iktisodiy mus— takilligini kengaytirish;
  
• 
  dexkonlarning uz mexnatidan va butun kishlok xujalik korxo—
  

nasi faoliyatining pirovard natijalaridan manfaatdorligini oshirish. Bunga ishlab chikarishni va mexnatni tashkil etishning oilaviy (›l‹amoa) pudratiga asoslangan ichki xujalik yuritish tizi- mini jorpy etish yuli bilan, yetishtirilgan maxsulotlarga xisob— kitoblarn p uz vaktida amalga oshirish va mulkiy paylar buyicha di— vidend tulash bilan erishish;

• 
  tuprok eroziyasiga karshi kurash va meliorativ ta lbirlarni utkazish xamda kishlok xujalik maxsulotlarinp ishlafi chikarishnnng sanoatga asoslangan eng zamonaviy texnologiyasini joriy etish xisobiga dexkonchilik madaniyatini va tuprok unum—
  

DO|ELIGINU OSHI]EISH ;

• 
  kish:іok xujalik ishlab chikarishini samarali yuritishning asosiy me:іoni sifatida kishlok xujalik ekinlarini xosildorli- gini, chorva molllar maxsuldorligini oshirishni ta’minlovchi za- monaviy agrozootexnika koidalari va talablariga rioya etish;
  
• 
  mamlakatimizda paxtachgіlik, don, kartoshka, sabzavot va boshka kishlok xujalik ekinlari selekiiyasi va urugchiligi tizimini ri- vojlantirish, maxalliy tuprok va iklim sharoitiga mos tumanlash— tirilgan navlarni tugri tanlash va joylashtirish, chorvachilikda naslchilikni yaxshilash.
  

Kayd etilgan vazifalarni muvaffakiyatli xal etishda kishlok xujalik korxonalari kuyidagi tamoyillarga amal kilingan xolda kayta tuzilishi kerak:
tashkpl etilishi va xujalik yuritilishida bozor tizimi uchun mos va xoc bulgan ma’lum bir mulk shaklini tanlashda erkinlik xamda xususiy mulkchilikni rivojlantirish;
_ davlatga karashli bulgan yerdan foydalanish xukukidan Uzbekistop Respublikasining Ep kodeksi talablari buyicha kat’iy belgilangan maksadlarda amalga oshirish, bunda ep — xususiylash- tirish, ol,zi—sotdi, garovga kuyish, xadya kilish, ayirboshlash ob’- yekti bulishi, shuningdek ikkilamchi ijaraga berilishi mumkin emasliginn nazarda tutish;

• 
  doimpy shartnoma asosida ishlaydigan erkin mexnat jamoala- rini shakllantirish va mexnat kilish shaklini tanlash va tashkil etishda erkinlikni yaratish;
  

xap bir tovar ishlab chikaruvchining mexnat faoliyatini, ish- lab chikarі іshning pirovard natijasi bilan boglikligini ta’min- lash;
jamo:i va shaxsning maxsulot yetishtirish bilan bogl lik bulgan faoliyatin p biznes pet‹a asosida tashkil etish;
kengaytirilgan takroriy ishlab chikarishni ta’minlash uchun, daromadni xarajatlar bilan kiyoslab foyda olishga erishish, kor— xonani ishlab chikarish moliya faoliyatini zla xujalik xisobi shartlari asosida tatikil etish.
Bozor iktisodiyotiga Јchish davrida xujalik yuritishning yukorida kaid kilib utilgan tamoyillari asosida Yozbekiston Res— publikasi kіzshlok xujaligida kayta tuzilgan kooperativ va xususiy mulkchilikka asoslangan kuyidagi tuzilmalar faoliyat kursatmokda:

• 
  kishlok xujalik kooperativ (shirkat) xujaliklari; ijara uyushmalari;
  
• 
  aksiyadorlar jamiyati; fermerlar uyushmasi;
  
• 
  shaxsiy mulk egalari;
  

xususiy chorvachilik fermalari; xalk korporaiiyalari;

• 
  agrofirmalar; dexkon xujaliklari;
  

• 
  kushma korxonalar.
  

