Xvi asrlarda tarbiya. Maktab va pedagogik qarashlar. Fikr taraqqiyoti. Sohibqiron Amir temur, muhammad tarag’ay Ulug’bek

6. Jaloliddin Davoniyning pedagogik fikrlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi.
XV asrda faqat Eronda emas, balki Xuroson va Movaraunnahrda ham ijtimoiy-falsafiy, ma’rifiy fikr taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan olimlardan biri Jaloliddin Davoniydir. Jaloliddin Davoniyning ta’limiy-axloqiy qarashlari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiylarning ijtimoiy fikrlari bilan ko’p jihatdan tutash keladi. Ular dunyoqarashining mag’zini komil insonni tarbiyalash uchun yuksak insoniy fazilatlarini tarkib toptirishda tashkil etadi.
Jaloliddin Muhammad Ibn Asad as-Siddiqiy al-Davoniy Eronning Kazarun viloyatdagi Davon qishlog’ida 1427 yilda dunyoga kelgan.
Jaloliddin Davoniy boshlang’ich ma’lumotni qishlog’ida olgach, Sherozga keladi va u erda Dorul al-tom madrasasida tahsil ko’radi. Madrasada u musulmon qonunshunosligi (fiqh) bilan maxsus shug’ullanadi hamda ilm-fan sirlarini mashhur olimlardan o’rgana boshlaydi.Uning otasi Sa’diddin ham o’z zamonining fozil kishilaridan bo’lib, o’g’lining ham ilm-fanni chuqur egallashiga yordam beradi.
Madrasani tamomlagach, Davoniyning ilmiy qobiliyatidan xabardor bo’lgan Eron hukmdori Sulton Yoqub Oq qo’yinli tomonidan Sheroz shahriga qozi etib tayinlanadi. U madrasada ham mudarrislik, ham qozilik vazifalari bilan shug’ullana boshlaydi. Jaloliddin Davoniy faqat o’z yurtida emas, balki o’z mamlakatlarida shuhrat qozonadi. Turli shaharlardan talabalar kelib, unda tahsil oladilar va ular orasidan ham etuk fozilu- fuzalolar etishib chiqadi.
Jaloliddin Davoniy keyinchalik, Eron, Iroq, Hindiston, Koshon, G’ilon, Tabriz, Hirot shaharlarida sayohatlarda bo’lib, ko’plab olimlar bilan hamsuhbat bo’lib, o’zining bilimi, dunyoqarashini yanada boyitgan.
Jaloliddin Davoniy umrining oxirgi yillarini o’z qishlog’ida o’tkazgan. Olim 1502 yilda vafot etgan. U Kazarun yaqinidagi qishlog’i Davonga dafn etilgan.
Davoniy o’z davrining ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan qomusiy olim. Uning yirik olim bo’lib etishishida Samarqand, Hirot ilmiy muhitining ham katta ta’siri bo’lgan. Chunki, ilm-fan XIV-XV asrlarda xuddi ana shu ikki yirik fan va madaniyat markazida taraqqiy etgan. Davoniy bu ikki shahar ilm ahllari, shuningdek, Vizantiya, Ozarbayjon, qirmon, Hurmuz, Tabariston, Xuroson va Jurjon olimlari bilan uzviy aloqada bo’lgan. Ayniqsa, Hirotda bo’lganda mashhur shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiy bilan uchrashgan va keyinchalik u erdan ketganidan so’ng ham alloma bilan xat yozishib turgan.
Demak, Davoniyning etuk olim bo’lib etishishida Yaqin va O’rta Sharq, Movarounnahrdagi etuk olimlar bilan hamkorlik qilishi muhim omil bo’lgan. Davoniyning madrasadagi uzoq vaqt muddarislik faoliyati uning ta’lim-tarbiya to’g’risida o’z qarashlariga ega ekanligini ko’rsatadi.
H. Aliqulov tadqiqotlarida keltirilishicha, Jaloliddin Davoniyning hayoti va faoliyati, ilmiy-pedagogik merosini Sharq va G’arb olimlari Xondamirning «Habib us-siyar» kitobiga tayangan holda tadqiq etganlar. Samarqandlik olim Abu Tohir Xo’janing «Axloqiy Muzaffariy», Shamsiddin Somiyning «Qomus al-allom» asarlarida alloma haqida ma’lumotlar berilgan. Lekin H. Aliqulov Jaloliddin Davoniy haqida batafsil ma’lumot Ali Davoniyning «Jaloliddin Davoniy» nomli kitobida, A.M. Shastrinning «Islom madaniyati haqida lavhalar» nomli asarida, ingliz tilida chop etilgan «Islom qomusi», M. Duayt va D.D. Donaldsonlarning kitoblarida ancha batafsil aytib o’tilganini ta’kidlaydi.
