Yard. Doç. Dr. Mehdi Genceli Marmara Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

15 Ağustos 1905’te Nijni Novgorod kentinde 

Rusya Müslümanları Birinci Kongresi düzenlenir. 

Başkanlığını İsmail Bey Gaspıralı’nın yaptığı kongreye, 

Yusuf Akçura, Alimerdan Bey Topçubaşov, Ahmed Bey 

Ağaoğlu, Ali Bey Hüseyinzade, Abdürreşid İbrahim 

gibi isimler katılır. Rusya Müslümanlarının hak talep 

etme mücadelesinde bu ilk buluşmanın müstesna bir 

önemi vardır. Resmî makamların çıkardığı engeller 

yüzünden kongre, önceden belirlenen otelde değil, 

Volga Nehri üzerinde sağa sola yalpalayan bir eğlen-

ce gemisinde gerçekleştirilir. Yüzden fazla Müslüman 

üyenin katıldığı kongrede oturum başkanlığını Yusuf 

Akçura ile A.Topçubaşov üstlenir. 

Topçubaşov, artık rusya duma’sına seçilen ilk Müslüman 

vekiller arasındadır… rusya devlet duma’sına toplam 36 

Müslüman vekil seçilir. Bunlardan yalnız 22’si Petersburg’a 

gelebilir. Bu 22 vekil, 21 haziran 1906’da bir araya gelerek 

Müslüman Fraksiyonu’nu kurar. Toplantıda, Topçubaşov 

başkan olur. Fraksiyon sadece 19 gün ayakta kalır; çünkü 

9 Temmuz’da duma kapatılır. Seçilen 36 milletvekilinden 

Petersburg’u göremeyenler dahi vardır. Birinci duma’nın 

kapatılmasından sonra vergi ödememeyi ve çocukları as-

kere göndermemeyi telkin eden Viborg Beyannamesi’ni 

imzalamasından dolayı Topçubaşov, siyasî haklardan mah-

rum edilir. 1907’nin sonunda üç ay hapis cezası alır. Böylece 

daha sonra açılacak II. ve III. devlet duma’larına seçilemez.

Şubat 1917 devrimi yeni dönemin habercisidir. 28 

Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan 

Cumhuriyeti, Topçubaşov gibi tecrübeli bir diplomatın 

himmetlerine muhtaçtır… Ağustos 1918’de tam yetkili 

elçi sıfatıyla İstanbul’a gönderilir. Yedi ay İstanbul’da kalan 

Topçubaşov, dış ülke temsilciliklerine verilmek üzere bir 

memorandum hazırlar ve bunu Azerbaycan’ın Teşekkülü 

adıyla kitapçık şeklinde yayınlatır. Aralık 1918’de gıyaben 

Azerbaycan Parlamento Başkanı seçilir ve ardından Paris 

Barış konferansı’na gönderilecek delegasyona başkan olur. 

delegasyonun diğer üyeleriyle beraber nisan 1919’a kadar 

İstanbul’da kalır ve Paris’e gitmek üzere İtilaf devletleri’nden 

vize almayı bekler. 

Azerbaycan Barış delegasyonu, 22 nisan 1919’da Paris’e 

gitmek üzere İstanbul’dan ayırılır. Ağaoğlu ve hüseyinzade 

gibi isimlere izin çıkmadığı için onlar İstanbul’da ka-

lırlar.  Topçubaşov ve beraberindeki heyet, Kuzey