Xülasə Tədqiqatın məqsədi

Mənbə: “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC rəqəmlərdə Bakı: 2014, s. 40.
Azərbaycan dəmir yolu sistemində hazırda 340 lokomotiv (o cümlədən 202 teplovoz və 138 elektrovoz), 17875 yük vaqonu, 669 sərnişin vaqonu, 13 depo istismardadır. Lokomotivlərin 80%-dən çoxu 30-40 ildən artıqdır ki istismar olunur. 11752 yük vaqonunun istismar müddəti bitmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, respublika Prezidenti İlham Əliyev 20 iyul 2009-cu il tarixli «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması haqqında və 6 iyul 2010-cu ildə “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamlar imzalamışdır. Bundan irəli gələrək Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu yenidən təşkil olunaraq «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti («ADY» QSC) qismində respublikanın Nəqliyyat Nazirliyinin tabeliyinə verilmişdir [9, 10].

Hazırda respublikanın dəmir yolu nəqliyyatı sistemində irəliləyişlər təmin olunur. Statistikaya əsasən 2013-cü ildə dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsilə sərnişin dövriyyəsi 609,0 milyon sərnişin-km, sərnişin daşınması 2,5 milyon nəfər, yük dövriyyəsi 7958,0 milyon ton-km, yük daşımalar 23,1 milyon ton, o cümlədən beynəlxalq daşınmalar 17,2 milyon ton (3,7 milyon ton ixrac, 6,9 milyon ton idxal, 6,6 milyon ton tranzit) təşkil etmişdir. Yük daşınmanın orta məsafəsi 344 km olmuşdur [11].

2013-cü ildə dəmir yollarının inkişafına 166,3 milyon manat investisiya yönəldilmişdir. Dəmir yolu nəqliyyatı sisteminin inkişafı ilə bağlı son 10 il ərzində isə onun nəqliyyat parkı yeniləşmiş, 20 elektrovoz, 9 teplovoz, 5 sərnişin vaqonu alınmış, 274,7 km dəmir yolu xətti əsaslı təmir edilmişdir [10, 20].

Azərbaycanın dəmir yolu nəqliyyatı sistemində bu gün əsas quruculuq sahəsi olaraq Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi istiqamətində aparılan fəaliyyətlər çıxış edir. Bundan irəli gələrək həmin marşrutun ana xəttini təşkil edən Bakı-Böyük Kəsik sahəsində əsaslı yenidənqurma işləri aparılır.

5.Tranzit potensial

Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqeyi, ona həm də AvroAsiya kontinentində geniş imkanlı tranzit məkan funksiyasını yerinə yetirən bir ölkə siması verir. Reallıq belədir ki, Azərbaycan böyük bir makroregionda iki nəhəng nəqliyyat dəhlizinin kəsişdiyi ərazidə yerləşir. Bu nəqliyyat xətlərinin tam miqyaslı logistik sistemə çevrilməsi böyük regional və qlobal sosial-iqtisadi effektlər yaradaraq Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.

Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən qısa marşrut hesab olunur. Bu marşrutla hər il millyonlarla ton yük daşınır. Bununla yanaşı Azərbaycan üçün onun ərazisindən keçəcək digər bir qlobal nəqliyyat xətti - Cənub-Simal dəhlizi də çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu marşrut qonşu Rusiya və İran ərazisindən keçməklə Yaxın Şərqdən və Cənub-Şərqi Asiyadan Avropaya daşınan yükdaşımaların sürətini bir neçə dəfə artıracaqdır. O, Süveyş kanalı vasitəsi ilə Hindistandan Avropaya uzanan nəqliyyat xəttindən 3 dəfə qısadır. Dəmir yolu, su nəqliyyatı və avtomobil xətlərinin ehtiva olunduğu bu nəqliyyat dəhlizi üzrə bütün zəruri infrastrukturun qurulması şəraitində planetin Cənubundan Avropaya hər il orta hesabla 15-20 milyon ton yükün daşınacağı təxmin edilə bilər [10, 12]. Dəhlizin açılısı həm də sərnişin daşımalarda yeni alternativliklər yaradacaqdır. Burada daha çox zəvvarların İslamın müqəddəs yerlərinə, xüsusən də Məkkə və Mədinə şəhərlərinə səyahətinə yeni əlverişli imkanlar yaranacaq, ənənəvi marşrutlardan istifadə intensivliyi xeyli mülayimləşəcəkdir.

Bu marşrutun gerçək daşınmalar obyektinə çevrilməsi istiqamətində Azərbaycanın Astara şəhəri ilə İranın Ənzəli və Rəşt şəhərlərini birləşdirən 300 kilometrlik dəmir yolu xəttinin çəkilişi layıhəsi əsas prioritet olaraq önə çəkilir. Qonşu Rusiyada da marşrutun sosial-iqtisadi effektlər yaradacağı yaxşı dərk olunur. Burada onun keyfiyyətləri ilə yanaşı, ölkələrarası qarşılıqlı etimadın artacağı istiqamətində əlverişli siyasi dividendlər gətirəcəyi də ciddiliklə hesaba alınır. Bununla yanaşı, Rusiya Xəzərin o tayından - Qazaxıstan və Türkmənistandan keçəcək alternativ Şimal-Cənub marşrutuna da xüsusi diqqət ayırır [20].

Azərbaycanın nəqliyyat tranzit imkanları ənənəvi və həm də hazırda da üstün olaraq neft və neft-qaz məhsullarının daşınması ilə fərqlənmişdir. Özünün miqyaslı karbohidrogen resursları və eyni zamanda Şərq və Cənub cinahdakı ölkələrin müvafiq məhsulları Qərb və Şimal istiqamətində bu marşrutlar üzrə daşınmışlar. Nəzərə alındıqda kı, müasir məqamda dünya iqtisadi artımı daha çox enerji resurslarının mənimsənilməsi ilə təmin olunur və regionda bu enerji ehtiyatlarının həcmi bir qədər də genişlənmişdir, onda Azərbaycanın tranzit imkanlığı daha möhtəşəm obrazda görüntü alır. Reallığı enerji istehlakında qlobal nəqliyyat kompleksinin birbaşa və dolayısı ilə ən aktiv tələbatçı və paylaşdırıcı qismində çıxış etməsi amili də bir qədər qüvvətləndirir. Artan energetik tələblər digər maddi və mənəvi ehtiyaclar vəhdətində nəqliyyat kompleksinin struktur diversifikasiyasını və başlıca olaraq da əməyin cografi bölgüsünü təbəddülatlara uğradır.

Sovetlər İttifaqının süqutu ərəfəsində Xəzərdə böyük miqyaslı karbohidrogen resurslarının aşkarlanması və yeni geosiyasi situasiyada istismarı planetin yanacaq-enerji balansında mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Burada ehtimal edilən ehtiyatlar yüz milyard barrellərlə ölçülür və bu amil Xəzərin yaxın onilliklərdə Avropanın ən böyük enerji təminatçısı rolunda qalmasına bir daha yəqinlik gətirir. Hazırda Xəzərin neft-qaz resurslarının Avropaya, oradan da dünya bazarlarına çıxışı Tengiz-Novorossiysk, Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa, Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərləri vasitəsi ilə təmin olunur. Mühüm neft arteriyaları sayılan bütün bu kəmərlər isə öz növbəsində, əsas istehlakçılara birbaşa yetişməyərək limanlarda tankerlər vasitəsi ilə ünvanlara çatdırılır. Burada əsas maneə isə Xəzərin dünya okeanına birbaşa çıxışının olmaması ilə bağlıdır [4, 20].

Qapalı su hövzəsi olan Xəzər dənizinin dünya okeanı ilə əlaqəsi yalnız şimaldan Volqa çayı vasitəsi ilə mümkündür. Bu əlaqəni Azov dənizi ilə Volqa-Don kanalı və Baltika dənizi ilə isə Volqa-Baltika su yolu sistemi təmin edir. Uzun sürən qış mövsümündə bu su xətlərinin donması və eyni zamanda okeana çıxışda çoxsaylı boğaz və aşırımlardan keçməsi naviqasiya problemləri yaradır. Bununla belə, marşrut boyu bir neçə dövlət sərhəd keçidinin mövcudluğu da nəqliyyat çətinlikləri ilə qarşılaşması və müvafiq vaxt itkiləri ilə müşayiət olunur.

Problemin optimal vəziyyətə gətirilməsi istiqamətində daha bir alternativlik kimi İran İslam Respublikasının ərazisindən keçməklə Xəzər dənizinin Fars körfəzinə çıxışını təmin edən nəhəng kanalın çəkilişi çıxış edə bilər. Bu düşüncə o qədər də yeni deyildir. Əvvəllər də Xəzərin cənubdan okean sularına qovuşması istəkləri mövcud olmuş və hazırda da bu aktuallıq səngiməmişdir. Müasir elmi-texniki tərəqqi və innovasiyalar sahəsindəki nailiyyətlər prinsipcə müvafiq meylin gerçəkliyinə mümkünatlar yaradır. Çoxmilyardlı valyuta resursu tələb etməsinə baxmayaraq, belə bir kanalın çəkilişi materik suları ilə birbaşa əlaqəsi olmayan üç Xəzərhövzəsi ölkələrin yeni geosiyasi situasiyada okeana çıxışının ümidli alternativliyini, habelə dünya iqtisadiyyatına dayanıqlı inteqrasiyasını daha dolğun təminatlı edəcəkdir. Layihənin gerçəkləşməsi perspektivində iqtisadi, ticari, nəqliyyat və sosial-mədəni əlaqələr genişlənəcəkdir. Bu perspektivlik həm də Xəzər akvatoriyasında və sahil xətdə yeni təsərrüfat infrastrukturunun formalaşması ilə müşayiət edilərək sahibkarlığın inkişafına təsir göstərəcək, turizmin inkişafını stimullaşdıracaq, rifahi yüksəlişlərdə əks olunacaqdır [20].

Göründüyü kimi, Azərbaycanın nəqliyyat müstəqilliyini gücləndirən, onun bölgədəki mühüm tranzit qovşağa çevriləcək imkanları daha genişdir. Müasir məqamda bu sırada isə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsinin sosial-iqtisadi dəyəri daha mühüm dəyərləndirilir.
6.Böyük ipək yolu zolağı və Avro-Asiya inteqrasiyası

Tarixi qədim ipək yolu ötən iki minillik boyunca Şərqlə Qərbi, konkret olar bir qədər də geniş aspektdə Asiya, Avropa və Afrika sivilizasiyalarını birləşdirən böyük ticarət marşrutu kimi fəaliyyət göstərib. O, müvafiq coğrafiyanı əhatə edən kiçikli-böyüklü bir sıra ölkələrin iqtisadi və mədəni inkişafında mühüm rol oynayıb. Ölkələr bu inteqrir xəttdən bəhrələnərək biri-birlərindən çox şeylər öyrənmiş, yeni yaranışların, texnologiyaların, mədəni və zəruri material məhsulların mübadiləsi aparmışlar. Bütün bunlar dərin kök və uzaq sərhədlər huddularında Çin və Roma imperiyalarının bir-birinin mövcudluğundan xəbərdar olduqlarından sonra baş vermişdir. Orta əsrlərdə möhtəşəm Osman dövləti sərhədlərinin Avropanın içərisinə genişləndirdiyi cağlarda onun Qərb qapıları imperatorluğun nəzərətinə keçmişdir. Belə situasiya isə özü-özlüyündə böyük coğrafi kəşflərə yol açmışdır. Daşınmaların ağırlığı dəniz yollarına keçmiş, dəvə karvanlarını gəmilər əvəz etmişdir. Süveyş kanalının açılması isə son iki əsrdə Avropa və Asiya arasında ticarət əlaqələrini zirvəyə qaldırmışdır. Hazırada iki qitə arasındakı karqo mübadiləsinin 90%-i dəniz ticarətinin üzərinə düşür. Bütün bunlaraq baxmayaraq həcm müxtəlifliyinin dəyişməsinə məruz qalmış bu marşrut daim yarlı və işlək olmuşdur.

Əhəmiyyətli haldır ki, nəhəng ticarət və nəqliyyat qovşağında yerləşən Azərbaycan ərazisi müvafiq marşrutda mühüm keçid rolunu oynamışdır. Sonralar regionda baş verən işğalçı hadisələr, XIX-XX ərlərdə Azərbaycanın çar Rusiyası, sonra isə SSRİ-nin tərkibinə qatılması buradakı logistik durumu dəyişdirmişdir. Ötən əsrin sonlarında dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə Azərbaycan bütün siyasi-iqtisadi, sosial-mədəni dəyərləri ilə yanaşı həm də Böyük İpək Yolu marşrutundakı tranzit məkan kimi də yenidən qloballaşan dünyanın diqqət mərkəzində dayanmışdır. Bu ərəfədə Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev tarixi reallıqları nəzərə alaraq “Böyük İpək Yolu”nun bərpası istiqamətində mühüm təşəbisllərdə bulunmuş və əməli səylər göstərmişdir. Onun müdrik siyasəti və qətiyyəti ilə bu layihədə Azərbaycanın həyatında mühüm rol oynamağa başlamışdır. Ümummilli liderin təşəbbusü və rəhbərliyi ilə 1998-ci ilin sentyabrında Bakıda dünyanın 42 ölkəsinin dövlət başçıları və nümayəndə heyətlərinin iştirak etdiyi Böyük İpək yolunun bərpa və inkişaf etdirilməsinə dair beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Konfransda çıxış edən Heydər Əliyev İpək yolunun bərpasının əhəmiyyətinə toxunaraq demişdir: “Bakıda keçirilən zirvə görüşü əməkdaşlığın inkişafında, sülhün qorunmasında, hər bir ölkə və ümumiyyətlə, bütün Avrasiya məkanına firavanlıq və rifahlığın gətirilməsində öz tarixi yolunu oynayacaqdır” [9]

Möhtəşəm Böyük İpək yolu konfrasından artıq iki onillik vaxt keçir. Ötən müddət ərzində görülən işlər nəticəsində AvroAsiya məkanında Azərbaycan mühüm tranzit ölkəyə çevrilmişdir. Bu nəqliyyat dəhlizi ilə ötən il (2013-cü il) 53,6 milyon ton yük daşınmışdır. Tranzit yüklərin həcmi isə 13,4 milyon ton təşkil etmiş və həmin yüklərin 6,0 milyon tonu dəmir yolu, 7,4 milyon tonu isə su nəqliyyatının payına düşmüşdür

Şəkil 1. Böyük İpək Yolu marşrutunun xəritəsi

Mənbə: www.worldmetro.org.ua - Dünya nəqliyyat ensiklopediyası və yenilikləri saytı.
Hazırda Böyük İpək Yolu marşrutu özünün yeni nəfəsdə inkişafını yaşamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, müasir Böyük İpək yolunun əsasını Avropa İttifaqının yeni müstəqil dövlətlər üçün 1991-ci ildə tərtib etdiyi TASİS proqramı çərçivəsində TRACECA (akronim: Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) layihəsi təşkil edir. Layihəni 1993-cü ilin mayında Brüssel konfransında Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın yeni müstəqil dövlətlərinin razılığı ilə Avropa Şurası qəbul etmişdir. Avropa-Qafqaz-Asiya - TRACECA 13 üzv dövləti: Azərbaycan, Türkiyə, İran, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan, Ukrayna, Moldova, Rumınya, Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan təmsil edir və mənzil qərarğahı Bakı şəhərində yerləşir. Bakı konfransında qəbul edilən sənədə əsasən Avropa Şurasının texniki-maliyyə yardımının, dünya, eləcə də Avropa Yenidənqurma və İnkişaf banklarının ayırdığı kreditlər hesabına reallaşdırılan tarixi İpək yolunun əsas məqsədi bölgədə yerləşən ölkələrin ticarət-iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi - yük və sərnişinlərin beynəlxalq daşınması, tranzit daşınmalar üçün əlverişli şəraitin yaradılması, yük daşınmalarının müddətinin qısaldılması, daşınma tarifləri və vergilərə xüsusi güzəştlərin olunması, müxtəlif nəqliyyat sahələri arasındakı əlaqələrin koordinasiya edilməsi, yük və sərnişin daşınmaları üzrə beynəlxalq və daxili tariflər sahəsində uyğunlaşdırılmış siyasətin həyata keçirilməsi, çoxmodallı daşınmaların təşkil olunması üzrə uyğunlaşdırılmış fəaliyyət proqramının işlənib hazırlanması və s. təşkil edir [8, 18].

Sivilizasiyanın daha sülhyaşar və dinamik inkişaf prioritetliyinin önə çıxdıqı müasir məqamda Böyük ipək yolunun yeni ampulada bərpası daha aktual xarakterliyi ilə fərqlənir. Onun inteqrasiya hududları bir qədər də genişlənmişdir. Bununla belə, dünyanın kənarı, çinlilərin isə dünyanın mərkəzi hesab etdiyi Çin müasir iqtisadi potensialı ilə yeni geosiyasi situasiyada da özünün öncül mövqeyini möhkəmləndirmişdir. Bundan irəli gələrək Çin Xalq Respublikası “iqtisadi zolaq və dəniz yolu” layihəsini reallaşdırmaqdadır [8].

Böyük ipək yolu türkdilli ölkələr üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu ondan irəli gəlir ki, həmin marşrut tarixi Turan ərazilərindən keçir. Həmin çoğrafi məkanda 6 türk dövləti - Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistan yerləşdiyindən böyük ipək yolu həmin dövlətlərin yeni böyük inteqrasiyasına növbəti stimullar gətirir. Burada sabiq Türkiyə Prezidenti Abdullah Gül məşhur bir deylimi xatırlanmalıdır: “Tarixə nəzər saldıqda türk dövlətlərinin güclü və təsirli olduğu dövrlərdə “İpək yolu”nun dünya ticarətinin ana xətti olduğu müşahidə olunur. Türk dünyası qlobal iqtisadiyyatdan və dünya ticarət yollarından kənarda qaldıqda isə siyasi və mədəniyyət sahəsinə təsiri azalmışdır. Bunları tarixi oxuyanlar bilirlər. Bu mənada “İpək yolu” türk dünyasının iqtisadi rifahının və siyasi təsirinin açarıdır. Ona görə “İpək yolu”nu yenidən bərpa etmək strateji bir prioritet olmalıdır” [9].

Bütün bunlara rəğmən ümumilkdə ikişafın müasir mərhələsinə qədəm qoyan Avropa və Asiya ölkələri bu magistral qovşağın iqtisadi imkanlarından səmərəli istifadə etməklə, uyğun olaraq özlərinin daxili tələb potensialını açmalı və müvafiq olaraq inkişafın yeni nöqtələrinin yaratmalıdırlar. Bunun üçün isə ilk növbədə Böyük İpək yolu zolağı boyunca müasir itermodal nəqliyyat və logistika şəbəkəsi yaratmaqla aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirlməsi gərəkli hesab olunur:

• 
  instisusional mexanizmin innovasiyalaşdırılması;
  
• 
  təkmil infrastruktur yaranışı və yenidənqurması;
  
• 
  istehsal amillərinin sərbəst hərəkətini və bölüşdürülməsini təmin edən müqabil iqtisadi mühitin formalaşdırılması;
  
• 
  xərclərin azaldılması və investisiyar və ticarət üçün manelərin aradan qaldırılması;
  
• 
  region ölkələri üzrə gömrük-sərhəd buraxılış məntəqələrində prossedur eyniləşdirilməsi və asalaşdırılmasının təminatı;
  
• 
  optimal loqistik və tranzit tarififlərinin əldə edilməsi.
  

İqtisadi qloballaşmanın irəlləyişlərində regional inteqrasiya mütləq mərhələdir. Müasir AvroAsiya coğrafiyasında isə bu inteqrasiyanın əhəmiyyətli mexanizmi rolunda Böyük İpək yolu çıxış edir. Heç şübhəsiz ki, Böyük İpək yolu coğrafiyasında yeni təzahürlü regional əməkdaşlıq buradakı inkişafa dinamizm gətirəcəkdir. Bu mühüm arteriya və əməkdaşlıq zolağında isə daha geniş çevrədə hadisələr yekun nəqliyyat bəndi - “Baki-Tbilisi-Qars” layihəsinin reallaşması ilə yüksək səmərəlilik zirvəsinə qalxacaqdır.
7.Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti iqtisadi effektivlik müstəvisində

Avropa-Asiya arası nəqliyyat arteriyasının mühüm bağlantı obyekti kimi “Baki-Tbilisi-Qars” dəmir yolu xətti Böyük ipək yolunın bərpasında özünün sosial-iqtisadi effektivlərini nümayiş etdirəcəkdir. Ondan bu dəhlizin demək olar ki, bütün tranzit hissəsini özündə cəmləşdirən 6 türkdilli dövlət daha çox faydalanma imkanları əldə edəcəkdir. Bu onların tarixi birliyini yeni inteqarsiyada daha da möhkəmləndirəcəkdir. Buna rəğmən 2013-cü ildə Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Qırğızıstan prezidenti Almazbek Atambayev demişdir: “...Türkiyədən başlanan bu yol Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan ərazisindən keçərək Çinin Kaşqar əyalətinə qədər davam edər. Əgər biz bu yolları çəksək, xalqlarımız bir-birinə daha yaxın olacaq və gələcəyimiz ortaq olacaqdır”. Bununla bağlı həmin konqresdə çıxış edən Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev belə demişdir: “Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun tezliklə istifadəyə verilməsini gözləyirik. Bundan əvvəl bizim nəqliyyat nazirləri və dövlət başçıları bütün zəruri məsələləri həll etməlidirlər. Müxtəlif maneələr var, onları aradan qaldırmaq lazımdır. Bu marşrut bizim üçün çox vacibdir” söyləmişdir. Həmin toplntıda çıxış edən sabiq Türkiyə Prezidenti Abdullah Gül isə: “Türkiyə Şərq və Qərb arasındakı mövcud xətlərə alternativ və təhlükəsiz dəmir yolları marşrutları məsələsi üzərində çalışmaqdadır. Modern “İpək Yolu” və ya “Orta dəhliz” adlandırılan bu layihənin ən mühüm hissəsi Azərbaycan ilə birgə həyata keçirdiyimiz Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsidir.” söyləmişdir. Bir daha göründüyü kimi, Bakı-Tbilisi Qars dəmir yolu xətti layihəsi region dövlətləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Əlverişli multimodal infrastruktura malik TRACECA məkanı çərçivəsində üzv ölkələrin artıq baş vermiş təcrübəyə əsasən bu istiqamətdə mənfəətlərinin artırılması ilə bağlı xüsusi tariflər qəbul etməsi sahəsində asan razılaşmaları ola bilir [9].

Asiyada yüklərin əsas yaranış ölkəsi Çin və Orta Asiyanın türkdilli dövlətləri ilə yanaşı bu məkanda yerləşən Əfqanıstanın da imkanları unudulmamalıdır. Hazırda NATO buradan 200 minə qədər TEU-konteyner və nəqliyyat vasitələrini çıxarmağı reallaşdırır. Belə vəziyyət yenə də alternativlik baxımından TRACECA nəqliyyat dəhlizinın əlverişliliyi önə çıxarır. Bununla yanaşı, Amerika geoloqlarının Əfqanıstanda ehtimal olunan faydalı qazıntılar barədə fikirlərinə də diqqət yetirilməlidir. Belə ki, bir neçə il öncə onlar tərəfindən bu ölkədə nəhəng həcmdə, ümumi dəyəri bir trilyon dollara bərabər dəmir, qızıl, mis, kobalt və molibden ehtiyatları aşkarlanmışdır. Bu amili belə istisna etdikdə, dəhlizin Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası ilə bağlı effektivliyi yenə də qiymətli qalır. Statistika göstərir ki, hazırda dəmir yolu ilə daşınan yüklər ümumilikdə TRACECA dəhlizilə daşınan yüklərin 55%-ni təşkil edir [14, 18, 20].

Bu layihə Naxçıvan Muxtar Respublikasını blokadadan çıxararaq onun nəqliyyat müstəqilliyinin təmin edilməsində də vacib amillərdəndir. Belə ki, Ermənistanın Azərbaycana məlum təcavüzü nəticəsində paytaxt Bakını Naxçıvanla birləşdirən quru nəqliyyat kommunikasiyaları bağlanmışdır. Sərnişin daşınmaları əsasən hava nəqliyyatının, yük daşınmaları İran və Türkiyədən keçməklə avtomobil nəqliyyatının üzərinə düşmüş, tarixi dəmir yolu xətti isə regional və tranzit daşınmalardan kənarda qalmışdır. Muxtar resbublikanın dəmir yolu problemi Qarabağ probleminin çözülməsinin spekulyasiya predmetinə çevrilmişdir. Belə hal isə hələ də uzunmüddətli danışıqların mövzusu olacaqdır. Ona görə də, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi ilə bağlı növbəti plan Qarsdan Naxçıvana ayrıca bir dəmir yolu qolunun çəkilməsini də aktual bir məsələyə çevirir. Bununla da, Naxçıvan Muxtar Respublikasının nəqliyyat müstəqilliyi problemi tam təmin ediləcək və oradan da İrana keçid olan dəmir yolu xətti ilə bütün Yaxın Şərq regionuna çıxış əldə olunacaqdır.

Türkiyə tərəfindən Bosfor boğazında dəmir yolu xəttinin tam istifadəyə verilməsi isə Trans-Avropa və Trans-Asiya dəmir yolu şəbəkələrinin birləşdirilməsi istiqamətində Bakı-Tbilisi-Qars layihəsini bir qədər də müstəsnalı edəcəkdir. Bununla da yük və sərnişinlərin birbaşa olaraq Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə ərazilərindən keçməklə Avropa və Asiyaya çıxarılması etibarlı təmin olunaraq region ölkələrinin də Avropaya inteqrasiyasının genişlənməsinə təkan verəcəkdir. Heç şübhə yoxdur ki, Avropa və Asiyanı birləşdirməklə alternativlərinə nisbətdə ən azı 60 km qısa olacaq bu layihə digər ölkələrin də maraqlarına səbəb olacaqdır. Onun imkanlarından qonşu Rusiyanın da istifadə etməsi reallığa yaxın ehtimal ediləndir. Bu, ilk növbədə, Rusiya ilə Türkiyə arasında son zamanlar kəskin artan xarici ticarət dövriyyəsi ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, hazırda Rusiya ilə Türkiyə arasında dəmir yolu bağlantısı yoxdur. Bu layihə isə həmin bağlantıları gerçəkləşdirə bilər.

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun inşası Azərbaycan-Türkiyə iqtisadi və humanitar əlaqələrinin inkişafına da çox dəyərli əlavə stimullar verəcəkdir. Həm də qeyd olunmalıdır ki, bu layihənin həyata keçirilməsi iqtisadi səmərəlilik, sürət və vaxt tezliyi, təhlükəsizlik və etibarlılıq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Gələcəkdə Avropa və Asiya ölkələrinə məxsus yüklərin bu dəmir yoluna cəlb edilməsi hər iki istiqamətdə intermodal və konteyner daşımalarının həcmini artıracaqdır. Eyni zamanda, dəmir yolu xətti ilə yalnız yük qatarlarının deyil, sərnişin qatarlarının da hərəkəti təmin olunacaqdır. Bütün bunlar isə öz növbəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin çəkilişinin və onun Azərbaycan üçün nə qədər əhəmiyyəti olduğuna bir daha əsaslar gətirir.

8.Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti: tarixi aspekt və reallaşma perspektivləri

Qars-Axalkalaki dəmir yolu xəttinin həyata keçirilməsi barədə danışıqlara 1993-cü il 26-29 iyul tarixlərində Türkiyə və Gürcüstan arasında nəqliyyat üzrə Qarışıq Komissiyasının Ankara şəhərində keçirilmiş iclasında başlanılmışdır. Bu ideya öz dəstəyini sonradan 1995-ci il 26 sentyabr tarixində BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası (AİK) “Qafqaz və Orta Asiya Ölkələrinin Avropa Nəqliyyat Xətləri Şəbəkəsinə Birləşdirilməsi” mövzusunda İçveçrənin Cenevrə şəhərində keçirilmiş seminarında da tapmışdır. Belə ki, həmin seminarda Trans-Avropa və Trans-Asiya avtomobil və dəmir yolu şəbəkələrinin birləşdirilməsi üçün müxtəlif dəhlizlərin yaradılması təklifi irəli sürülmüşdür. 2002-ci il 20-21 iyul tarixlərində Türkiyə-Gürcüstan Nəqliyyat Nazirlərinin Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilmiş iclasında Qars-Axalkalaki dəmir yolu layihəsi yenidən müzakirəyə çıxarılmışdır. 2004-cü il 14 iyun tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Gürcüstana rəsmi səfəri zamanı Gürcüstanın Prezidenti Mixail Saakaşvili ilə birgə keçirilmiş mətbuat konfransında Gürcüstandan Türkiyəyə dəmir yolu xəttinin çəkilməsinin vacibliyi vurğulanmış və Azərbaycanın bu layihədə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirmişdir. 2004-cü il 02-05 avqust tarixlərində Ankarada keçirilmiş Azərbaycan-Türkiyə nəqliyyat əlaqələrinin inkişafı və Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsi üzrə danışıqlara həsr olunmuş görüşdə tərəflər ilk növbədə, mühəndis-axtarış işlərinin aparılması və uyğunlaşma layihəsinin hazırlanması barədə razılığa gəlmişlər. 2004-cü il 28 dekabr tarixində layihə ilə bağlı növbəti görüş keçirilmiş və Birgə İşçi Qrupu yaradılmışdır [12].

Dəmir yolu xəttinin inşasının başlanması 2005-ci ildə nəzərdə tutulsa da, həmin dövrdə maliyyə mənbələrinin olmaması səbəbi ilə tikintinin başlanması ləngimişdır. ABŞ və Avropa İttifaqı dəmir yolu xəttinin Ermənistandan kənar keçdiyinə görə ona qarşı çıxmış və tikintinin maliyyələşdirilməsindən imtina edərək bunun əvəzində bağlı qalmış Qars-Gümri-Tbilisi dəmir yolu xəttinin açılmasını təkid etmişlər. Təbii ki, Azərbaycan ilə Ermənistan arasında olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi səbəbindən bu tələblər rədd edilmiş və dəmir yolu xəttinin tikintisinin maliyyələşdirilməsini Azərbaycan və Türkiyə öz üzərilərinə götürmüşlər.

AİK-in Daxili Nəqliyyat üzrə Komitəsinin 2005-ci il 16 fevral tarixində Cenevrədə keçirilən 67-ci iclasında Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsinin Trans-Avropa və Trans-Asiya dəmir yolu magistrallarının birləşməsini təmin edən bağlantı kimi qəbul edilməsi təklif edilmişdir. Bu layihə AİK tərəfindən hazırlanan Trans-Avropa avtomobil yolları və Trans-Avropa dəmir yolları layihələrinə dair Baş Planın Yekun Hesabatına (2005-ci ilin mart buraxılışı) 1-ci dərəcəli prioritet layihə kimi 4,0 balla qiymətləndirilərək daxil edilmişdir. Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsinin Türkiyə ərazisindən keçən hissəsinə TU-R-4, Gürcüstan ərazisindən keçən hissəsinə isə GE-R-2 kodları verilmişdir. AİK-in Daxili Nəqliyyat üzrə Komitəsinin 2005-ci il 21 fevral tarixli TRANS/WP.24/2005/2 nömrəli sənədinə əsasən Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsi “Beynəlxalq kombinəedilmiş daşımaların mühüm xətləri və müvafiq obyektləri haqqında Avropa Sazişi”nin I Əlavəsinə C-E 692 (Çetinkaya-Ərzurum-Qars-Axalkalaki) indeksi ilə daxil edilmişdir [12, 15].

2005-ci il 25 may tarixində Bakı şəhərində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikalarının prezidentləri Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsi haqqında birgə bəyanat imzalamışlar.

Bəyanatda aşağıdakılar öz əksini tapmışdır [12]:

• 
  yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsinin tikintisi və istismarı üzrə hökumətlərarası Sazişin imzalanmasının təmin edilməsi;
  
• 
  layihənin həyata keçirilməsi üçün regional və beynəlxalq institut və qurumların, həmçinin layihənin maliyyələşdirilməsinə investorların cəlb edilməsi;
  
• 
  layihənin həyata keçirilməsi üzrə beynəlxalq təşkilatlarla, xüsusilə Avropa İttifaqı və TRACECA Hökumətlərarası Komissiyasının Daimi Katibliyi ilə sıx əməkdaşlığın təmin edilməsi məqsədilə Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması.
  

Qəbul edilmiş bəyanat Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsinə təkan vermişdir. Belə ki, 2005-ci il 18 iyul tarixində Türkiyədə Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsi üzrə marketinq işlərinin görülməsi və texniki-iqtisadi əsaslandırma sənədlərinin hazırlanması məqsədilə keçirilmiş tenderdə Türkiyənin “Yüksel Domaniç” şirkəti qalib elan olunmuş və 2006-cı ilin oktyabr ayında layihənin Türkiyə hissəsinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması hazırlanaraq tərəflərə təqdim edilmişdir. Layihənin həyata keçirilməsi üzrə yaradılmış Birgə İşçi Qrupunun 2005-ci il 28 fevral - 01 mart tarixlərində Tbilisidə, 2005-ci il 04-05 aprel tarixlərində Bakıda, 2005-ci il 05-07 dekabr tarixlərində Tbilisidə, 2006-cı il 04-05 may tarixlərində Ankarada, 2006-cı il 13 iyul tarixində Tbilisidə, 2006-cı il 11-12 oktyabr tarixlərində Bakıda iclasları keçirilmiş, layihə üzrə maliyyə mənbələrinin araşdırılması, texniki, iqtisadi və sair məsələlər müzakirə edilərək tərəflər arasında razılaşdırılmışdır [10].

Qazaxıstan, Çin, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikalarının nəqliyyat nazirlərinin 2006-cı il 27 iyul tarixində Qazaxstanın paytaxtı Astana şəhərində keçirilmiş görüşündə Çin tərəfi layihəni dəstəkləmiş, Qazaxıstan tərəfi isə layihənin reallaşacağı təqdirdə ildə 20 milyon tondan az olmayaraq yüklər cəlb edəcəyinə zəmanət vermişdir. 2007-ci il yanvar ayının 12-13-də Tbilisi şəhərində və 2007-ci il yanvar ayının 22-25-də Bakı şəhərində hər iki ölkənin müvafiq nazirliklərinin səlahiyyətli nümayəndələrinin iştirakı ilə görüşlər keçirilmişdir. Görüşlərin nəticəsi olaraq “Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı haqqında” və “Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsi çərçivəsində Gürcüstanın Marabda məntəqəsindən Türkiyə Respublikası sərhədinə qədər (Gürcüstan, Kartsaxi məntəqəsi) dəmir yolu sahəsinin layihələndirilməsi, maliyyələşdirilməsi, reabilitasiya-rekonstruksiyası, inşası və istismarının prinsip və şərtləri haqqında” Hökumətlərarası Saziş layihələrinin, həmçinin “Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin Marabda-Türkiyə Respublikası sərhədinə qədər dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi şərtləri haqqında Kredit Müqaviləsi” layihəsinin mətnləri müzakirə edilərək razılaşdırılmışdır [12].

2007-ci il fevralın 7-də Tbilisi şəhərində, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin, Gürcüstan Prezidenti Mixail Saakaşvilinin və Türkiyə Respublikasının Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın iştirakı ilə keçirilmiş görüşdə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinə dair aşağıdakı sənədlər imzalanmışdır [9]:

1.Regional əməkdaşlıq üzrə ümumi baxış haqqında Tbilisi Bəyannaməsi;

2.“Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti haqqında” Hökumətlərarası Saziş;

3.“Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti layihəsinin həyata keçirilməsi çərçivəsində Marabda-Türkiyə sərhədinə qədər (Kartsaxi) dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi, layihələndirilməsi, inşası, reabilitasiya-rekonstruksiyası və istismarının prinsip və şərtləri haqqında” Hökumətlərarası Saziş;

4.“Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin Marabda-Türkiyə sərhədinə qədər dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi şərtləri haqqında Kredit Müqaviləsi”.

“Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu” layihəsinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidenti 2007-ci il 21 fevral tarixində Sərəncam imzalamışdır. Bu sərəncama əsasən Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu layihəsinin Marabda-Axalkalaki hissəsinin bərpa və yenidən qurulmasının və Axalkalakidən Türkiyə Respublikası ilə sərhədə qədər olan hissəsinin tikintisinin maliyyələşdirilməsi və qarşıya çıxan digər təşkilati tədbirlərə operativ nəzarətin həyata keçirilməsi məqsədilə Dövlət Komissiyası yaradılmış və layihəsinin həyata keçirilməsi üzrə Azərbaycan Respublikası Hökuməti tərəfindən işlərin əlaqələndirilməsi Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat Nazirliyinə həvalə olunmuşdur. Sərəncamda həmçinin, layihəsinin maliyyələşdirilməsinin Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondunun vəsaiti hesabına həyata keçirilməsi, Gürcüstan Hökumətinin təyin etdiyi quruma 200,0$ milyon məbləğində kredit xəttinin açılması, Azərbaycan dəmir yolunun inkişafı üzrə Dövlət Proqramının hazırlanması üzrə göstərişlər yer almışdır [12].

2007-ci il 21 noyabr tarixində Gürcüstanın Marabda məntəqəsində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikaları prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin təməlqoyma, 2008-ci il 24 iyul tarixində isə Türkiyədə, Qars şəhərində Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə respublikaları prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Qars-Gürcüstan sərhədi hissəsinin tikintisinin təməl qoyma mərasimləri keçirilmişdir [9, 20].

2010-cu il 6 iyul tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1002 nömrəli sərəncamı ilə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin çəkilişi ilə bağlı mühüm məsələlərin yer aldığı “Azərbaycan Respublikasinda dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illər üzrə inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir [9].

2011-ci il 18 may tarixində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsi çərçivəsində Marabda-Türkiyə sərhədinə qədər (Kartsaxi) dəmir yolu sahəsinin maliyyələşdirilməsi, inşası, reabilitasiya-rekonstruksiyası və istismarının prinsip və şərtləri haqqında Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri arasında Saziş”ə əlavə və dəyişikliklər barədə Protokol” imzalanmış, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27.05.2011-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş və 2011-ci il 1 iyul tarixində Gürcüstan tərəfinə 575,0$ milyon dəyərində yeni kredit xətti açılmışdır [20].

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsi üzrə işlərin gedişi və onun tezliklə reallaşdırılması məsələsi 6 may 2014-cü il tarıxındə Gürcüstanda keçirilən Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə prezidentlərinin üçtərəfli Sammitində də müzakirə predmeti olmuşdur [9]. Hazırda layıhə üzrə əsas mühüm işlər görülmüş və onun tam başa çatdırılması 2015-ci ilə proqnozlaşdırılır.