H. Aliqulovning tadqiqotlarda ma’lum bo’lishicha, Davoniydan quyidagi ilmiy meros qolgan: «Risolai isboti vojib» (Zaruriyatning isboti haqida risola), «Risolai ul-mufradot» (Moddalar haqida risola), «Risolat ul-huruf» (Harflar haqida risola), «Risolati fi tavjix ul-tashbix» (Majoz talqini haqida risola), «Risola dar elm un-nafs» (Ruhshunoslik to’g’risida), «Tariqati tarbiyat ul-avlod» (Bolalarni tarbiyalash usuli), «Arznoma» (Armiyani boshqarish qoidalari) kabilar shular jumlasidandir.
Shuningdek, Jaloliddin Davoniyning she’rlari ham «Foniy» taxallusi bilan chop etilgan. Lekin dunyoga mashhur bo’lgan, fors tilida yozilgan «Axloqi Jaloliy» asari dunyoning ko’p tillariga tarjima qilingan va shuhrat qozongan. Mazkur asar 1470-1478 yillarda yaratilib, G’arbiy Eron hokimi Uzun Hasan Oq qo’yinliga bag’ishlangan. Bu asar 1839 yilda V.F. Tomison tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan. 1911 yilda Kalkuttada nashr qilingan. 1984 yilda Eshonjon Ibn Muhammadxo’ja tomonidan o’zbek tiliga qisqacha tarjima qilingan. Mazkur asarni rus sharqshunosi A.A. Semyonov, Re va Braunlar fikriga tayangan holda uni musulmon Sharqidagi mashhur kitoblar qatoriga qo’shadi, deydi tadqiqotchi.
Haqiqatan ham ushbu asar Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy va boshqalarning axloqiy tarbiyada o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan asar sanaladi.
«Axloqi Jaloliy» da ham inson kamoloti uchun eng zarur bo’lgan axloqiy fazilatlar yo’llari va usullari bayon etiladi.
«Axloqi Jaloliy» uch qismdan iborat. Birinchi qism-axloq faniga, ikkinchi qism-«Odamning ichki holati» oilaviy hayotiga, uchinchi qism-«Shahar (davlat)ni boshqarish va podshohlar siyosati» deb atalib, unda muhim ijtimoiy-siyosiy masalalar ko’tariladi. Chunonchi, jamiyatning paydo bo’lishi, davlat va uni boshqarish masalalari, xalqning farovon hayot kechirishida podsholarning o’rni, ilm-fan taraqqiyotining jamiyatda tutgan o’rni bayon etiladi.
Biz, asosan Davoniyning insonning haqiqiy kamolotiga etishida aqliy va axloqiy shakllanishi masalalariga to’xtalamiz. Avvalo, Davoniy ham boshqa mutafakkirlarga ergashib o’zining axloqiy qarashlarini o’z salaflari kabi talqin etdi. Masalan, Abu Nasr Farobiy, Ibn Miskaveyx, Nasriddin Tusiy, Ibn Sinolar kabi inson kamolotga erishishda adolat, donolik, shijoat singari yuksak fazilatlarga ega bo’lishi, hissiy bilim bilan bir qatorda narsa va hodisalarning mohiyatini idrok qilishni to’g’ri talqin etdi. Jaloliddin Davoniy insonning kamolga erishishi uning boshqalar bilan munosabatiga ham bog’liq ekanligini ta’kidlaydi, jamiyatda, ma’lum ijtimoiy muhitda boshqalar bilan aloqada shakllanib tarbiya topgan inson o’zi yashagan jamiyatda adolat hukmron bo’lsa, unda baxt-saodatga erishishi mumkin deydi. Shuning uchun u «Axloqi Jaloliy» asarida jamiyatni adolatli fozil shaharga va johil shaharlarga bo’ladi. Farobiy kabi Davoniy ham fozil shahar boshqaruvchisida o’nta eng yaxshi fazilat mujassamlangan bo’lishi kerak deydi. Bular: birinchisi-hukmdor odamlarni e’zozlashi, ikkinchisi-davlat ishlarini adolatli ijro etishi, uchinchisi-hirs va shahvatga berilmasligi, to’rtinchisi-hukmdorlikda shoshma-shosharlik va g’azabga yo’l qo’ymasligi, balki shafqat va muruvvatga asoslanishi, beshinchisi-xalqining ehtiyojini qondirish uchun xudoning irodasidan kelib chiqishi, oltinchidan-xalq ehtiyojini qondirishga oid ishlarni bajarishga harakat qilish, ettinchisi-xalqqa nisbatan odil bo’lishi, sakkizinchisi-har bir ishni maslahatlashib, kengashib hal etishi, to’qqizinchisi-har bir kishini uning qobiliyatiga monandlavozimga tayinlashi, qobiliyatsiz kishilarga yuqori lavozim bermaslikni, o’ninchisi-adolatli farmonlar chiqarishi, qonunni buzishga yo’l qo’ymaslik kabilardir. Shuningdek, Jaloliddin Davoniy hukmdorning diniy majburiyatlarga ham rioya etishi kerakligini ta’kidlagan. Ko’rinib turibdiki, adolatli shoh timsoli Davoniy istagan axloqiy kamol topgan shaxsdir.
Davoniy «Axloqi Jaloliy» da ijtimoiy-siyosiy masalalarga qayta-qayta murojaat etdi. Chunonchi, jamiyatning paydo bo’lishi, davlat va uni boshqarish masalalari, adolatli va adolatsiz podsholar, ilm-fan taraqqiyotining jamiyatda tutgan o’rni, aqliy va axloqiy tarbiya, insonda ijobiy xislatlarni tarkib toptirish masalalari va boshqalar shular jumlasidan.
Jaloliddin Davoniy o’z asarida insonni ijtimoiy mavjudot sifatida qaraydi, inson faqat jamiyatda, kishilar orasida, ular bilan munosabatda shakllanadi, degan fikrni ilgari suradi. U o’tmish olimlarining ta’lim-tarbiyaga oid asarlaridagi an’analarni rivojlantirgan holda o’z qarashlarini o’tkir ruhshunos olim sifatida ham talqin etadi, uning fikricha bola yaxshi fazilatlarni ta’lim-tarbiya natijasida egallashi mumkin. Chunki, bolada his-tuyg’u juda erta shakllana boradi, u ulg’aya borgan sari ayrim juz’iy narsalarni ham ajrata boshlaydi, yaxshilik va yomonlik to’g’risida tasavvurga ega bo’la boshlaydi, aqli to’lishib, ongi o’sadi, deydi olim. Ana shu paydo bo’lgan sezgi va aql orqali tashqi dunyoni bilishi mumkin deydi.
Bola o’ta ta’sirchan va taqlidchan bo’lishini ta’kidlar ekan, olim yaxshi fazilatni ham, yomon fazilatni ham u tezda qabul qilaverishi mumkinligini alohida o’qtirib o’tadi. Bola qalbini naqsh solinadigan, suratlarni osonlikcha tushirish mumkin bo’lgan taxtaga o’xshatadi.
Jaloliddin Davoniyning fikricha, bolaning tarbiya olishi, odob-axloqli bo’lishi uning keyingi tarbiyasiga ham bog’liq. Chunki hayotda har kuni bola ko’radigan, muloqotda bo’ladigan narsalar uning xulqiga yaxshi va yomon tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuni kerak bo’ladigan insoniy xislatlar: yurish-turish qoidalari, xushmuomalalik, ota-ona va boshqa katta yoshlilarni hurmat qilish, to’g’rilik va rostgo’ylikni o’rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so’zlashuv odobiga rioya qilish kundalik turmushda o’rganiladi. Shunga ko’ra bunday xislatlarni bolalarda har kuni tarbiyalab borilishi muhim. Ota va ona bola tarbiyasida bab-baravar ma’suliyatlidir, deydi Davoniy.
Ota bolaning yaxshi fazilatlarni egallab, kasb-hunar o’rganib borishi, ilm-fanni chuqur o’zlashtirib olishi uchun moddiy asos, ya’ni kiyim-kechak, kerakli buyumlar bilan ta’minlaydi.
Ona bola tarbiyasida asosiy qiyinchiliklarni boshidan kechiruvchi sanaladi. U bolaga yashash uchun quvvat beradi, ehtiyotlab asraydi, mehr-shafqatini ayamaydi.
Bolaga oddiy axloqiy qoidalarni o’rgatish, yurish-turish, eyish-ichish qoidalariga rioya etish, o’z qilmishi oldida javob berish ma’suliyatini his etishni tarkib toptirishda ota va ona burchlidir.
Bola tarbiyasida ota-ona bilan bir qatorda maktabga chiqqandan so’ng muallim ham javobgar sanaladi, deydi olim. Buning uchun muallimning xislatlariga, bola va uning o’rtasidagi munosabatlarga alohida e’tibor beradi. Davoniy muallimni «Ma’naviy padar» deb ataydi. Chunki ota bolanijisman hayotga keltirib, uni jismoniy tarbiyalasa, muallim uni ma’naviy jihatdan kamolotga etkazadi, deydi olim. Ruh qanchalik badanga yaqin tursa, muallim ham tarbiya borasida ota-onaga shunchalik yaqin deb ko’rsatadi. U ota-ona tarbiyasi bilan muallim tarbiyasini taqqoslar ekan, muallimning tarbiya usuli, metodlari ota-onanikidan yuqoriroqdir, deb ta’kidlaydi. Chunki, ota-ona ta’lim-tarbiya usullari, metodlari bilan muallimchalik qurollanmagan bo’ladi, muallim esa, tarbiya berish bilan birga ilm cho’qqilarini egallashda ham zahmat chekadi va shogirdning olgan ta’limi va tarbiyasi umrbod uning hayot yo’lini belgilab beradi, deb aytadi.
Shu o’rinda Jaloliddin Davoniyning aqliy tarbiya haqidagi qarashlarini kelitirish o’rinlidir. Chunki olimning qarashlarida aqliy tarbiya va bilimlarni egallash masalalari muhim o’rinni egallaydi. Bolalarga bilim berishni yoshlikdan boshlash zarurligini ta’kidlaydi.