Bu mustakil tuzilmalarning asosiy maksadi uzlariga ijaraga berilgan ep va boіika ishlab chikarish vositalari yordamida ichki imkoniyatlardan samarali foydalanib kuprok, sifatli va arzon tovar kishlok xujalik maxsulotlari yetkazib berib, maksadga muvofik ravitida foyda oliiіdir.
Yzbekiston mustakillikka erishgandan keyin, arpap sektorda boshlangan isloxotlar ma’lum darajada kishlok xujaligi xodimlarining tadbirkorlik faoliyatlarini kuchaytirdi. «Ep kodeksi», «Mexnat kodeksi», «Kooperaiiya grisida», «Fermer xujaligi grisida» (yangi taxrirda), «K.ishlok xujalik kooperativi (shirkat) xujaligi grisida», «Dexkon xujaligi grisida» kabi asosiy konunchilik xujjatlarining kabul kilinishi, iktisodiyotning arpap sektorida isloxotlarni utkazish imkoniNіf berdi. Ytgan davr ichida yangi xujzzik yuritish shakllarini yaratilishining xukukiy va tashkiliy asoslari
belgilab berildi.
Ayni paytda isloxotlar tajribasi, utish davrining uziga xoc murakkabligini va xal bulmagan muammolarini kursatdi.
Bu murakkabliklar va muammolar arpap sektorda eskicha xujalik yuritish va boshkaruv usullarining mavjudligi, ularni bozor iktisodiyoti konunlari asosida kayta kurish muammosini xal
eta olmasligi, xujalik yuritishning yangi tashkiliy — iktisodiy usullari esa xali yetarlicha rivoya‹lanmaganligi bilan xarakterlanadi;

• 
  xozircha iktisodiyotning fly sektorida shaxsiy — xujalik yuritishning jamoa usuliga asoslangan shakllari yetakchilik kilmokda. Kishlok mexnatkashlarining, epga egalik kilish xissining pastligi, ularni mexnatning pirovard natijalaridan manfaatdor bulishlariga tusix bulib kelmokda;
  

sarf—xarajat mexanizmining mavjudligi, kishlok xujaligida ilgor texnika va texnologiyadan samarali foydalanishga, ortikcha ish kuchini ozod kilishga imkon bermayapti;
tovar-pul munosabatlarining yetarlicha rivojlanmaganligi, agrobiznesda rakobat muxitining shakllanmaganligi va pul munosabatlaridagi kiyinchiliklar sababli, kishlok xujaligi mexnatkashlarini ixtisoslashgan ishlab chikarishdan uzoklashib, natural xujalikka intilishlariga sabafichi bulmokda;

• 
  joylarda xanuz turli yukori tashkilotlar va davlat organlarining kishlok xujalik korxonalari faoliyatiga aralashuv xolatlari uchrab turibdi.
  

Kishlok xujaligida iktisodiy isloxotlarni chukurlash- tirishning asosiy maksadi, kuchli davlat ximoyasiga tayangan xolda, kishlok xujaligi ishlab chikarishida uz-uzini boshkarishni ta’minlash tizimini yaratishdan iboratdir.
Kuyilgan maksadga erishishining asosiy yullari kuyidagilardan iborat:
yerga xususiy mulkchilik munosabatlarini mustaxkamlash yoki ularni uzok muddatli ijaraga berib, xujalik yurituvchi subektlarning undan manfaatdorligini kuchaytirish;

• 
  uz—uzi ni boshkarish xukuklarini mustaxkamlash va kishlok mexnatkashlarining xayotiy faolligini, kichik va urta biznesga
  

KIZIKISHINI OSHI]EI SH ;

• 
  korxonalarni, fermer va dexkon xun‹aliklarini moddiy texnik resurslar bilan ta’minlash va kishlok xujaligi maxsulotlarini sotishda rakobat muxitini shakllantirish va rivojlantirish;
  

kishlok xujaligini davlat tamonidan kullab-kuvvatlashning maksadli tizimini shakllantirish va xokazolar.

2.