YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
 
L a y i h ə
 
2

 
 
167 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Azərbaycanda ətraf mühitin mühafizəsi və ekoloji problemlərin həlli  ilə bağlı 
proqramlar” (yaxud “Azərbaycanda həyata keçirilən ekoloji proqramlar”) 
Məqsəd:  
1.  Son 10 il ərzində Azərbaycanda həyata keçirilən dövlət ekoloji proqramlarının 
öyrənilməsi.  
2.  Dövlət tərəfindən həyata keçirilən və planlaşdırılmış tədbirlərin təsnifi,  
məlumatların sistemləşdirilməsi. 
Mənbələr: 
1. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin rəsmi saytı:  
http://www.eco.gov.az/anket4.php  
2. http://eco.preslib.az/  
3. Digər elektron və çap mənbələri  
İşin gedişi: 
1. 
Əlavə mənbələrdən istifadə edərək son 10 il ərzində Azərbaycanda həyata keçirilən 
ekoloji proqramlar haqqında məlumat toplayın.  
2. 
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən və planlaşdırılmış tədbirləri təsnif edin, nəticələri 
cədvəl şəklində sistemləşdirin: 
 
 
Tarix 
Sənəd 
Görülən işlər 
Planlar 
Su ehtiyatları 
 
 
 
 
Atmosfer havasının 
mühafizəsi 
 
 
 
 
Torpaq ehtiyatlarının 
qorunması 
 
 
 
 
Meşə ehtiyatlarının 
mühafizəsi 
 
 
 
 
Sənaye və məişət 
tullantılarının idarə 
edilməsi 
 
 
 
 
Bioloji müxtəlifliyin 
qorunub saxlanılması 
 
 
 
 
Səhralaşmaya qarşı 
mübarizə 
 
 
 
 
 
3. 
Apardığınız iş barədə elektron təqdimat, buklet və ya fotoalbom formasında hesabat 
hazırlayın.   
 
 
L a y i h ə
 
3

 
 
168 
 
 
 
 
 
 
“Antropogen faktorların doğma diyarımızın ətraf mühitinə təsiri” 
1. Yaşadığınız ərazinin atmosferini çirkləndirən antropogen mənbələri müəyyən 
edin. 
2. Yaxınlıqda yerləşən su mənbələrində hansı tullantılara (kağız, şüşə, metal, 
polietilen paketlər və s.) tez-tez rast gəlindiyini aydınlaşdırın.  
3. Ərazidə torpağın əsas çirklənmə mənbələrini müəyyən edin.  
4. Qohumlarınız, qonşularınız, dostlarınız və tanış həkimlər arasında sosioloji 
sorğu vasitəsilə ərazidə yaşayan əhalinin orta insan ömrü, ən çox yayılmış 
xəstəliklər barədə məlumat toplayın. Bunun üçün yaxınlıqdakı poliklinikaya 
da müraciət etmək olar. 
5. Ərazinizdə yaşayan insanların sağlamlığının atmosfer, su və torpağın 
antropogen çirklənmə səviyyəsindən asılılığını müəyyən edin. 
6. Bu problemlərin həlli üçün öz təkliflərinizi hazırlayın. 
 
Nəticələrinizi elektron təqdimatlar, cədvəllər, qrafiklər, diaqramlar və s.  
formada təqdim edin. 
 
 
L a y i h ə
 
5
Bioloji modellər üzərində ekosistemlərdə baş verən dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması 
haqqında internetdən məlumat toplayın. Məlumatı elektron təqdimat,  yaxud divar 
qəzeti formasında təqdim edin. 
 
 “Məişət tullantılarının təkrar istifadəsi”  
1. Yoldaşlarınız, qohumlarınız və qonşularınız arasında aşağıdakı suallar əsasında 
anket sorğusu keçirin: 
 Zibili çeşidlərinə görə ayırırsınızmı?  
 Məişət tullantıları hansı ekoloji problemlər yarada bilər? 
 Kağız, plastmas qablar, alüminium bankalar, polietilen paketlər, işlənmiş 
maşın təkərləri və köhnə qablardan təkrar necə istifadə etmək olar? 
 Sizə məişət tullantılarının hansı utilizasiya üsulları məlumdur? 
 Şəhərimizdə (rayonumuzda, yaxud kəndimizdə) ekoloji təmizliyi hansı 
üsullarla qorumaq olar?  
2. Anketləri təhlil edin, lazımsız əşyalardan təkrar istifadə və ya emal üsullarını 
təklif edin. 
3. Yaşadığınız ərazidə məişət tullantıları hansı fəsadlar törədir?  
4. Ətraf mühitin  qorunması üçün hansı tədbirlər təklif edə bilərsiniz? 
5. Nəticələrinizi əyani olaraq əşyalar, fotoşəkillər, rəsmlər, plakatlar, elektron 
təqdimat  formasında təqdim edin. 
 
 
L a y i h ə
 
4

 
 
169 
 
•   VI  fəsil  •  
Canlılar və ətraf mühit
  
• 
6 
 
 
1. 
Uyğunluğu müəyyən edin: 
 
 
2. 
Rəqəmlərlə (1–5) ekoloji sistemin hansı komponentləri göstərilmişdir? 
 
 
 
3.  Bioloji ritmlərə aid nümunələri qruplaşdırın və hər qrupa ad verin. 
 
 
 
1)
 
Bağayarpağının yarpaqları gündüz şaquli vəziyyət alır, gecə isə çətir formasında 
yığılır.  
2)
 
Bəzi ot bitkiləri qışı yerüstü orqanları olmadan, şəklini dəyişmiş yeraltı zoğlar 
formasında  keçirir.  
3)
 
Heyvanların əksəriyyəti gecə yatır, az qismi isə yalnız bu vaxt fəal olur.  
4)
 
Payızda qurdlar torpağın dərin qatlarına keçir (torpağın donmadığı hissəyə). 
5)
 
Günəş işığının bol olduğu yerdə zəncirotunun çiçəkləri sarı və yumşaq, qaranlıqda 
isə ləçəklər bir-birinə sıx yaxınlaşmış vəziyyətdə olur. 
6)
 
Qışa yaxın məməlilərin bir çoxunda  tükləri sıx və uzun olur, dəri altında piy qatı 
əmələ gəlməyə başlayır.  
7)
 
Yayda adadovşanının rəngi tünd-qonur olur.  
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 
a. suyun kimyəvi tərkibi 
b. malyariya parazitinin çoxalması 
c. rütubət, torpağın temperaturu 
d. paxlalı bitkilərin kökündə kök-yumrucuq bakteriyalarının olması 
e. su axınının sürəti 
f. torpağın şoranlığı  
1) Abiotik 
amillər 
 
2) Biotik 
amillər 
1...  
2... 
3... 
4... 
5... 
? 
________________ 
№: 
______________ 
№: 

 
 
170 
 
4.  Düzgün variantı müəyyən edin:  
  Suyun kimyəvi çirklənməsinin əsas mənbəyi insandır/bitkilərin çürüməsidir.                 
  Kiçik çayların dayazlaşmasının  səbəbi meşələrin qırılmasıdır/yolların tikilməsidir.             
  İri şəhərlərdə havanın çirklənməsinin əsas mənbəyi neft kimyası 
müəssisələridir/avtomobil nəqliyyatıdır. 
 
 
 
  Ekoloji təmiz enerji mənbəyi günəş batareyalarıdır/atom- elektrik stansiyalarıdır.  
  İstixana effektinin yaranmasına səbəb Yerin atmosferində karbon qazının/kükürd 
qazının miqdarının artmasıdır. 
  Su hövzələrində neftin dağılması nəticəsində balıqların kütləvi məhvi suda karbon 
qazının/oksigenin miqdarının azalmasıdır. 
 
5. Suallara cavab verin: 
  Ekoloji problemləri həll etmək üçün beynəlxalq həmrəylik niyə zəruridir? 
  Nə üçün Dünya okeanı sularının neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi təhlükəlidir?   
 
 

 
 
171 
 
•   VII  fəsil  • 
İnsan sağlamlığına ətraf mühitin
 
təsiri 
• 
7 
 
 
 
 
 
 İ
NSAN ORQANİZMİNƏ ƏTRAF AMİLLƏRİN TƏSİRİ. STRESS 
 
 
 
İnsan daim ətraf mühit amillərinin təsirinə məruz qalır. Belə ki, insana fiziki (isti, 
soyuq) və ya psixi (təhlükə, konflikt) amillər təsir edir. Bu amillərin təsirinin aradan 
qaldırılması  üçün  onda  birtipli  biokimyəvi  dəyişikliklər  baş  verir.  Orqanizmin 
müxtəlif  mühit  amillərinin  təsirinə  qarşı  ümumi  neyrohumoral  reaksiyası,  onun 
əlverişli vəziyyətindən kənara çıxması halları stress  adlanır.  
 
 
“Mənim stress səviyyəm” 
Suallara cavab verərək qarşısında (+ və – ) işarələrini qoyun.  
Son aylarda sən:  
1.  Məktəbdə yoxlama işi yazmısan. 
2.  Kiminləsə bərk mübahisə etmiş və yaxud 
dalaşmısan. 
3.  Dərslərə və yaxud başqa yerlərə gecikmisən. 
4.  Səni həyəcanlandıran nəsə baş vermişdir. 
5.  Özünü tənha hiss etmisən, qəmlənmisən. 
6.  Sinif qarşısında çıxış etmisən. 
7.  Yeni gördüyün adamla qarşılaşmısan. 
8.  Valideynlərinlə münasibətlərində problemlər 
yaşamısan. 
9.  Yarışlarda var qüvvənlə qalib gəlməyə 
çalışmısan. 
10.  İşlərin hədsiz çox olmuşdur. 
11.  Dərslərinə hazırlaşanda problemlər olmuşdur. 
12.  Üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirə 
bilməmisən. 
13.  Hər hansı bir işdə birinci olmalı idin. 
14.  Böyük bir tədbirin təşkilinə kömək etmisən. 
15.  Özünü itirmisən. 
– Daha hansı amillər stressə gətirib çıxara bilər?
 
 
1
Fəaliyyət
 
Test
 
45 
– Hansı amillər insanın sağlamlığına mənfi təsir göstərir? 
– Bu amilləri necə sistemləşdirmək olar? 
– Bu amillərin təsiri nəyə səbəb olur? 
 
 
Müsbət cavabların sayı: 
• 0 – 5 arası olarsa, stress 
səviyyəsi aşağıdır; 
• 6-dan 10-a qədər orta 
səviyyədir; 
• 11-dən 15-ə kimi stress 
səviyyəsi çox yüksəkdir.
 
VII fəsil 
İNSAN SAĞLAMLIĞINA 
ƏTRAF MÜHİTİN TƏSİRİ 

 
 
172 
 
Stress.  Stress (ing.  “stress” – təzyiq, gərginlik) anlayışı 
Kanada alimi Hans Selye tərəfindən irəli sürülmüşdür. 
O, stressi hər hansı qeyri-əlverişli amilin təsirinə qarşı 
orqanizmdə yaranan müdafiə refleksləri kimi müəyyən 
etmişdir. Stress – güclü qıcıqların təsirindən insanda yaranan gərginlik vəziyyətidir 
və bu gərginlik daha çox emosional qıcıqlara qarşı yaranır. İnsanın psixikasına edilən 
istənilən  təsir  cavab  stressi  yaradır,  yəni  stress  orqanizmin  qıcıqlandırıcı  amillərə 
qarşı cavabıdır. Bu zaman orqanizmdə müəyyən fizioloji dəyişikliklər baş verir.  
Stress yaradan amillər. Həyatda baş verən dəyişikliklər, emosional münaqişə-
lər,  qorxu,  yorğunluq,  fiziki  zədələnmələr,  havanın  temperaturunun  kəskin  dəyiş-
məsi, səs-küy, xəstəliklər və  s. stress yaradan amillərdir. Bu amillərə qarşı cavab 
insanın fiziki və psixoloji vəziyyətindən, həmçinin onun bu qıcıqlara hazırlıq dərə-
cəsindən asılıdır. Emosional streslər həyat ritminin kəskin dəyişməsindən və müna-
qişələrdən yaranır. İnsanda intensivliyinə görə oxşar streslər həm ciddi təhlükədən, 
həm də yaradıcı müvəffəqiyyətdən baş verə bilər.  
 
 
 
Stressin mərhələləri. Güclü stressin sağlamlığa təsiri. Stressin 3 mərhələsini 
ayırırlar: orqanizmin səfərbər edilməsi (həyəcan mərhələsi), qıcığa qarşı 
müqavimət
 
göstərilməsi (uyğunlaşma mərhələsi) və orqanizmin zəifləməsi (zəifləmə 
mərhələsi
).  
Orqanizmin səfərbər edilməsi mərhələsində insanda ürək döyüntüsü sürətlənir, 
qan təzyiqi yüksəlir, qanda adrenalinin miqdarı artır, əzələlərə çoxlu qan gəlir, həzm 
prosesi  zəifləyir.  İnsan  fövqəladə  vəziyyətlərdə  öz  həyat  və  sağlamlığını  xilas  et-
məyə hazır olur. Nəticədə stress amilinin təsirinə qarşı həyəcan yaranır. Bu reaksiya 
orqanizmı müdafiəyə səfərbər edir. 
 
 
 
•  Statistik  məlumatlara  görə,  ABŞ  (bu  ölkə  ilk  dəfə  stress  problemini 
müəyyən  etmişdir)  əhalisi  arasında  90%-i  güclü  stress  keçirir.  Onların 
60%-i həftədə 1–2 dəfə, 30%-i isə hər gün stress vəziyyətinə düşür.  
• 
stress 
A ç a r   s ö z 

 
 
173 
 
•   VII  fəsil  • 
İnsan sağlamlığına ətraf mühitin
 
təsiri 
• 
7 
Qıcığa qarşı müqavimət göstərilməsi mərhələsində orqanizm müqavimət  göstə-
rir və nəticədə bilavasitə baş verən təhlükə  zəifləyir. Bu zaman streslərin təsirini dəf 
etmək üçün yüksək dərəcədə  uyğunlaşma qabiliyyəti əldə edilir. 
Orqanizmin zəifləməsi mərhələsində orqanizmin stressə qarşı müqaviməti azalır. 
Proses  stress uzun  müddət  davam  etdikdə  baş  verir.  Bu  mərhələdə  əsəbilik,  aydın 
olmayan həyəcan, tezyorulma, qıcıqlılıq, ruh düşkünlüyü, yuxusuzluq, başağrısı və bu 
kimi hallar müşahidə edilir. Lakin streslər heç də həmişə orqanizmə ziyan vurmur. 
Məsələn,  orta  dərəcəli  streslər  orqanizmin  daha  effektiv  fəaliyyətini  təmin  edir  və 
insan bədənini zəiflətmədən lazım olan məqsədə çatır. Zərərli streslər orqanizmin mü-
qavimətini zəiflədir, əhvalını pisləşdirir və xəstəliklərin inkişafına səbəb olur. Əgər 
orqanizmin dəyişən funksiyası öz əvvəlki səviyyəsinə tez qayıdırsa, stress hətta faydalı 
olur. Faydalı streslər orqanizmin imkanlarını səfərbər  edir, onun müxtəlif xəstəliklərə 
qarşı müqavimətini və mühitin dəyişən vəziyyətinə uyğunlaşmasını artırır.  
 
 
Uyğunluğu müəyyən edin:  
– Sizin xasiyyətinizin hansı xüsusiyyətləri var? 
 
 
 
Streslə  mübarizə.  İnsan  stress  vəziyyətinə  düşməməsi  üçün  münaqişələrdən 
uzaq durmalı, təmiz havada gəzməli, yaxın insanlarla ünsiyyətdə olmalıdır. Bununla 
yanaşı,  o,  düzgün  qidalanmalı,  idmanla  məşğul  olmalı  və  aktiv  fəaliyyəti  üçün  
faydalı olan stresləri optimal səviyyədə saxlamağı bacarmalıdır.  
 
 
 
A. Münaqişəyə sövq 
edir 
 
B. Münaqişəni 
yaranmağa qoymur
Xasiyyətin əlamətləri: 
1. Səbirli olmaq 
2. Tez əsəbiləşmək 
3. Təvazökarlıq  
4. Sadəlövhlük 
5. Özünə tənqidi yanaşmaq 
6. Özünə nəzarət 
7. Şübhəlilik 
8. Küsəyənlik 
9. Tez özündən çıxmaq 
10. Bağışlaya bilmək 
11. Xeyirxahlıq 
12. Kobudluq 
13. Lovğalıq 
14. Hövsələsizlik 
15. Mədənilik
 
2
Fəaliyyət
 

 
 
174 
 
 
 
1. Müvafiq anlayışlardan istifadə edərək sxemi tamamlayın: 
1. Soyuq  
2. Münaqişəli vəziyyət  
3. Çoxlu dərman qəbul etmək  
4. Yorğunluq  
5. Ətraf mühitin çirklənməsi  
6. Zərərli vərdişlər   
7. Güclü fiziki yük  
8. İsti  
9. 
Qorxu
 
 
 
2. Stressin mərhələlərini xarakterizə edən ifadələri ardıcıllıqla düzün və mərhələləri 
adlandırın.  
a)  Orqanizm stressə səbəb olan mühitin mənfi və güclü amilinə qarşı davam gətirir. 
Lakin bu zaman orqanizmin digər mənfi amillərə qarşı dözümlülüyü və immuni-
teti aşağı düşür.  
b)  Orqanizm bu amilə qarşı dura bilmir və müxtəlif xəstəliklər meydana çıxır.   
c)  Stress amilinə qarşı mübarizə aparmaq üçün orqanizm bütün qüvvələrini səfərbər 
edir. 
1  ? 
 
2  ? 
 
3  ? 
 
 
3. Aşağıda təklif olunan formaların birində öz biliklərinizdən, müşahidələrinizdən 
və əlavə mənbələrdən istifadə edərək… 
 
  “Stresdən necə qorunmalı?” mövzusunda radioverilişin ssenarisini hazırlayın. 
  “Şagird stress vəziyyətindən  necə qorunsun?” mövzusunda yeniyetmələr üçün   
jurnala məqalə hazırlayın. 
  “Stresdən müdafiə” mövzusunda reklam çarxı üçün ssenari yazın. 
 
 
 
 
Orqanizmin gərginliyinə səbəb olan amillər
Psixoloji: ...
Fiziki:
...
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

 
 
175 
 
•   VII  fəsil  • 
İnsan sağlamlığına ətraf mühitin
 
təsiri 
• 
7 
 İ
NSAN İRSİYYƏTİ VƏ ONUN FORMALAŞMASINDA  
MÜHİTİN ROLU 
 
 
 
İrsiyyət və dəyişkənlik. “İrsiyyət” anlayışı hələ qədim dövrlərdən insanlara mə-
lum  idi.  Lakin  əlamətlərin  irsən  keçməsinin  əsas  qanunauyğunluqları  ilk  dəfə 
Avstriya alimi  Qreqor Mendel tərəfindən XIX əsrdə kəşf edildi və genetika elminin 
əsası qoyuldu.  
İrsiyyət – orqanizmin öz əlamət və inkişaf xüsusiyyətlərini saxlamaq və irsən nəs-
lə ötürmək qabiliyyətidir.  
Orqanizmin yeni əlamətlər qazanmaq xüsusiyyəti və ya fərdlər arasında fərqin 
yaranması  prosesi  dəyişkənlik  adlanır.  İrsiyyət  və  dəyişkənliyin  qanunauyğunluq-
larını genetika elmi öyrənir . 
İrsiyyətin maddi əsası. Hər hansı bir əlamətin mey-
dana  çıxmasına  cavabdeh  olan  genlər  xromosomlarda 
yerləşir.  Bunlar  irsiyyətin  maddi  əsasını  təşkil  edirlər. 
Normal  halda  insanın  genləri  46  xromosomda  yerləşir. 
Bir  nüvədə olan  xromosom  sayı  kariotip  adlanır.  İnsan 
kariotipində  olan  46  xromosomdan  22  cütü  autosom 
(qeyri-cinsi),  1  cütü  isə  cinsi  xromosomdur.  Autosom 
xromosomlar  kişi  və  qadında  bir-birindən  fərqlənməsə 
də, bir cüt cinsiyyət  xromosomları fərqlənir. 
İnsanın  xromosom  yığımında  hər  bir  xromosomun 
özünə  oxşar  homoloji  cütü  olur.  Homoloji  xromosom-
ların  eyni  sahəsində  bir  əlaməti  tənzimləyən  alternativ 
(bir-birinə  əks  olan) gen cütləri olur ki, bunlar da allel 
genlər adlanır.  
Yalnız cinsiyyət xromosomları istisnalıq təşkil edərək 
homoloji  cütlər  yaratmır.  Homoloji  cütlər  yaratmayan 
belə xromosomlar X və Y xromosomları adlanır.  
Genotip  və  fenotip.  Orqanizmin  bütün  genlərinin 
cəmi genotip adlanır. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, insanın genotipində 60 minə 
qədər gen mövcuddur. 
Genotipdə  olan  genlər  mühitin  təsirindən  müxtəlif  əlamətlərin  yaranmasında 
iştirak edir. Əlamət orqanizmin təzahür olunan müəyyən xüsusiyyətidir. Orqanizmin 
zahirən  görünən  əlamətlərinin  cəmi  fenotip  adlanır.  İnsanda  fenotip  əlamətlərinə 
saçın rəngi, boyun uzunluğu, burunun forması və s. əlamətlər aiddir. 
Dominant və resessiv əlamətlər. İnsanda (həmçinin məməlilərdə) mayalanma 
zamanı erkək fərdin spermatozoidi dişi fərdin yumurta-hüceyrəsi ilə birləşir və ziqot 
əmələ gəlir. Bu zaman xromosomlarda olan genlərin təsadüfi birləşməsindən müx-
təlif genetik kombinasiyalı əlamətlər meydana çıxır.    
46 
– Gen nədir? 
– Genin funksiyaları nədən ibarətdir?  
 
 
Allel genlərin homoloji 
xromosomda yerləşməsi 

 
 
176 
 
Uşaqda  bu  əlamətlərin  formalaşmasında  dominant  (güclü)  və  resessiv  (zəif) 
genlər  iştirak  edir.  Məsələn,  qarasaç  valideynlə  sarısaç  valideynlərin  nikahından 
əksər hallarda qarasaç uşaqlar dünyaya gəlir. Nəsildə üzə çıxan bu əlamət dominant, 
özünü büruzə verməyən “sarısaç” əlamət isə resessiv adlanır. İnsanda irsən keçən 
dominant və resessiv əlamətlərə aşağıdakılar aiddir. 
 
Dominant əlamətlər 
Qara saç 
Qıvrım saç 
Qara göz 
Dərinin tünd rəngi 
Sifətdə çillərin olması 
İri burun 
Qanın normal laxtalanması 
Resessiv əlamətlər 
Sarı saç 
Düz saç 
Mavi göz 
Açıqrəngli dəri 
Sifətdə çillərin olmaması 
Kiçik burun 
Qanın laxtalanmaması (hemofiliya) 
 
Dominant və resessiv genlər həmçinin bu və ya digər xəstəliklərə meyilliliyə də  
cavabdehdir. 
 
 
 
 
İnsan irsiyyətinin formalaşmasında mühitin rolu. İnsanın  xarakteri, tempe-
ramenti kimi xüsusiyyətlər irsi amillərə əsaslanır.  İnsanda irsən keçən əlamətlərə 
həmçinin intellekt səviyyəsi, bu və ya digər elmlərə, musiqiyə, rəqsə, idmana, riyazi 
təfəkkürə meyillilik və bu kimi  xüsusiyyətlər daxildir.  
 
Fəaliyyət
Şəklə diqqətlə baxın. 
– İnsanın gözünün tünd və ya açıq rəngdə olması əlamətinin irsən ötürülməsində hansı 
qanunauyğunluqlar müşahidə edilir? 
– Bunu necə izah etmək olar?    

 
 
177 
 
•   VII  fəsil  • 
İnsan sağlamlığına ətraf mühitin
 
təsiri 
• 
7 
 
 
Lakin  bununla  yanaşı,  insan  irsiyyətinə  digər 
amilləri  də  müəyyən  təsir  göstərir.  Belə  ki,  uşağın 
xarakteri  təkcə  irsiyyətdən  deyil,  təlim-tərbiyədən, 
onu  əhatə  edən  mühitdən,    sosial  vəziyyətdən  və           
s.-dən  asılı  olur.  Uşaqlar  bəzi  xarakterik  cəhətləri 
valideynlərlə ünsiyyət zamanı götürürlər. Bu səbəb-
dən valideynlər bunu nəzərə alaraq öz davranışları ilə 
uşaqlara nümunə olmalıdırlar.    
 
 
 
 
1. Düzgün cavabı müəyyən edin:  
1.  Orqanizmin zahirən görünən əlamətlərinin cəmi fenotip/genotip adlanır.  
2.  Orqanizmin yeni əlamətlər qazanmaq xüsusiyyəti irsiyyət/dəyişkənlik adlanır. 
3.  İrsiyyətin və dəyişkənliyin qanunauyğunluqlarını öyrənən elm sitologiya/genetika 
adlanır. 
4.  İnsan kariotipində 22/23 cüt  xromosom var.  
5.  Kişi və qadının bütün autosom xromosomlar bir-birindən fərqlənir/fərqlənmir. 
6.  Nəsildə üzə çıxan güclü əlamət dominant/resessiv adlanır.  
7.  Fərdin bütün irsi xassələrinin cəmi fenotip/genotip adlanır. 
 
2. Anlayışları izah edin  və onların arasında olan əlaqələri sxemlərlə təqdim edin.  
 
 
3. Əlavə məlumat mənbələrindən istifadə edərək heyvan və bitkilərin  dominant və 
resessiv əlamətlərinə dair təqdimat hazırlayın.
 
 
• Bəzi əlamətlər – məsələn,