Mutafakkirlarning fikrini davom ettirgan holda Davoniy ham inson aqlining qudratiga, uning ijtimoiy hodisalarni bilishga, aql ilohiy ulug’ bir ne’mat, haqiqat mezoni ekanligiga ishonadi. Chunki inson aql yordamida o’z hatti-harakatini, faoliyatini boshqaradi.
Davoniyning fikricha, aql ijtimoiy hayotning barcha sohasida, xoh davlat ishida, xoh ilmni o’rganishda, xoh ijobiy xulq-odob qoidalarini egallashda bo’lsin, xoh shirinsuhanlik-da, she’riyatda bo’lsin, faol qatnashadi. Uning bu aqidasi, ya’ni aqliy bilishga tayanishga ilm-fan, ma’rifat, ta’lim-tarbiya va axloq masalalarini talqin etishida ko’proq namoyon bo’ladi.
Jaloliddin Davoniyshuning uchun ham bolalarga ta’lim-tarbiya berishda aqliy tarbiyaga katta o’rin beradi. Ilm kishilarni yomon odatlardan, razil ishlardan saqlaydi, ilm bilan shug’ullanish har bir inson uchun hech qachon kech bo’lmaydi, deydi Davoniy. Aflotundan: «Qancha vaqtgacha ta’lim olish va ilm o’rganish yaxshi»-deb so’rabdilar. U-«Nodonlikning va johillikning ayb ekanligi qay vaqtgacha bo’lsa, ilm o’rganish o’sha vaqtgacha yaxshidir»-deb javob bergan ekan.
Jaloliddin Davoniy olimlarning jamiyatda, davlatni boshqarishda tutgan o’rniga katta ahamiyat beradi, uning fikriga ko’ra haqiqiy olim davlat ishlarida faol qatnashishi, jamiyatda foyda keltiradigan murakkab muammolarni echishda ishtirok etishi kerak. Olimlar tabiat sirlarini o’rganish, ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanishi, omma o’rtasida adolat qoidalari hamda axloq normalarini tarqatish bilan shug’ullanishi, boshqalardan ilgarigi safda turishi kerak. Ularning maslahatlaridan davlat muassasalarini boshqaruvchilar foydalanishi muhim, deb o’qtiradi.
Davoniy ham boshqa mutafakkirlar kabi podshohlarning ma’rifatli bo’lishini istaydi. Ana shunday podsholar o’z atrofiga bilimdon kishilarni to’playdi va ilm ahlining jamiyat taraqqiyotida katta rol o’ynashini tushunadi, deydi.
Jaloliddin Davoniy insonning ma’rifatli, yuksak fazilatli bo’lishida tabiiy fanlarning roli katta deydi. Matematika, astronomiya, tibbiy fanlar jamiyatga ulkan foyda keltiruvchi ilm sohalaridir, deb biladi. Riyoziyot fanini o’rgangan kishining tabiati qat’iy va sabotli bo’ladi, deydi. Tib ilmining esa jamiyatga foydasi haqida gapirib, tabiblarga zarur bo’lgan kasalga tashxis qo’yish masalalariga to’xtab o’tadi. Tabib bemorga to’g’ri va aniq tashxis qo’yish masalalariga to’xtab o’tadi. Tabib bemorga to’g’ri va aniq tashxis qo’ygandan so’nggina bemorni davolashi kerakligini o’qtiradi.
Jaloliddin Davoniy insoniy fazilatlardan donolikni tahlil etar ekan, inson o’zining aqliy qobiliyatini, iste’dodini tarbiyalash uchun quyidagilarga amal qilishi:
Birinchisi, zukkolik-zehn o’tkirligi. Bu kishining har bir masalani tezda hal qila olish, unda o’zi istagan natijani ola bilishida deb ko’rsatadi. Bu malakani hosil qilish uchun kishida tajriba va harakatchanlik bo’lishi talab etiladi;
Ikkinchisi-fahmlilik. Bunda kishining keraksiz va ikkinchi darajali masalalarga ortiqcha to’xtalmasdan, butun diqqatni muhim va zarur masalalarga tez qarata bilishi qobiliyati, ya’ni murakkab va chigal masalalar ichidan eng muhimini tanlay bilish malakasini hosil qilish talab qilinadi;
Uchinchisi-zehn ravshanligi deb ko’rsatiladi. Bu biror masalani hech qanday qiyinchiliksiz, oson yo’l bilan hal qilish iste’dodi;
To’rtinchisi-bilimni tez egallash qobiliyati. Kishi ma’lum masalaga butun diqqat-e’tiborini qarata olish va uni hech qanday qarama-qarshiliksiz o’zlashtira olishi;
Beshinchisi-qo’yilgan muammoni tezda anglashi;
Oltinchisi-yodlash qobiliyati. Insonning ilgari his etgani va tasavvur qilganlarini esda saqlash qobiliyati;
Ettinchisi-xotira. Yod olingan, his qilingan narsalarni kerak bo’lganda eslash qobiliyatini tezda ishga solishi lozim, deb ko’rsatadi.
