Xvii asrga oid psixologik fikrlarning o’ziga xos tomonlarining talqinida ochiq namoyon bo’ldi

Psixologiyada ratsionalizm, psixologiyada sensualizm. Rene Dekartdan so’ng ratsionalizm nazariyasi Gotfrid Vilgelm Leybnits va Benedikt Spinoza tomonidan davom ettirilgan. Leybnits qarashlarida insonning bilishdagi ob`ektivligi muammosiga to’htalgan bo’lsa, Spinoza ahloqiy, etik jihatlarini o’rganishga qaratgan.
Benedikt (Barux) Spinoza (1632 – 1677) Dekrat kabi ob`ektiv va ratsional ilm – fan tarafdori edi. Haqqoniy natijalar asosi matematika fani deb bilardi. U o’zining falsafiy va psixologik qarashlari isboti va dalilini geometriya orqali amalga oshirishni ko’zladi. Spinoza o’zining mashhur asari “Etika”ni geometrik tamoyillar asosida ishlab chiqdi va material bayoni uchun aksioma, teorema va isbotlar qonuniyatlaridan foydalandi.
Dekartning dualistik qarashlaridan chetlashmagan holda, Spinoza yakka va ajralmas substantsiya sifatida “Xudo va Borliq” ni e`tirof etadi. Spinoza qarashlarida, Xudo borliq ustidan hukmronlik qilmaydi yoki borlikdan alohida, tashqarida ham emas. Xudo borliq ichida, uning tarkibidadir. Bu g`oya Spinozaning panteistik qarashlari isboti.substantsiya cheksiz belgi va xususiyatlarga ega. Inson ongi ulardan faqat ikkitasini anglay oladi – tafakkur va kengaytirma. Bundan ko’rinib turibdiki, Spinoza ruh – tana birligini ta`kidlaydi.
Spinozaning fikricha, inson ruhiyatining mohiyati bilish faoliyatid hamda g`oya va tushunchalar mavjudligi bilan belgilanadi: “... g`oya inson ruhiyati asosini tashkil etadi”. U g`oyalarning uch turini ajratadi:

1. 
   Fikr yoki tasavvur – aniq narsalar haqida hissiyotlarga tayangan holda ma`lumotga ega bo’lish. Bu g`oyalar noadekvat, noaniq va noto’g`ri, ular asl g`oyalar emas. Sababi, ular sub`ektiv va narsa – hodisalarga ichki kechinmalar asosida yondashiladi.
   
2. 
   Aql va ong – mantiqiy fikrlar va xulosalash orqali olingan bilimlar. Bular umumiy tushunchalar (avvalo, matematik), adekvat, aniq va ravshan g`oyalar. Bu bosqichda inson ruhiyati narsa – hodisalarning ichki o’xshashlik va farqlarini anglaydi.
   
3. 
   Intuitiv bilish – narsalarning asl mohiyatini anglash. Bu g`oyalar ongda refleksif tarzda ochiladi.intelektual intuitsiya yordamida ishga tushadi.
   

Spinozaning fikricha, “Insonga ikkinchi va uchinchi turlarni egallash muhim. Faqat ularning yordamida rost xukmni yolg`on xukmdan ajratish mumkin. Bu adekvat anglash narsa – hodisalarni alohida emas, balki umumlashgan va aloqador tarzda qonunlarga tayanib o’rganishni lozim”.