YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

Ôîòîïåðèîäèçì – ýöíöí óçóíëóüóíóí äÿéèøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð 
îëàðàã îðãàíèçìëÿðèí áþéöìÿ âÿ èíêèøàô ïðîñåñëÿðèíäÿ áàø âåðÿí 
äÿéèøiklikëÿð. 
 
G 
 
Ýåí – èðñèééÿòèí åëåìåíòàð âàùèäè, áèð ïîëèïåïòèä çÿíúèðè âÿ 
éà áèð ìîëåêóë ÐÍÒ-íè êîäëàøäûðàí ÄÍÒ ùèññÿñè. 
Ýåíîì – orqanizmin ùàïëîèä õðîìîñîì éûüûìûíäà îëàí 
áöòöí ýåíëÿðèíèí úÿìè.  
 

 
 
200 
 
H 
 
Ùàïëîèä (éóí. 
“ùàïëoîñ” – òÿê, “åiäîñ” – íþâ) – råäóêñèîí 
áþëöíìÿ (ìåéîç) íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí òÿê õðîìîñîì éûüûìëû ùö-
úåéðÿ âÿ éà ôÿðä.  
Hemofiliya – qanın laxtalanmaması ilə  əlaqədar qanaxmaya 
səbəb olan irsi xəstəlik. Xəstəlik irsən anadan oğula ötürülür. 
Ùåòåðîòðîô (éóí. 
“ùåòåðîñ” – äèýÿð, “òðîphe” – ãèäàëàíìà) – 
qèäàëàíìà ö÷öí ùàçûð öçâè ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí îðãàíèçìëÿð. 
Ùèáðèä (ëàò. 
“ùèáðèäà” – ãàðûøûã) – bir və bir neчə яламятиня 
ýþðÿ фярглянян валидейн ôîðìàëàðûíäàí àëûíàí íÿñèë. 
 
X 
 
Õðîìàòèä – ÄÍÒ-íèí èêèëÿøìÿñèíäÿí ñîíðà õðîìîñîìóí éàðûñû. 
Ùÿð áèð õðîìàòèä áèð ÄÍÒ ìîëåêóëó äàøûéûð. 
Xromatin  –    irsi  materialları daşıyan nazik və sapşəkilli törəmə. 
Hüceyrənin bölünməsi zamanı ondan xromosomlar yaranır. 
Õðîìîñîì (éóí. 
“chrîìà” – ðÿíý, “ñîìa” – áÿäÿí) – tÿðêè-
áèíäÿ ýåíåòèê ìÿëóìàòû äàøûéàí ÄÍÒ âÿ çöëàëäàí èáàðÿò íöâÿ 
ñòðóêòóðó. 
 
 
İ 
 
İnstinkt – orqanizmdə xarici və daxili qıcıqlara qarşı  yaranan 
anadangəlmə cavab reaksiyalarının cəmi.  İnstinktlərin  əsasında 
şərtsiz reflekslər durur. 
İnsulin – mədəaltı  vəzinin ifraz etdiyi zülal mənşəli hormon; 
karbohidrat mübadiləsini tənzimləyir və qanda qlükozanın miqda-
rını azaldır.
 
 
Q 
 
Ãàìåò (éóí. 
“ùàìåòå” – ãàäûí, “ùàìåòåñ” – êèøè) – bèð 
õðîìîñîì äÿñòèíÿ ìàëèê äèøè (éóìóðòà ùöúåéðÿ) âÿ éà åðêÿê 
(ùåéâàíëàðäà 
ñïåðìàòîçîèä, toxumlu áèòêèëÿðäÿ ñïåðìi) úèíñè 
ùöúåéðÿ.  
 Ãèäà çÿíúèðè – åêîñèñòåìäÿ îðãàíèçìëÿð àðàñûíäà éàðàíàí 
ãèäà ÿëàãÿëÿðè.  
Qlikogen – molekulları qlükoza qalıqlarından təşkil olunmuş 
mürəkkəb polisaxarid. İnsanın və heyvanların ehtiyat qida 
mənbəyidir.  Əsasən, əzələ və qaraciyərdə toplanır. 
Ãîðóã – òÿáèè êîìïëåêñëÿðèí ìöÿééÿí êîìïîíåíòëÿðèíè ìö-
ùàôèçÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàðàäûëìûø âÿ èíñàíûí áöòöí òÿñÿððöôàò 
ôÿàëèééÿòènin ãàíóíëà ãàäàüàí åäèëdiyi ãîðóíàí ñàùÿ (ÿðàçè, 
àêâàòîðèéà). 
 

 
 
201 
 
•   
Terminlər və bioloji anlayışlar  
• 
L 
 
Ëèïèäëÿð (йун. 
“ëèпîñ” – йаь) – áèîëîæè ìåìáðàíûí òÿðêèáèíÿ 
äàõèë îëàí, ñóäà ïèñ ùÿëë îëàí éàü âÿ éà éàüàáÿíçÿð ìàääÿëÿð. 
Ëèòîñôåð (éóí. 
“ëèòîñ” – äàø, “ñпщаиðà” – êöðÿ) – Éåð ãàáûüûíûí 
ìàíòèíèí éóõàðû ùèññÿñè äÿ äàõèë îëìàãëà õàðèúè áÿðê ãàòû. 
  
M 
 
Metabolizm – orqanizmdə maddələr mübadiləsi və enerjinin 
çevrilməsi proseslərinin cəmi. 
Ìåéîç (éóí. 
“ìåиîсèñ” – àçàëìà) – xðîìîñîì ñàéûíûí èêèãàò 
àçàëìàñû (ðåäóêñèéàñû) èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí úèíñè ùöúåéðÿëÿðèí áþëöí-
ìÿñè ïðîñåñè. Ìåéîçu áó ñÿáÿáäÿí 
ðåäóêñèîí áþëöíìÿ äÿ àäëàí-
äûðûrëað.  
Ìèëëè ïàðê – ìöÿééÿí òÿáèÿò êîìïîíåíòëÿðèíèí ãîðóíìàñû èëÿ 
éàíàøû, ùÿì äÿ èíñàíëàðûí èñòèðàùÿòèíèí òÿøêèëè ö÷öí íÿçÿðäÿ 
òóòóëìóø ýåíèø òÿáèÿò ÿðàçèñè âÿ éà àêâàòîðèéà. 
Ìèòîç (éóí. “
ìèòîñ” – ñàï) – sîìàòèê ùöúåéðÿëÿðèí õðîìîñîì 
ñàéûíûí àçàëìàäàí áþëöíìÿñè ïðîñåñè. 
 
O 
 
Îíòîýåíåç – îðãàíèçìëÿðèí ôÿðäè èíêèøàôû. 
Îðãàíèçì (éóí. 
“îðãàíîè”, ëàò. “îðãàíèсìóñ” – ñèëàù, àëÿò) – 
öìóìè ìÿíàäà “úàíëû âàðëûã” äåìÿêäèð. 
 
 
Ï 
 
Ïîëèñàõàðèäëÿð – ìîíîìåðëÿðè ñàäÿ øÿêÿðëÿð îëàí ïîëèìåð áèðëÿø-
ìÿëÿð. 
 
Ñ 
 
Ñåíòðîìåð (ëàò. 
“сåíòðóì” – ìÿðêÿç, îðòà íþãòÿ, йун. “ìåðîñ” 
– ùèññÿ, ñàùÿ) – ìèòîç âÿ ìåéîç ïðîñåñëÿðè çàìàíû áþëöíìÿ âÿ-
òÿðëÿðèíèí (ìèêðîáîðóúóãëàðûí) õðîìîñîìà áèðëÿøäèéè ñàùÿ. 
 
T 
 
Òÿáèè ðåñóðñëàð – èíñàí òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíàí òÿáèÿò êîì-
ïîíåíòëÿðè (ìèíåðàëëàð, torpaq, èãëèì, ñó, áèîëîæè êîìïîíåíòëÿð). 
Tiroksin – qalxanabənzər vəzi tərəfindən hazırlanan hormon. Hü-
ceyrədə oksidləşmə reaksiyalarının intensivliyini artırır. Hormonun 
çatışmazlığı zamanı kretinizm xəstəliyi yaranır. 

 
 
202 
 
Триплет – çöëàë ñèíòåçè çàìàíû ìöÿééÿí àìèíòóðøóíó êîä-
ëàøäûðàí 3 íóêëåîòèä àðäûúûëëûüû. 
Òóìóðúóãëàíìà – ãåéðè-úèíñè ÷îõàëìàíûí áèð ôîðìàñû. Àíà îð-
ãàíèçìäÿ øèøêèíëèê – òóìóðúóã éàðàíûð, ùÿìèí òóìóðúóãäàí éåíè 
îðãàíèçì èíêèøàô åäèð. 
Òóðãîð (ëàò. 
“òóðãåðå” – äîëó, øèøêèíëèê) – bèòêè ùöúåéðÿñèíèí 
ìþùòÿâèééàòûíûí ùöúåéðÿ äèâàðûíà òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð v
ə 
îíà ìþùêÿìëèê âåðèð. 
У 
 
Utilizasiya (lat. “
utilis
” – faydalı, yararlı) – məişət tullantılarının 
təkrar emalı. 
  
 
 
Âåýåòàòèâ ÷îõàëìà – ãåéðè-úèíñè ÷îõàëìà ôîðìàñû; yàøëû îðãà-
íèçìäÿí ùèññÿëÿðèí àéðûëìàñû (ãÿëÿì, òóìóðúóãëàíìà) âÿ éà 
îðãàíèçìèí øÿêëèíè äÿéèøìèø âåýåòàòèâ îðãàíëàðû (êþê, ýþâäÿ 
éóìðóëàðû, ñîüàíàã, êþêöìñîâ) âàñèòÿñèëÿ ÷îõàëìà. 
Vitaminlər (lat. “
vita
” – həyat) – müxtəlif kimyəvi tərkibli 
kiçikmolekullu üzvi birləşmələr. Az miqdarı maddələr mübadiləsini 
və canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyətinin normal getməsini təmin 
edir. 
 
 
Y 
 
Yağlar – qliserinin mürəkkəb efirləri və birəsaslı yağ turşu-
larından ibarət üzvi birləşmə. Orqanizmdə enerji mənbəyi rolunu 
oynayır. 
 
 

 
 
203 
 
•   
Terminlər və bioloji anlayışlar  
• 
 
 
 
 
 
 
Hirkan şümşadı 
Dəmirağac 
Şabalıdyarpaqlı palıd 
Hirkan ənciri 
Hirkan armudu  
Xəzər lələyi 
İpək akasiyası 
Qafqaz xurması 
Ürəkyarpaqlı qızılağac 
Budaqlı danaya 
Hirkan bigəvəri 
Eldar şamı 
Qafqaz 
rododendronu 
Çoban sarmaşığı 
Laqodex acıçiçəyi 
Təmiz kladoxeta 
Qaraçöhrə 
Şərq çinarı 
Qafqaz xədicəgülü 
Məxməri gərməşov 
Naxçıvan gəvəni 
Araz palıdı 
Xəzər zəfəranı 
Suzanbağı 
Qafqaz dəmirağacı 
 
 
 
 
 
 
Talış qırqovulu 
Hirkan arıquşu 
Qara leylək 
Qıvrımlələk qutan 
Çəhrayı qutan 
Mərmər cürə 
Ağquyruq dəniz qartalı 
Məzar qartalı  
Berkut 
Turac 
Qafqaz tetrası 
Qafqaz uları 
Çöl qartalı 
Adi bəzgək 
Adi dovdaq 
Bala dovdaq 
Sultantoyuğu 
Ərsindimdik 
Çəhrayı flaminqo 
Qırmızıdöş qaz 
Fısıldayan qu 
Kiçik qu 
Çökəkburun cüllüt 
Ağquyruq çökəkburun 
Çöl haçaquyruq cüllütü 
Ağ durna 
Adi ütəlgi 
Saqqallı quzugötürən 
Şahin 
Qaraqarın bağrıqara 
Ağboğaz bülbül 
Səhra qar quşu 
Çay qaraquşu 
İncədimdik kronşnep  
Adi ilanyeyən 
Xəzər uları 
Tetraçalan 
Türküstan tüviki 
Adi uzunqanad 
Suriya sarımsaqiyli qurbağası 
Adi triton 
Karelin tritonu 
Adi (boz) quru qurbağası 
Kiçik Asiya gürzəsi 
Eskulap ilanı 
Zaqafqaziya təlxəsi 
Aralıq dənizi tısbağası 
Xarabalıq kələzi 
Qızılı mabuya 
Zolaqlı çılpaqgöz 
Ox-ilan 
Zaqafqaziya takır girdəbaşı 
Qızılxallı (forel balığı) 
Çölpişiyi 
Ön Asiya bəbiri 
Vaşaq 
Manul pişiyi 
Cənub nalburnu 
Enliqulaq bükükdodaq 
Sarıqlı safsar 
Dağkeçisi  
Köpgər (qarapaça) 
Cənubi Qafqaz muflonu 
Ceyran 
Kiçik Qafqaz bezoar keçisi 
Qonur ayı 
Zolaqlı kaftar 
 
 
 
“ Q ı r m ı z ı   k i ta b ” a   d ü ş m üş   b ə z i   b i t k i  v ə   h e y v a n la r ı n   a d ı
 
 
 
“ Q ı r m ı z ı   k i ta b ” a   d ü ş m üş   b i t k i l ə r 
 
 
Q ı r m ı z ı   k i ta b a   d ü ş m ü ş  h e y v a nl a r  
 
 

 
 
204 
 
 
BİOLOGİYA
 – 9 
Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün 
“
Biologiya
” fənni üzrə dərslik 
 
 
Tərtibçi heyət: 
 
Müəlliflər:  
Yaşar Mədət oğlu Seyidli 
 Nailə İlyas qızı Əliyeva 
 Xumar 
Elçin 
qızı Əhmədbəyli 
 
Elmi redaktoru:  
Q.Quliyev, biologiya üzrə elmlər doktoru 
Dil redaktoru:  
K.Cəfərli 
Nəşriyyat redaktoru   K.Abbasova 
Bədii redaktoru  
T.Məlikov 
Texniki redaktoru  
Z.İsayev 
Dizayneri  
T.Məlikov 
Rəssamları  
M.Hüseynov, E.Məmmədov 
Korrektoru  
A.Məsimov 
 
 
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
03.06.2016-cı il tarixli 369 №-li  
əmri ilə təsdiq olunmuşdur. 
 
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016 
 
 
 
Kağız formatı 70
100
1
/
16
. Fiziki çap vərəqi 12,75. Səhifə sayı 204. 
Tiraj 112 500. Pulsuz. 
 
Şərq-Qərb
 ASC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur.