YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

İzahlar.
 Fəaliyyət zamanı 
kəşf edilən faktlarla bağlı 
bəzi açıqlamalar verilir. 
Əsas anlayışlar, mövzu ilə 
bağlı izahlar, təriflər, 
qaydalar, bir sözlə, dərsin 
əsas məzmunu burada əks 
olunur.
Dünyagörü-
şünü genişləndirən və 
bilikləri zənginləşdirən 
faktlar.
Bu maraqlıdır. 
Müzakirə üçün. 
Nəzəri 
materialın daha yaxşı 
qavranılması məqsədilə 
nəzərdə tutulur.
Fəaliyyət. 
 Laboratoriya işləri, 
praktik iş və müxtəlif  
tapşırıqlar əsasında 
əvvəlki öyrənilmiş biliklərlə 
yeni təlim materialı 
arasında əlaqə yaradır.  
Yadda saxlanılması tövsiyə 
edilən material.  
 
Mövzunu daha yaxşı başa 
düşmək üçün zəruri olan 
məlumatlar.
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
yoxlayın. 
 və 
Mövzuda öyrənilənləri 
möhkəmləndirmək və  tətbiq etmək 
üçündür. 
3
5
6
4
2
1
8
7
Ümumiləşdirici tapşırıqlar. 
Hər fəslin 
sonunda bölmə üzrə öyrənilənlərin 
tətbiqi ilə bağlı sual və tapşırıqlar 
(summativ qiymətləndirməyə 
hazırlıq üçün də istifadə oluna 
bilər).
Layihə. 
Müstəqil tədqiqat  
bacarıqlarının inkişafı və elmi 
dünyagörüşünün  formalaşması 
üçün nəzərdə tutulub.
Terminlər və bioloji anlayışlar.
 
Dərslikdə istifadə olunan termin və 
anlayışların izahı.
10
11
9

 
 
 
10 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
C
ANLILARIN ƏSAS HƏYATİ XASSƏLƏRİ 
 
 
1 
– Canlıları hansı əlamətinə görə 
fərqləndirmək olar?
 
– Nə üçün bitkiləri canlı orqanizm 
adlandırırlar?
 
Canlı və cansız təbiət bir-biri ilə sıx bağ-
lıdır və bu səbəbdən də canlılara xas olan 
xüsusiyyətləri ayrıca qeyd etmək bir qə-
dər çətindir. 
 
 
 

 
 
11 
 
• • • 
 
 
Canlılar üçün əsas səciyyəvi əlamət mövcuddur: 
1. Kimyəvi tərkibin xüsusiyyətləri. Canlı və cansızlarda eyni kimyəvi elementlərə 
rast gəlinir. Canlı orqanizmləri təşkil edən maddələrin tərkibində 4 element – ok-
sigen, karbon, azot və hidrogen üstünlük təşkil edir.  
2. Maddələr və enerji mübadiləsi. Canlılarda maddələr mübadiləsinin əsasını  qi-
dalanma, qazlar mübadiləsi və ifrazat kimi proseslər təşkil edir. Maddələr mübadiləsi 
zamanı  orqanizmdə  üzvi  maddələrin  sintezi  –  assimilyasiya  və  üzvi  maddələrin 
parçalanması – dissimilyasiya prosesləri baş verir. Dissimilyasiya nəticəsində ayrı-
lan enerjinin müəyyən hissəsi assimilyasiya proseslərinə sərf olunur.  
 
 
Həşəratın sürfəsinin böyüməsini əks etdirən qrafikə diqqətlə baxın.  
Hansı iki gün ərzində heyvanın ölçüsünün maksimum artımı müşahidə olunur?  
Təklif olunan mülahizələrdən həşəratın sürfəsinin inkişafının 14–22-ci günlərini düzgün əks 
etdirəni müəyyənləşdirin:  
A) ölçüsü əvvəl kəskin, sonrakı günlərdə isə tədricən artır.  
B) bütün dövr ərzində tədricən ölçüsü artır.  
C) ölçüləri dəyişmir. 
D) ölçüsü əvvəl kəskin artır, sonra böyüməsi dayanır. 
 
Fəaliyyət
Məsələni həll edin. Fərz edək ki, 20 Kolorado böcəyi 1 ay ərzində ümumi sahəsi 4000 
sm
2 
olan yarpaqla qidalanır. Fərdi inkişafında bir sürfə təqribən 50 sm
2  
sahəsi olan 
yarpaq yeyərsə, 1000 Kolorado böcəyinin 1 ay ərzində yediyi yarpaq sahəsini neçə 
sürfə yeyə bilər?  
 
 
 
Məsələ
 

 
 
 
12 
 
 
 
3. Çoxalma. Orqanizmlərin özünütörətmə qabiliyyəti nəticəsində Yer üzərində 
həyat fasiləsiz olaraq mövcuddur. Valideynin özünəoxşar nəsil törətməsi irsiyyət sa-
yəsində mümkün olur. Lakin orqanizm daim mühitin təsirinə məruz qaldığı üçün bu 
oxşarlıq tam olmur, yəni dəyişkənlik yaranır. 
4. Böyümə və inkişaf. Böyümə orqanizmin kütlə və ölçülərinin artmasıdır. İnki-
şafla  müşayiət  olunan  böyümə  sayəsində  orqanizmdə  yeni  keyfiyyət  dəyişikliyi 
yaranır.  
 
 
 
5. Hərəkət. Canlıların xüsusiyyətlərindən biri onda hərəkətetmə, yəni fəzada yer-
dəyişmə qabiliyyətinin olmasıdır. İstənilən canlı orqanizmlərdə sitoplazmanın hərə-
kəti baş verir. Hətta müəyyən substrata yapışmış orqanizmlər də zəif hərəkətetmə 
qabiliyyətinə malikdirlər. Orqanizmlərdə aktiv və ya passiv hərəkətlər müşahidə edi-
lir. 
6. Qıcıqlanma. Canlının ən başlıca xüsusiyyəti olub xarici mühitin təsirinə qarşı 
orqanizmin  cavabvermə  qabiliyyətidir.  Amöbün  qidaya  doğru  hərəkəti  və  ya  duz 
kristalı  qoyulmuş  sahədən  uzaqlaşması,  bitkilərin  günəş  işığına,  rütubətə  qarşı 
verdiyi cavab reaksiyası qıcıqlanmaya misaldır. 
7. Yaşayış mühitinə uyğunlaşma.  Həyat  tərzi  ilə  əlaqədar  orqanizmin  qurulu-
şunda, funksiyalarında, davranışında dəyişikliklər baş verir. Nəticədə canlı sistem 
müəyyən mühit şəraitində fəaliyyət göstərməyə uyğunlaşır.  
8. Tarixi inkişaf xüsusiyyəti. Canlı aləmin sadədən mürəkkəbə doğru tarixi inki-
şafıdır. Belə inkişaf prosesi təkamül adlanır. 
 
– Canlı orqanizmlər üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlərdən hansılarına cansız 
təbiətdə rast gəlmək olar?  
 
 
Müzakirə üçün
Məsələni həll edin. Adətən, Xəzər suitisinin yeni doğulan balasının kütləsi təxminən 
4 kq olur. Balanın südlə bəslənmə dövründə kütləsi hər gün təqribən 0,5 kq artır.  
30 gün davam edən bu müddətin sonunda Xəzər suitisinin kütləsi nə qədər olar? 
 
 
 
Məsələ

 
 
13 
 
• • • 
   
 
1.  Cədvəli iş vərəqinə çəkin və tamamlayın. 
Canlıların əsas həyati xassələri    
İzahı 
Kimyəvi tərkibin xüsusiyyətləri 
 
Maddələr və enerji mübadiləsi 
 
Tarixi inkişaf xüsusiyyəti 
 
Yaşayış mühitinə uyğunlaşma 
 
 
2.  Canlıların əsas xassələrinə əsasən, verilmiş orqanizmin canlı olduğunu sübut edin. 
 
 
3.  Canlıların əsas həyati xassələri ilə onları səciyyələndirən xüsusiyyətlər arasında 
uyğunluğu müəyyən edin: 
Canlı orqanizmlərin xassələri 
Onların səciyyəvi xüsusiyyətləri 
1.  Maddələr və enerji 
mübadiləsi 
A.  Xarici mühitin təsirinə cavab vermək  
2.  Qıcıqlanma 
B.  Bədən ölçülərini böyütmək qabiliyyəti 
3.  Hərəkət 
C.  Tənəffüs, qidalanma, ifrazat 
4.  Çoxalma 
D. Öz növünə aid olan fərdlərin sayının 
artırılması 
5.  Böyümə 
E.  Yerdəyişmə qabiliyyəti 
 
 
 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 
inək,  palıd ağacı,  kərtənkələ,  arı,  milçəkqıran 

 
 
 
14 
 
 
C
ANLILARIN QURULUŞ SƏVİYYƏLƏRİ 
 
 
   
 
 
Canlıların öyrənilməsi aşağıdakı quruluş səviyyələrində aparılır: 
 
 
 
 
2 
– Toxumalar nədən təşkil olunmuşdur?
–
 
İnsan orqanizmində hansı toxuma qrupları var?  
– Bu toxumalar hansı orqanları əmələ gətirir? 
Canlı təbiət bir-biri ilə əlaqədə olan müxtəlif bioloji 
sistemlərdən – hüceyrə, toxuma və s.-dən təşkil olun-
muşdur. Bu sistemlər bir-birindən ölçülərinə, quru-
luşlarına və digər xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. 
 
A, B, C şəkillərində nəyin təsvir olunduğunu müəyyənləşdirin. Şəkildə göstərilən 
obyektlərin xüsusiyyətlərini qeyd edin.  
 
Fəaliyyət
 
–
 
“
?
” işarəsinin yerində nə təsvir olunmalıdır?  
– Təklif olunan sxemi necə davam etdirmək olar?  
– Sxem nəyi göstərir? 
?
 
A 
B 
C 
Molekulyar səviyyə. Quruluş dərəcəsindən asılı olmayaraq 
bütün  canlılar  zülallardan,  nuklein  turşularından,  polisa-
xaridlərdən  və  digər  molekullardan  təşkil  olunmuşdur. 
Maddələr mübadiləsinin, irsi məlumatların ötürülməsi kimi 
bir  çox  bioloji  proseslərin  öyrənilməsi  məhz  molekulyar 
səviyyədən başlanır. Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibini 
və  onların  həyat  fəaliyyətinin  əsasında  duran  kimyəvi 
prosesləri biokimya  elmi öyrənir.  
Hüceyrə  səviyyəsi.  Canlının  ən  kiçik  quruluş  və  inkişaf 
vahidi  hüceyrədir.  Hüceyrənin  quruluşunu,  kimyəvi  tərki-
bini, çoxalma və inkişafını sitologiya elmi öyrənir.  
1.  
• 
biosenoz 
• 
biosfer 
• 
populyasiya 
• 
histologiya 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
15 
 
• • • 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toxuma  –
 
orqan  səviyyəsi.  Çoxhüceyrəli  orqanizmlərin 
mənşəcə eyni olan, oxşar quruluşlu və eyni funksiya yerinə 
yetirən hüceyrələr qrupu toxumaları əmələ gətirir. Toxuma 
səviyyəsində  canlıları histologiya  elmi  öyrənir.  Toxumalar 
birləşərək müəyyən quruluşlu olan və müəyyən funksiyaları 
yerinə yetirən orqanları əmələ gətirir.  
2.  
Orqanizm  səviyyəsi.  Ayrı-ayrı  fərdlərin  quruluşu,  həyat 
fəaliyyəti və s. xüsusiyyətləri orqanizm səviyyəsində tədqiq 
olunur. Bu tədqiqatlar fərdlərin doğulan andan ölənə qədər 
olan inkişaf dövrünü əhatə edir. 
3.  
Populyasiya-növ səviyyəsi. Bu səviyyənin struktur- funk-
sional  vahidi  növdür.  Eyni  növə  aid  olan  və  tarixən  mü-
əyyən ərazidə yaşayan fərdlər cəmi populyasiyalar yaradır. 
Növü  təşkil  edən  ayrı-ayrı  populyasiyalar  qismən  təcrid 
olunmuş ərazilərdə məskunlaşırlar. Populyasiya-növ səviy-
yəsində baş verən tarixi inkişaf prosesləri yeni növlərin ya-
ranmasına səbəb ola bilər.  
4.  
– Növün populyasiyaları arasında hansı qarşılıqlı münasibətlər mövcuddur?  
 
 
Müzakirə üçün
Biogeosenotik səviyyə (biogeosenoz səviyyə-
si).  Müəyyən  ərazidə  birgə  yaşamağa  uyğun-
laşan müxtəlif canlı qrupları və onların yaşayış 
mühitinin birgə cəmi biogeosenoz əmələ gəti-
rir. Bu səviyyədə orqanizmlərin bir-biri ilə və 
ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri öyrənilir.  
5.  
Biosfer  səviyyəsi.  Yer  üzərində  olan  bütün  biogeosenozlar  birləşərək  biosferi 
əmələ gətirir. Biosfer Yer kürəsinin canlılar yaşayan sahəsidir. Bu səviyyədə canlı 
orqanizmlərin həyat fəaliyyəti ilə əlaqədar maddələr dövranı və enerji çevrilmələri 
öyrənilir. 
6.  

 
 
 
16 
 
   
1. Cədvəli iş vərəqinə köçürün və tamamlayın. 
№ 
Quruluş səviyyəsi 
Təşkil olunduğu komponentlər 
Əsas xüsusiyyətləri 
1 
 
…   
7 
 
2. Cədvəlin xanalarına uyğun gələn quruluş səviyyələrinin nömrəsini qeyd edin.  
  
 
 
a) 
b) 
c) 
d) 
e) 
f) 
g) 
h) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.  Canlının quruluş səviyyələrini göstərən rəqəmləri sadədən mürəkkəbə olmaqla dü-
zün. 
1. İnsan orqanizmi 
2. Hüceyrənin tərkibinə daxil olan zülallar, yağlar və karbohidratlar 
3. Neyron 
4. Dərrakəli insan 
5. Ürəyin quruluşu 
6. Vəzili epiteli  
 
 
4. Əlavə mənbələrdən istifadə edərək sitologiya, histologiya və biokimya elmlərinin tədqiqat 
üsulları  və müasir dövrdə nailiyyətləri barədə elektron təqdimat hazırlayın. 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 
1. Molekulyar  
2. Hüceyrə  
3. Toxuma-orqan  
4. Orqanizm  
5. Populyasiya-növ  
6. Biogeosenotik  
7. Biosfer
 
a)  Həyatın ən ali quruluş səviyyəsi.  
b)  Orqanizmin həyat fəaliyyəti proseslərinin sinir-humoral tənzimi.  
c)  Sitoplazmanın hərəkəti müşahidə olunur. 
d)  İrsi məlumatın ötürülməsi başlayır.  
e)  Şimal marallarının miqrasiyası. 
f)  Nüvənin bölünməsi həyatın bu quruluş səviyyəsində özünü büruzə verir. 
g)  Alma ağacının çiçəklənməsi müşahidə olunur. 
h)  Zülalların quruluşunu və funksiyalarını öyrənirlər.
 

 
 
 
I
 bölmə 
HÜCEYRƏ  
VƏ ORQANİZM  
CANLI SİSTEMİN  
ƏSASIDIR
 
 
I fəsil 
•  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi 
 •
 
 
II fəsil
 
•  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
•
 
 
III fəsil 
•  
Orqanizm tam bir sistemdir 
 •
 

 
 
18 
 
 
 
 
 
 
 
 
H
ÜCEYRƏNİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ 
 
 
 
 
Cədvəli nəzərdən keçirin. Suallara cavab verin. 
Element 
Canlı orqanizmlərdə, % 
Yer qabığında, % 
Dəniz suyunda, % 
Oksigen 
65–75 
49,2 
85,8 
Karbon 
15–18 
0,4 
0,0035 
Hidrogen 
8–10 
1,0 
10,67 
Azot 
1,5–3,0 
0,04 
0,37 
Fosfor 
0,2–1,0 
0,1 
0,003 
Kükürd 
0,15–0,2 
0,15 
0,09 
Kalium 
0,15–0,4 
2,35 
0,04 
Xlor 
0,05–0,10 
0,2 
0,06 
Kalsium 
0,04–2,00 
3,25 
0,05 
Maqnezium 
0,02–0,03 
2,35 
0,14 
Natrium 
0,02–0,03 
2,4 
1,4 
Dəmir 
0,01–0,015 
4,2 
0,00015 
– Canlılarda olan hansı elementin miqdarı digərləri ilə müqayisədə dəniz suyunda daha çoxdur?  
– Nə üçün canlı orqanizmlərdə oksigen və hidrogenin miqdarı dəniz suyundakına yaxındır? 
– Cədvəldə verilmiş hansı iki elementin miqdarı canlı orqanizmlərdə digərlərindən daha çox 
dəyişir?
 
 
Hüceyrənin element tərkibi. Dövri sistemdə olan təxminən 110 elementdən 
80-ə qədəri hüceyrədə rast gəlinir. Lakin bunlardan yalnız 27 elementin hüceyrədə 
müxtəlif  funksiya  yerinə  yetirdiyi  müəyyən  edilmişdir.  Hüceyrədə  kütlə  payı 
1
Fəaliyyət
 
3 
– Kimyəvi element 
nədir? 
– Kimyəvi elementlə 
maddənin fərqi 
nədədir? 
 
Cansız təbiətlə müqayisədə hüceyrədə canlı təbiət üçün 
səciyyəvi olan hər hansı bir xüsusi kimyəvi element yoxdur.  
Bu səbəbdən də atom səviyyəsində canlı 
və  cansızlar  arasında  heç  bir  fərq  ya-
ranmır. Bu, canlı və cansız təbiətin vəh-
dətini göstərir. Onlar arasında fərq yalnız 
molekulyar səviyyədə meydana çıxır. 
 
 
 
I fəsil 
CANLI 
ORQANİZMLƏRİN 
KİMYƏVİ TƏRKİBİ

 
 
19 
 
•   I  fəsil  •  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi  
• 
0,001%-dən  çox  olan  elementlər  makroelementlər,  0,001%-dən  0,000001%-ə 
qədər olanlar isə mikroelementlər hesab olunur.  
 
 
 
Makroelementlərə  oksigen, karbon, hidrogen, azot, 
fosfor, kalium, kükürd, xlor, kalsium, maqnezium, nat-
rium və dəmir  aid edilir. Bu elementlər hüceyrədə vacib 
rol oynayır. Məsələn, maqnezium xlorofilin, dəmir isə he-
moqlobinin  struktur  komponentidir.  Kalsium  və  fosfor 
sümük  toxumasının  hüceyrəarası  maddəsinin  yaran-
masında  iştirak  edərək  sümüklərə  möhkəmlik  verir. 
Bundan  başqa,  kalsium  qanın  laxtalanmasında  iştirak 
edən  amillərdən  biridir.  Sink,  mis,  yod,  flüor,  kobalt, 
selen  və  bu  kimi  elementlər  mikroelementlər  adlanır. 
Mikroelementlərin  miqdarca  az  olmasına  baxmayaraq 
onlar  hüceyrədə  baş  verən  maddələr  mübadiləsində 
mühüm  rol  oynayır.  Belə  ki,  sink  mədəaltı  vəzi 
hormonunun – insulinin tərkibinə daxildir. Yod isə orqa-
nizmin  maddələr  mübadiləsini  və  böyüməsini  tənzim-
ləyən qalxanabənzər vəzi hormonunun – tiroksinin əsas 
komponentlərindən biridir. 
Hüceyrədə kimyəvi elementlər ionlar, yaxud maddə-
lər şəklində orqanizmin qurulmasında iştirak edir. Məsə-
lən, karbon, hidrogen və oksigen karbohidrat və yağların 
tərkibinə  daxildir.  Zülallarda  bu  elementlərdən  əlavə, 
azot, kükürd, dəmir, maqnezium, yod və s. elementlər də 
olur. Su və natrium-xlorid kimi qeyri-üzvi maddələrə həm canlı, həm də cansızlarda 
rast gəlinsə də, üzvi birləşmələr, əsasən, canlı təbiət üçün səciyyəvidir.
 
Cədvəli diqqətlə nəzərdən 
keçirərək hüceyrənin tərkibini 
elementlərə görə səciyyələndirin. 
Elementləri hüceyrədə faizlə 
miqdarına və əhəmiyyətinə görə 
qruplaşdırın: 
 Makroelementlər (0,001%-dən çox)
 Mikroelementlər (0,001%-dən 
0,000001%-ə qədər) 
  
 – Canlı orqanizmlərdə makroele-
mentlər hansı maddələrin tərki-
bində rast gəlinir  və onlar 
canlıların fəaliyyətində hansı rol 
oynayır?   
2
Fəaliyyət
 
• 
makroelement 
• 
mikroelement 
A ç a r   s ö z lə r  
Hüceyrələrdə kimyəvi 
elementlərin tərkibi 
Hüceyrədə kimyəvi elementlərin kütlə payı  
Element 
İşarəsi 
Kütlə payı (%-lə) 
Oksigen 
O 
65–75 
Karbon 
C 
15–18 
 
Hidrogen 
H 
8–10 
Azot 
N 
1,5–3,0 
Fosfor 
P 
0,2–1,0 
Kalium 
K 
0,15–0,4 
Kükürd 
S 
0,15–0,2 
Xlor 
Cl 
0,05–0,10         
Kalsium 
Ca 
0,04–2,00 
Maqnezium 
Mg 
0,02–0,03 
Natrium 
Na 
0,02–0,03 
Dəmir 
Fe 
0,01–0,015 
Sink 
Zn 
0,0003 
Mis 
Cu 
0,0002 
Yod 
J 
0,0001 
Flüor
F
0,0001 

 
 
20 
 
 
 
 
1.  Sxemi tamamlayın.  
 
2. Biologiya kabinetində və ya evinizdə olan otaq bitkilərini nəzərdən keçirin. Onların yarpaqlarının forma 
və rənginə diqqət yetirin. Şəkildən istifadə edərək bitkidə hansı elementin çatışmadığını təyin edin.  
 
 
3. Uyğunluğu müəyyən edin: 
A. Maqnezium ... 
B. Sink ... 
C. Kalsium ... 
D. Yod ... 
E. Dəmir ... 
1) qanın laxtalanmasında iştirak edir. 
2) xlorofilin struktur komponentidir . 
3) hemoqlobinin struktur komponentidir. 
4) insulinin tərkibinə daxildir. 
5) tiroksin hormonunun əsas komponentlərindən biridir. 
 
4. Düzgün cavabı seçin: a)  Üzvi və qeyri-üzvi aləm arasında əsas fərqlər atom /molekul  səviyyəsində 
müşahidə olunur. b) Hüceyrədə olan mikroelementlərə J, F, Cu/O, H, C, N  aiddir. c)  Qalxanabən-
zər/Mədəaltı vəzinin hormonu olan tiroksinin komponentlərindən biri yoddur.  d) Zülalların /Yağların 
tərkibində karbon, hidrogen və oksigenlə yanaşı, maqnezium kimi element də ola bilir.  
 
 
 
Bəzi canlı orqanizmlər toxuma və orqanlarında müəyyən kimyəvi elementləri 
topladığı üçün ətraf mühitin kimyəvi şəraitinin indikatoru rolunu oynayırlar. 
Bədəninə bəzi kimyəvi elementlər 
toplayan bitkilər. Soldan-sağa: 
yosun (yod), qaymaqçiçəyi (litium), 
sugülü (radium) 
Bədəninə bəzi kimyəvi elementlər  
toplayan heyvanlar. Soldan-sağa: 
şüalılar (kalsium, stronsium), kök-
ayaqlılar (barium və kalsium), as-
sidilər (vanadium) 
!
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

 
 
21 
 
•   I  fəsil  •  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi  
• 
 
 H
ÜCEYRƏNİN QEYRİ-ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
  
Hüceyrənin qeyri-üzvi birləşmələrinə su və mineral duzlar aiddir. Su – hücey-
rənin tərkibində ən çox olan maddədir. Onun hüceyrədə miqdarı orqanizmin növün-
dən, yaşayış şəraitindən, hüceyrənin tipindən və funksional fəaliyyətindən asılı ola-
raq müxtəlifdir. Məsələn, su insanın sümük toxumasının 20%-ni, baş beyinin hücey-
rələrinin 85%-ni təşkil edir.   
 
 
Hüceyrədə olan suyun miqdarı maddələr mübadiləsinin intensivliyinə təsir edir.  
 
 
4 
– Hüceyrənin hansı qeyri-
üzvi birləşmələrini tanı-
yırsınız?  
– Onlardan hansılarına 
canlı orqanizmlərdə rast 
gəlmək olar?  
Hüceyrənin həyat fəaliyyətində 
onun tərkibində olan qeyri-üzvi və 
üzvi birləşmələr xüsusi rol oynayır.  
 
– Su hansı xassələrə malikdir? 
 
 
Müzakirə üçün
 
Maddələrin suda həll olması. 
Təchizat: içərisində otaq temperaturunda olan su ilə dolu 5 stəkan, xörək duzu, etil spirti, 
şəkər tozu, bitki yağı, çiy yumurta ağı (zülalı).