2—
+ a
2
= 2a
boiganda
u
eng
katta yuzga ega bo4ar ekan.
Izoh.
Masalaning
natijasidan
kanal qazish ishlarida, tamov yasash va
hakozolarda
foydalanish
mumkin.
10-masala.
Yarim
doiraga asosi yarim doira diametridan
iborat
boigan
trapetsiya ichki chizilgan. Trapetsiyaning asosiga yopishgan
burchagi qanday
boiganda
trapetsiyaning
yuzi eng katta
boiadi(123-
chizma).
123-chizma
Yechish.
Doiraning
diametrini J, trapetsiyaning balandligini
h,
trapetsiya yon tomonining katta asosidagi proeksiyasini
x,
shu
tomon
bilan
asos orasidagi burchakni
a
deb
olamiz.
U holda
trapetsiyaning
kichik
asosi
d-2x,
balandligi
h = xtga
va
yuzi
s =
d +
ci^2xh = (d~x)xtga
boiadi.
Ikkinchi tomondan chizmadan Pifagor teoremasiga ko‘ra
h2
=
- =dx-x2
ga ega bo‘lamiz. Bunga
h =
xtga
qiymatni
qo
‘ysak
250
burchakning
asosini
x,
balandligini
у
orqali belgilasak kesimning peri-
metri
shartga ko‘
ra
x+2y+nR = 25 (a)
boiadi. Kesimning yuzi
to‘
g‘ri
to
‘
rtburchak yuzi bilan yarim doira yuzining
yig
‘indisidan iborat, ya’ni
s = xy+±xR2
(/?) bo
‘ladi.
x
= 2R
boigani uchun
(a) dan
2R
+2y
+
TtR
= 25;
у
-12,5 - ^-2
R
kelib
chiqadi.
у
ning topilgan
qiymatini
(
/7) gaqo‘yamiz. Uholda
s = 2R^2,5-^^R^~nR2 =
= 25R
~(я+
2}
r
2
+
ля
2 bir o
‘
zgaruvchi
R
ning funksiyasi kelib chiqadi.
Endi
shu 5(Я) funksiyaning eng katta qiymatini topamiz.
S'(R) = 25 —2{я
+
2>
+ лЯ;
5'(Я) =
-1{л
+
2)+я
=-я
-4 = -(я
+ 4>
5'(Я)
= О
yoki
25-2(лг+2)я + яЯ
= о dan 25-дЯ-4Я = 0;.я = -^-«з,5 kelibchiqadi.
я
+ 4
5"(Я)
= —(лч-4) < о boigani uchun ikkinchi yetarlilik shartiga
asosan
funksiya
R=3,5m
boiganda tunnel kesimining yuzi
eng katta boiar
ekan.
12-masala.
A
zavodga
yaqin boigan joydan berilgan to‘g‘ri chiziq
bo
‘yicha
В
shaharga qarab temir yoi
oiqazilgan. Agar bir tonna yukni
bir
km
ga tosh yoi bo‘
yicha tashish temir yo‘l bo‘yicha tashishga
qaraganda
m
marta
qimmatroq boisa,
A
dan
В
ga
yuk
tashish eng
arzon
boiishi
uchun,
A
zavoddan
temir yoigacha tosh yoini temir
yoiga
nisbatan
qanday
a
burchakostidao‘
tkazishkerak?(125-chizma).
Yechish.
A
zavoddan
temir yoigacha
masofani
b
(AD=b), D
dan
В
gacha
masofani
a,
tosh
yoi
bilan
temir yoi
orasidagi burchakni
a
orqali
belgilaymiz.
252
1
tonna yukni tosh yo
‘lda 1
km
ga tashish uchun
d
so‘m
sarf bo
‘lsin.
U
holda
1 tonna
yukni temir yo‘
lda 1 km
ga tashish uchun — so‘m
m
sarflanadi. Yuk
A
dan
В
gacha
AC
km
tosh yo
‘lda,
CB
km
temir yo
‘lda
tashiladi.
aacd
dan trigonometrik fimksiyalaming
ta’rifiga
ko‘ra
quyidagilarga
ega bo
‘
lamiz.
— = sina,
лс
= -^- = -^—, —
= ctga’,
AC
sin
a sin a
AD
DC
= ADctga —
bctga■
Demak
Cff
=
DB-DC = a-bctga.
Shunday qilib
tashilgan yuk
A
dan
В
gacha
ac
=
—
—
km.ni
tosh yo‘lda o‘tib uni tashishga
so‘mni
sin a
sin a
CB=(a-bctga)
km.ni temir yo‘lda
o‘tib uni tashishga
(a-bctga)
—
so‘m
m
sarflanadi. U holda yukni tashish uchun hammasi bo
‘lib
f{a)
=
^-+(a-bctga)—
so‘
m
pul sarflanadi. Endi
a,
b,
d, m
lami
sin a
m
o
‘zgarmas hisoblab
/(a) funksiyaning eng kichik qiymatini
topamiz.
1
rt
,
4 Mcosa
bd
,
Д-mcosa , ,m coscr
f
(a) =-----
z +------ r—
= bd
------ ------ =
mbd —
—
5------.
sin
a zwsin
a
sin
a
sin
a
= Q
yoki
funksiya
0; —
—
-cosa =
o
dan
cos« =—
;
a = arccos—
kritik
qiymat kelib chiqadi.
cosa
mt
mm
da
kamayuvchi ekanini hisobga olsak
a
<
arccos—
m
bo
‘lganda
cosa
> —;
m
1
----
cosa
I
1
---- cosa < 0,
/'(a) =
mbd
—
—
-----
<0 VU
a
> arccos—
bo
‘lganda
cosa
<
—;
m
sin
a
m
m
’
2
—-
cosa > 0,
/'(a) > о
kelib chiqadi.
Hosila
a =
arccos—
kritik
nuqtaning
m
m
chapidan
o
‘ngiga
o‘tganda ishorasini dan “+”
ga o‘zgartirganligi uchun
birinchi yetarlilik shartiga ko‘
ra
funksiya shu qiymatda minimumga ega
bo
‘
ladi.
Shunday qilib, yukni
A
zavoddan
В
shaharga
tashish
eng arzon
bo
‘
lishi
uchun tosh yo‘lni temir yo
‘lga
a
=
arccos—
burchak
ostida qurish
&
w
lozim
ekan.
253
Xususiy
holda yukni tosh у о‘
Ida tashish temir yoidagiga qaraganda
5
marta
qimmat bo‘lganda eng kam xarajat qilish uchun tosh у о ini temir
yoiga
a
=
arccos^
« 78°
burchak ostida o‘tkazish kerak ekan.
13-masala.
Sayyoh
A
manzildan
chiqib tosh
yoi bo‘ylab shu yo
‘
ldan
8
km chetdajoylashgan
va
A
dan to‘g‘ri
chiziq bo‘yicha 17 km uzoqlikda
joylashgan
В
manzil
tomon
bormoqda. Sayyoh
В
manzilga tezroq
yetishish uchun tosh yoining qaysi joyidan
В
manzilga
burilishi
kerak?(126-chizma).
Sayyoh
burilgandan so’ng
В
manzilgacha yo
‘lsiz
yuradi.
Sayyoh tosh
yoidagi tezligi 5 km/soat,
yoisiz joydagi tezligi
3km/soat.
Yechish.
Aytaylik
sayyoh tosh
yoining
M
nuqtasidan
5*manzilga
burilsin.
Chizmadagi
D
nuqta
bilan
M
nuqta orasidagi
masofani
x
orqali
belgilaymiz.
To
‘g‘ri burchakli д
bad
dan
Pifagor teoremasiga asosan
ad
=
J
ab
2-
bd
2
= 7i72-82 = 7289-64’= 7225 = 15,
ya
’
ni
AE>=15km kelib
chiqadi.
Demak,
A
va
M
orasidagi
masofa
am
=
ad
-
md
=
15-
x
gateng.
AMB
marshrutni
o‘tish uchun sarflangan vaqtni
t
orqali belgilaymiz. Sayyoh
лм
= 15-х tosh
у о
ini
5km/soat tezlik bilan 15x (, = - formulaga
5
v
asosan)
vaqt
oraligida bosib o‘tadi.
kBMD
dan Pifagor teoremasiga
ko‘ra
mb
=
7s2 +x2
= 7б4+х2
boiadi. Yoining
MB
qismida
3km/soat tezlik
------—
bilan harakat qilgan sayyoh
uni - +x vaqt oraligida bosib o‘tadi.
254
15
>/б4
----
Demak
AMB
marshrutni
o‘tish
uchun sayyoh jami
t =
vaqt
sarflaydi.
Ushbu
t(x)
funksiyaning eng kichik qiymatini topamiz.
\
1/^
V
Ц П~
л
-----
d
1 1
(б4 + х2)
1
x
-Зл/б4+х2 + 5x
5
V
3V
>
5 3
2^64+ x2
5
Зх/64 + x2 15л/б4 + х
2
f(x)
=
0
yoki - Зл/б4+х2 + 5x
= 0 dan Зл/б4 + х2 =5x;
9
64
2
A
------
; x
= 36, x = 6
16
9(б4
+
х2)=25х
2;
9-64 + 9х2 = 25х2; 9-64 = 16х2;
х
1
kritik
qiymat kelib chiqadi (chunki
x
>
o).
л/б4 +
x2 - x • —----
Уб4 +
х2 _ 1
(л/б4 +
х2У
3
bo
‘lgani uchun ikkinchi yetarlilik shartiga
64
+ x2
- x2
64
(б4+х2
)^ з(б4 + х2^
[
5 +
3
л
/64 +
х
2]
3
64
64
A
t (fi)
=
---------------r
=------- > 0
3(64
+ 36)1
3000
asosan x=6 qiymatda
t(x)
funksiya
eng kichik qiymatga
ega bo‘ladi.
Shunday qilib, sayyoh
A
manzildan 15-6=9(km)
yurgandan
so‘ng
В
manzilga
burilsa u eng kam
vaqt
t
=
+
-6
^+ x—
= soat (/« 5 soatu 8
minut)
sarflar ekan.
’
O‘
zingizni sinab ко‘ring:
1.
O‘suvchi
va kamayuvchi funksiyalami ta’riflang.
2.
Funksiya
o‘suvchi
bo‘lishining zaruriy va
yetarlilik shartlarini ayting.
Bu teoremaning geometrik mazmuni nimadan iborat?
3. Funksiya
kamayuvchi bo‘lishining zaruriy
va yetarlilik shartlarini
ayting.
Bu teoremaning geometrik mazmuni nimadan iborat?
4.
Funksiyaning maksimumi va minimumi nima?
5. Funksiyaning maksimumi va minimumi hamda eng katta va eng
kichik qiymatlari orasida qanday farq
bor?
6.
Ekstremum mavjudligining zaruriy shartini ayting. Bu shartning
geometrik mazmunini
ayting. Zaruriy shartni yetarlilik emasligini
ko‘
rsatuvchi misoliar keltiring.
7. Kritik nuqtani ta’riflang.
8.
Ekstremum mavjudligining birinchi yetarlilik shartini ayting.
255
0>0>
Dostları ilə paylaş: |