Xudayorova shodiya hamdam qizi

---

73 
Turkiy tillarda so‘z turkumlarining umumiy xususiyatlari 
Urganch davlat universiteti talabasi 
XUDAYOROVA SHODIYA HAMDAM QIZI 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada turkiy tillarda so‘z turkumlarining umumiy 
xususiyatlari haqida ma’lumotlar yoritib berilgan. 
Kalit so‘zlar:
umumgrammatik, grammatik-morfologik, qaratqich kelishigi. 
Аннотация:
В этой статье представлена информация об общих 
характеристиках групп слов в турецких языках. 
Ключевые слова:
общая грамматика, грамматико-морфологическое, 
демонстративное согласие. 
Abstract: 
This article provides information about the general characteristics of 
word groups in Turkic languages. 
Key words:
general grammar, grammatical-morphological, demonstrative 
agreement. 
Boshqa tillarda bo‘lgani kabi, turkiy tillarda ham so‘z turkumlari 
umumgrammatik (kategorial) ma’nosi jihatdan birlashgan va o‘ziga xos grammatik-
morfologik (yasalish va so‘zlarning o‘zgarishi) va sintaktik belgilari bilan 
xarakterlanadigan so‘zlar guruhini tashkil etadi. Mana shu xususiyatlarga ko‘ra, 
mustaqil ma’noli so‘z turkumlariga–otlar, sifatlar, fe’l, ravish ajratiladi. 
Turkiy tillarda son va olmosh turkumlari ham muhim o‘rin egallaydi. Ularni 
aniqlashda, asosan, semantik belgisiga tayaniladi, shakliy belgilari esa qatnash-maydi. 
Turkiy tillardagi sonlar otlashib, sonning umumlashgan ma’nosini ifoda-laydi, 
olmoshlar esa ot va sifat vazifasida kelib, o‘ziga xos ko‘rsatish ma’nosiga ega bo‘ladi. 
Boshqalardan farqli o‘laroq, semantika, an’ana bo‘yicha, sonlar va olmoshlarni 
otlovchi so‘z turkumlariga kiritishga undaydi. 
Turkiy tillarda atash ma’nosini anglatmaydigan, grammatik munosabatlarni 
ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qiladigan guruhga mansub so‘zlar ham bor. Ular 
umumiy ma’nolari va boshqa so‘zlar bilan birikuviga qarab turkumlarga ajratiladi. 
Atash xususiyatiga ega bo‘lmagan so‘z turkumlariga–ko‘makchilar, yuklamalar, 
bog‘lovchilar kiradi. Yuqorida ta’kidlangan so‘z turkumlaridan tashqari, so‘zlarning 
kichik guruhi–predikativlar bor. Ular o‘zgarmaydi va subyektning nutqqa yoki 
nutqning borliqqa munosabatini ifodalaydi. Undovlar va tovush va obrazga taqlid 
so‘zlar (mimemalar) ham so‘zlarning alohida guruhini tashkil etadi. Ular grammatik 
formaga ega bo‘lmaydi va his-tuyg‘u, inson tomonidan idrok qilinadigan tovush,
obrazga taqlidni ifodalash uchun ishlatiladi. 

---

74 
Eski va hozirgi turkiy tillarda predmetlar va hodisalarning ko‘pligini ifodalash 
uchun -lar//-lär affiksi keng qo‘llaniladi. Chuvash tili bundan mustasno. Bu tilda ushbu 
affiks qo‘llanilmaydi. 
Turkiy tillar materiallari shuni ko‘rsatadiki, qadimgi turkiylarda ko‘plik haqidagi 
tasavvur boshqacha bo‘lgan. Ular ongida individlarning hayotiy umumlashmalari 
natijasida shakllangan birlik va ko‘plik kategoriya tushunchasi mavjud bo‘lgan. Ammo 
tilda, ehtimol, farqlar ifodalanmagandir. 
Qadimgi turkiylar tasavvurida ot so‘zi kontekstga qarab ot va otlarni ham 
anglatgan bo‘lishi mumkin. Bu holat muayyan darajada hozirgi turkiy tillarda 
kuzatiladi. 
Turkiy tillarda jamlik, ko‘plikni ifodalashning izlari kuzatiladi. Qadimgi jamlik, 
ko‘plikni ifodalaydigan elementlar ancha ko‘p bo‘lgan. 
Turkiy bobotilda ko‘plikni ifodalashda z, q (k), l, m, n, r, s, ch, sh elementlari 
ko‘rsatkich vazifasini bajargan. Turkiy tillarda bosh kelishik hech qachon alohida 
qo‘shimchaga ega bo‘lmagan. U so‘zning o‘zagi holatida bo‘lgan. Bu holat hozir ham 
saqlangan. Qaratqich kelishigi turkiy tilning dastlabi davrida mavjud bo‘lmagan. Uning 
o‘rnida izofali konstruksiya qo‘llanilgan. Ikki ot so‘z turkumidagi so‘zdan biri 
aniqlovchi, ikkinchisi aniqlanmish bo‘lib, oddiy bitishuv usulida birikkan. 
Aniqlanmishning aniqlovchiga aloqasini ko‘rsatuvchi ikkinchi ot egalik affiksini olgan. 
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, turkiy bobotilning ancha oldingi 
davrida yo‘nalish kelishiklari qatori, ayniqsa, ko‘p bo‘lgan. Mana shu rang-baranglik 
turkiy bobotilning dialektlarga ajralganligini ko‘rsatadi. Turli yo‘nalish kelishiklari 
muayyan dialektlarga taalluqli bo‘lib, yalpi kelishik tizimidan bittasining materiali 
bo‘lmagan. Ularning qoldiqlari barcha turkiy tillarda kuzatiladi. Yo‘nalish 
kelishiklarining hammasi ham aynan bir xil ma’noga ega bo‘lgan, deb bo‘lmaydi. 
Ulardan har birining ma’nosini hozirda to‘la aniqlash ham qiyin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

75 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi. Toshkent, 2004. 
2.
 
Rafiyev A. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2004. 
3. 
www.google.com
 internet tarmog‘i