Demak, Jaloliddin Davoniy kishi yoshlikdan o’z qoibiliyatini o’stirish, rivojlantirishi lozimligi, agar u haqiqiy baxt-saodatga erishmoqchi bo’lsa, yuqoridagi aqliy qobiliyatni rivojlantirishga yordam beruvchi fazilatlarni egallashga harakat qilmog’i lozim, deydi.
Davoniy shu bois insonning aqliy sifatlari rivojlanishiga katta ahamiyat beradi.
Davoniy bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish bilan kasb-hunar o’rgatish haqida ham qimmatli fikrlarni bildirgan. Davoniy muallimning bolalarni qaysi kasbga qiziqishi, qobiliyatini yaxshi bilishi zarurligi haqida gapirib, bola qiziqib biror hunar yoki ilm bilan shug’ullansa, unga har qanday sharoitda ham imkoniyat yaratib berish kerak, deb o’qtiradi. Albatta, hamma kasblarni egallab bo’lmaydi, ammo har bir odamning biror kasbga qobiliyati bo’ladi, deydi olim. Biror kasbni egallab olishga intilgan kishi butun istedodini sarf etib, ana shu kasbni tezda o’rganib oladi. Bunday fikrni buyuk mutafakkir Farobiy ham o’z vaqtida ta’kidlab o’tgan edi.
Agar u yoki bu shaxsning muayyan kasb-hunarga ishtiyoqi bo’lmasa, uni majbur qilish mumkin emas, aks holda u o’zini qiynaydi va bu kasb-hunar unga baxt-saodat keltirmaydi deydi. Davoniy insonga foyda keltiradigan kasb-hunarni uchga bo’ladi: buni kishilarning ruhiy quvvatiga bog’lab ko’rsatib, birinchisini inson aqliga tegishli, deb ko’rsatadi va bunga vazirlik kasbini kiritadi. Ikkinchisi ta’lim-tarbiya natijasida vujudga keladi, deb bunga astronomiya, matematika, tib, geometriya fanlari bilan shug’ullanishni kiritadi. Uchinchisiga kishilarning shijoati, jasurligi bilan bog’liq kasblarni, ya’ni dushmanga qarshi kurash chegarani qo’riqlash va boshqalarni kiritadi. Olim kasbi bo’lmagan, biror kasb bilan shug’ullanmaydigan kishilarni qattiq tanqid qiladi. Otasining mol-mulkiga ishonib kasb-hunar egallamaydigan yoshlarni qoralaydi. Mehnat qilish, hunar egallashni targ’ib qilar ekan, mehnat inson kamoloti va baxt-saodati manbai deb hisoblaydi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Davoniy kasb-hunar egallash insoniy fazilatlarning eng muhimi, deb talqin etadi. U kasb-hunar egalarini quyidagi toifalarga bo’lib: chunonchi, birinchi toifaga qalam ahillari: olimlar, noiblar, munajjimlar, qozilar, muhandislar, musulmon qonunshunoslari va hokazo; ikkinchi toifaga: harbiylar; uchinchi toifaga: savdogarlar, hunarmandlar va hokazo; to’rtinchi toifaga esa dehqonlar, qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchilarni kiritadi.
Davoniy ayniqsa, dehqonchilik kasbini ulug’laydi. Davoniy ham barcha mutafakkirlar kabi dehqonning mehnatiga yuqori baho beradi. Zero, dehqon odamlarni oziq-ovqat, moddiy boylik bilan ta’minlaydi. Olim agar dehqon bo’lmasa, inson zoti mayda savdogarlardek yo’q bo’lib ketgan bo’lur edi, chunki boshqa toifadagi kishilar inson hayot kechirishi uchun ulardek moddiy ne’mat yarata olmaydilar, balki bunyod qilingan narsalarni boshqa kishilarga beradilar, joydan-joyga olib boradilar, shaklini o’zgartiradilar, deydi. Demak, Davoniy dehqon mehnatini boshqa kishilarning mehnatidan yuqori qo’yadi. Ko’rinib turibdiki, uning dehqon mehnati haqidagi fikrlari boshqa Sharq mutafakkirlarining fikri bilan hamohangdir. Masalan, Navoiy dehqon mehnatidan hatto qurt-qumursqalar, hashoratlar, hayvon va parrandalar ham bahramand bo’lishini o’z vaqtida haqqoniy baholagan.
Davoniyning kasb-hunar haqidagi qarashlari shu bilan ahamiyatliki, u oddiy xalq mehnatini, dehqon mehnatini ulug’laydi, insonning faqat mehnati tufayligina baxt-saodatga erishuvi mumkinligini, mehnat insonning shaxs sifatida kamol topishining bir mezoni ekanligini isbotlaydi.
Davoniy kishi xususiyatlarini ikkiga bo’ladi: biri tug’ma, ikkinchisi hayot jarayonida paydo bo’ladigan xususiyatlar. Tug’ma xususiyatlarga kishilarning aqliy va xulqiy sifatlari, qoibiliyatlari kiradi. Masalan, faraz qilish qobiliyati, bir-birini tezda tushunish iste’dodi va boshqalar. Lekin, Davoniy kishilarning ba’zi bir tug’ma xususiyatlarini, qobiliyat va malakalarini tan olgan holda hayot jarayonida kasb qilinadigan xususiyatlarni ham inson kamoloti uchun muhim deb hisoblaydi. Inson xususiyatlari yoshlikdan, tarbiya natijasida, kishilar bilan o’zaro munosabatlarda kasb etiladi, har bir fazilat vaqt o’tishi bilan yangilanishi va o’zgarishimumkin, rivjlanib takomillashib boradi. «Agar (inson) xulqi-deb yozadi olim,-o’zgaruvchi bo’lmaganida edi, siyosat va tarbiyaning keragi bo’lmas edi».
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, Davoniy insoniy fazilatlarga ega bo’lishda ta’lim-tarbiyaning o’rniga katta ahamiyat berganligining guvohi bo’lamiz.
Davoniy insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi: donolik, adolat, shijoat, iffat. Bular orqali qadim-qadimlardan insonning xulq-odobi belgilangan. Inson fazilatlarini dastlab Aflotun va Aristotel belgilaydi. Keyinroq O’rta Osiyo va Eron mutafakkirlaridan Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Ubayd Zokoniylar ham shunday tasnif etganlar.
Davoniy mardlik va shijoatkorlikni ham insonning eng zarur fazilatlaridan, deb hisobladi. U shijoatga kamtarlik, yumshoq fe’llik, botirlik, sabot-matonat, chidamlilk kabi sifatlarni kiritadi. Shijoatga kishining hatti-harakati va boshqalar bilan munosabatini baholaydigan tushuncha deb qaraydi.
Olim agar inson biror xavf-xatarga duch kelsa, o’zini mahkam tutib esankiramasligi, sabotli bo’lishi zarurligi, ana shu xislatlar shijoatga kirishini aytadi. Shijoatkorlik ham aqlga bo’ysunishi kerak, deydi. Davoniy askarlarni shijoatli jasur kishilar deydi, chunki ular davlat chegarasini qo’riqlaydi, davlatni mudofaa qiladi, shuning uchun hukmdor ularni har tomonlama qo’llab-quvvatlashi, moddiy yordam berishi zarur, deb ko’rsatadi. U ba’zi kishilar tashqi ko’rinishidan shijoatli ko’ringanlari bilan jasurlik va shijoatni o’zlarining manfaatlari yo’lida namoyon etadilar. Bunday xatti-harakatlarni shijoatlikka kiritish mumkin emas deydi.
Davoniy qo’rqoqlikni shijoatkorlikka qarama-qarshi qo’yadi. Ba’zi qiyinchiliklardan qochgan, engil hayot kechirish yo’lini o’ylaydigan kishilarni olim qo’rqoq va yuraksiz kishilar, deb aytadi.
Demak, Davoniy davlat hamda jamiyatga foyda keltiruvchi kishilarni haqiqiy shijoatli kishilar deb biladi. Olim sabot-matonatni shijoatning tarkibiy qismiga kiritadi. U Ibn Sino fikriga yanada chuqurroq yondoshib har qanday ehtiyoj, har qanday faoliyatni shijoatga qo’shmaydi. Davlat manfaatlariga bo’ysunadigan, kishilik jamiyatiga xizmat qiladigan inson faoliyatini shijoat deb ataydi.
Sharq mutafakkirlari adolat tushunchasi alohida fazilat sifatida qaraganlaridek, Davoniy qarashlarida ham adolat tushunchasi asosiy o’rinni egallaydi.
Olim adolat fazilatni 42 ga bo’ladi. Bulardan eng muhimlari vafo, do’stlik, sadoqat, mehr-shavqat, o’zaro hurmat ... kabilardir, deydi. Davoniy sadoqatni sodiq kishilar o’rtasidagi do’stlikni mustahkamlaydigan xislat sifatida qarab, odam o’ziga nimani istasa, do’stiga ham shuni ravo ko’rishi va shu tarzda harakat qilishi lozim, deb hisoblaydi. Demak, Davoniy adolatli kishilar o’rtasidagi haqiqiy do’stlikni insonparvarlik, o’zaro hurmat bilan bog’liq holda tasavvur etadi.
Vafo tushunchasini Davoniy faqat va’daga vafogina emas, balki o’zaro yordam qoidalariga amal qilish ma’nosida tahlil etdi.
Davoniy adolatni inson aqliy kamoloti bilan birgalikda qaraydi. U hamma ruhiy quvvatlar birlashib aqlga bo’ysungan taqdirdagina haqiqiy adolat namoyon bo’ladi, deydi. Haqiqiy odil kishi butun quvvatini, aqlini yaxshi xizmatlarni kasb etishga qaratishi kerak, adolat odamlarni baxt-saodatli qilish lozim deb ta’kidlaydi olim.
Davoniy ham Farobiy kabi shaharlarni fozil va odil shaharlarga bo’ladi. Fozil shaharlarni odil podsho idora qilsa va o’z hukmlarida adolatga rioya qilsa va ta’magirlikni aql bilan daf’ etsa, johil shahar boshlig’i o’z manfaatini ko’zlab ish yuritadi va boylikka hirs qo’yib, xalq fikri bilan hisoblashmaydi, deydi.
Uning ta’kidlashicha, davlatni idora etuvchi adolatsiz bo’lsa, uning qo’l ostidagi ham ta’magirlik, yolg’onchilik va boshqa hatti-harakatlar qiladilar, ya’ni podshoh ishini fuqarolar ham takrorlaydi. Xullas, fuqarolarning yaramas xulq-odoblari uchun ham qukmdor aybdor sanaladi, deydi. Agar hukmdor adolatli bo’lsa, boshqalar ham adolatli bo’lishga harakat qiladi, deydi.
Davoniy odil shohni mohir tabibga o’xshatadi. Dono tabib odamlar salomatligini doimo kuzatib, uning holatini mo’’tadillashtirib borgani kabi odil shoh ham fuqarolarini yo’ldan adashsa, ularni to’g’ri yo’lga solib boradi, deydi.
Davoniyning erkinlik tushunchasi haqidagi ta’rifi alohida ahamiyatga ega. Erkinlikni Davoniy kasb-hunar orqali moddiy boylik to’plash va bu boylikni xayrli ishlarga sarflash deb biladi. U inson yomon yo’llar bilan emas, balki aqliga ishonib qilgan ishlari va halol mehnatini erkinlik deb ta’riflaydi.
Qanoat tushunchasini Davoniy kishi ruhining yaxshi mevasi hisoblaydi. U qanoatni zaruriy hatti-harakatlar bilan bog’lab tushuntirishga intiladi. Kishi faqat zaruriyatga asoslanib ish tutishi lozim, hayotda inson eng zarur narsalarga intilishi kerak, ya’ni eyish-ichish, hissiyotlarga berilish va boshqa hatti-harakatlarda me’yorni bilish, mo’’tadillikka rioya etish, boylikka hirs qo’ymaslik, qanoatni anglatadi, deydi.
Davoniy inson o’rtasidagi do’stlik tuyg’usini ham ulug’lab, bolalarni do’stlik ruhida tarbiyalashga katta ahamiyat beradi. Bola dunyoqarashining tarkib topishida do’stlikning ta’siri katta. Do’stsiz inson muayyan jamiyatda yashay olmaydi. Do’st o’zaro muomalada ayniqsa, inson boshiga kulfat tushganda bilinadi, ammo haqiqiy do’st bilan soxta do’stni ajrata bilish kerak, deb o’qtiradi olim. Dushman esa kishining o’ziga, kamchiligiga e’tibor bermaydi, balki hammaning oldida uni fosh qilishga intiladi, deydi.
Davoniy kishilar o’rtasidagi adovatni ham qoralaydi. O’zaro nizolarda hurmat yo’qoladi, shubha va gumonlar ko’payib, janjallar chiqadi, deb ta’kidlaydi.
Davoniy sevgi va muhabbat to’g’risida ham fikr yuritib, uni ijtimoiy muammolar bilan bog’lab talqin etadi.
Davoniy o’z davri mutafakkiri sifatida ilohiy sevgini tan olgani holda, insonning bu dunyoda faol hayot kechirishi, tabiat va hayotni sevishi, uni yuksaklikka ko’tarishi haqida ham o’z qarashlarini bayon etdi.
Uning mulohazalariga ko’ra tug’ma va shu bilan birga inson iroda va istagiga asoslangan sevgi mavjud. U sevgi-muhabbatni besh xilga bo’ladi:
1. Ilohiy sevgi,
2. Ota-ona muhabbati,
3. Muallimning o’z talabasiga muhabbati,
4. Podshohning o’z fuqarolariga muhabbati,
5. Ilm-ma’rifatga muhabbat.
Xususan insonning o’zaro munosabatisiz, sevgisiz kamolotga erishishi mumkin emas, deydi.
Adolat, sevgi, do’stlik, o’zaro aloqada tarkib topadi, deydi Davoniy. U nafsoniy hirsga asir bo’lib, fisqni ishq deb hisoblamaslik, havasni muhabbat deb bilmaslikni qattiq turib himoya qiladi. Davoniy, ayniqsa, shahvoniy hirsga berilmaslikni, bunda ayniqsa, podsholar hirsu havasdan o’zdarini tiyishi zarurligini, ular bo’sh vaqtlarini davlat ahamiyatiga ega bo’lgan masalalarga sarf etishlari zarurligini aytadi:
Olim har bir kishi haqiqiy sevgiga munosib bo’lishga intilishi, sevgiga vafosizlikdan turli razilliklar paydo bo’lishi, axloqiy hatti-harakatlardan yomonliklar avj olishi mumkinligini qayd etadi.
Davoniy ilohiy sevgini tan olsa ham, mavjud dunyodagi sevgini inkor etmadi. U kishilarni noz-ne’matlardan bahramand bo’lish, ilm-fan, tabiatni o’rganishga, ta’lim-tarbiya bilan shug’ullanishga chaqirdi.
Davoniyning tarbiya tizimida odamlarda uchraydigan nuqson va yaramas odatlarni bartaraf etish haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovor. Masalan, Davoniy salbiy ruhiy quvvatlar: jahl, g’azab, hasad, g’amginlik, dangasalik va boshqalar haqida gapirib, bular ruhiy jarayon bo’lib, ularni davolash yo’llari, usullari haqida gapiradi. Chunki bu ruhiy kasalliklar ham inson tanasidagi kasalliklarga o’xshab, davoga muhtoj deydi. Uning fikriga ko’ra kishi tanadagi kasalliklarni tibbiyot yo’li bilan davolansa, kishilarning yaramas odatlarini ruhiy ta’sir natijasida davolash mumkin. Jismoniy davo ovqat yoki dori-darmon vositasida amalga oshiradi. Ruhiy kasalliklarni davolash esa, yuqoridagi usullardan bir muncha vaqt farq qiladi. Ruhiy kasalga chalingan odam eng avvalo yaxshi hatti-harakatlar qilishga odatlanishi zarur. Shundagina u yomon odatlardan xalos bo’ladi, deydi.
Davoniy g’azabni eng og’ir ruhiy kasallik deydi. G’azab kishining katta nuqsoni, kamchiligi, aqlsizligidir, agar aql, g’azab va hissiyotga bo’ysunsa, kishi hayvon darajasiga tushib qolishi mumkin. Chnuki hayvonning aqli bo’lmaganligi tufayli, u g’azab quvvatini o’ziga bo’ysundira olmaydi. Inson aqli bo’la turib, g’azabni bo’ysundira olmasa, buni hech qachon kechirishi mumkin emas. U hamma vaqt o’z g’azabini aqlga bo’ysundirishga harakat qilish kerak. Shundagina u haqiqiy inson bo’lib etishishi mumkin, deydi. Olim kishilar ruhiyati haqida gapirar ekan, g’azabyu quvvatini quyidagilarga bo’ladi: ba’zilar tez g’azabga keladi va tez jahldan tushadi. Ba’zilar tez g’azablanib, uzoq vaqt jahldan tushmay yuradilar. Davoniy g’azab turlaridan ikkinchisini yaxshisi deb, eng oxirgisini yomoni deb belgilaydi.
Xulosa
Qaysi bir bilim sohasini olib qaramaylik, uning taraqqiyoti ko’p jihatdan o’tmish tajribasiga mustahkam bog’liq bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Bu ayniqsa, pedagogika fani taraqqiyoti uchun xosdir. Bu masalada biz milliymadaniy meros va uni o’zlashtirishga tayanib ish ko’ramiz. Chunki o’tmish progressiv tajribalariga, metod va usullariga tayanmasdan turib, yosh avlodni yuksak axloqli qilib tarbiyalash mumkin emas. Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlaritarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda». Sharq xalqlari ko’p asrlarga borib taqaluvchi madaniyatga ega ekanligi hammaga ayon. Ana shu madaniy yodgorliklar inson qo’li, aqli, mahorat va malakasi o’tmishdan qabul qilib olgan hayotiy tajribasi natijasidagina milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarga, san’at va adabiyot asarlariga aylangan demak, madaniyat o’z-o’zidan paydo bo’lib qolmay, ko’p darajada ta’lim va tarbiya mevasi sifatida shakllangan.
Movarounnahrda ilm-fan va ma’rifat sohasida o’z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo’lgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o’z ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g’oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ulug’ allomalarimizdan Forobiyning ta’kidlashicha, insonni tarbiyalash ikki xil usul yordamida olib borilishi mumkin. Tarbiyalanuvchi ixtiyoriy ravishda zaruriy, aqliy va axloqiy xislatlarini – bilimli bo’lishga, to’g’rilik va haqiqatni sevishga, jasur do’stlarga sadoqatli bo’lish singari fazilatlarni egallashga intilmog’i lozim. Bunday insoniy fazilatlarga ega bo’lish uchun baxt – saodatga eltuvchi jamoa bo’lishi kerak. Forobiy insonning ma’naviy hayotida, asosan uning ikki tomoniga: aql – ongiga axloqiga (xulq - atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim – tarbiya, uning fikricha, insonning aqliy tomondan ham, axloqiy tomondan ham etuk mukammal kishi qilib etishtirishga qaratilmog’i lozim. Forobiy ta’lim – tarbiya ishiga kirishilishi, uni boshlashdan avval odamlarning shaxsiy xislatlarini bilish lozimligini aytadi. Uning fikricha insoning hohishi, ixtiyor, iroda, yaxshilik va yomonlik kabi xislatlarini, nimaga qobiliyati borligini aniqlamay turib ishga kirishish kutilgan natijani bermaydi. Xulosa qilib aytganda Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil insonni shakllantirish, insonni o’z mohiyati bilan ijtimoiy, ya’ni faqat jamiyatda, o’zaro munosabatlar jarayonida komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi.