YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

Yuxugörmə. Yuxugörmə zamanı görmə sistemində əmələ gələn oyanma beyin 
qabığının ənsə payına gəlir. Nəticədə burada olan sinir hüceyrələrinin fəaliyyəti artır. 
Nadir hallarda  yuxular eşitmə, qoxu və başqa duyğularla əlaqədar olur. İnsan həm 
tez, həm də ləng yuxu fazalarında yuxular görür. Tez yuxu fazasında görülən yuxu-
lar,  adətən,  əfsanəvi  yuxular  olur.  Ləng  yuxu  fazasında  görülən  yuxular  isə  real 
həyata yaxın və az emosional olması ilə fərqlənir. Müəyyən olunmuşdur ki, yuxu-
görmənin xarakteri adamın keçirdiyi hislərdən  və gün ərzində  baş vermiş hadisə-
lərdən asılıdır. 
Yuxunu pozan amillər. Parlaq işıq, səs-küy, müxtəlif qoxular, daxili orqanlar-
dan gələn siqnallar (mədənin ac olması və ya sidik kisəsinin dolu olması kimi səbəb-
lər) yuxuya mane olan əsas səbəblərdir. Az hərəkət etmək, gün ərzində yorulmamaq 
da yuxunu pozan amillərdən biridir. Yuxu pozulmasına səbəb olan digər amil müasir 
həyatda informasiya vasitələrindən çoxlu məlumatların alınmasıdır. 
Yuxunun gigiyenası. Sağlamlığının və iş qabiliyyətinin saxlanılması üçün insan 
yuxunun müddəti və şərtlərinə qoyulan gigiyenik tələblərə əməl etməlidir. Yemək 
ən azı yatmazdan iki saat qabaq yeyilməlidir. Ağır fiziki və zehni işlər gecəyə sax-
lanılmamalıdır.  Yatmazdan qabaq açıq havada olmaq, ilıq vanna qəbul  etmək,  ən 
əsası isə çox yeməmək məsləhət görülür. 
 
 
 
 
1. Düzgün ifadələri seçin. 
  İnsan həyatının yarısını yuxuda keçirir. 
  Tez yuxu fazasında görülən yuxular, adətən, əfsanəvi yuxular olur.  
  Gün ərzində alınan məlumat, adətən, yuxuda dəyişmir. 
  Sinir yorğunluğu yuxusuzluğa səbəb olur. 
  Yuxugörmə zamanı görmə orqanında  əmələ gələn oyanma beyin qabığının gicgah 
payına gəlir. 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

 
 
134 
 
2. Göstərilən əlamətləri cədvəlin müvafiq sütununda yazın. 
1)  Orqanizmin bütün sistemlərinin fəallığı azalır.  
2)  10–15 dəqiqə davam edir.   
3)  Əzələlər yığılır.  
4)  Bədən temperaturu aşağı düşür.  
5)  Əzələlər boşalır.  
6)  Bədən temperaturu yüksəlir.   
7)  Orqanizmin bütün sistemlərinin fəallığı artır.   
8)  1–1,5 saat davam edir.  
 
Ləng yuxu fazası 
Tez yuxu fazası 
 
 
 
3. Dəftərinizdə cədvəli tamamlayın. 
 
Yuxuya mane olan amillər 
Yuxuya getməyə kömək edən amillər 
1... 
1...
 
2... 
2...
 
3... 
3...
 
4... 
4...
 
 
4. Məsələ. Əgər insanın yuxusu gecə ərzində 5 tsikldən ibarət olmuşsa, ləng yuxu maksimum 
nə qədər davam etmişdir?  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
135 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
 A
Lİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS TİPLƏRİ 
 
 
Hər bir insan özünəməxsus fərdi xüsusiyyətləri ilə digərlərindən seçilir. Belə ki,  
ayrı-ayrı  insanlar  müəyyən  elmi  öyrənməyə  qeyri-bərabər  münasibət  nümayiş  et-
dirir, ayrı-ayrı peşələrə yiyələnir, mühit şəraitinə müxtəlif cür uyğunlaşırlar. İnsanın 
ali sinir fəaliyyətinin müvafiq tiplərinə uyğun gələn əsas şəxsi keyfiyyətləri bilməklə 
onun  həyatda  davranışını  daha  yaxşı  müəyyən  etmək  olur.  İnsanın  fərdi  xüsusiy-
yətləri barədə təlim temperamentlə bağlıdır.  
Temperament  (lat.  “temperamentum”  –  hissələrin  müəyyən  nisbəti)  insanın 
psixi  fəaliyyətinin  dinamik  xüsusiyyətlərini  xarakterizə  edir.  Temperamentin  əsas 
komponenti fərdin ümumi fəallığı, onun hərəki aktivliyi və emosionallığıdır.  
 
 
Cədvəli doldurun.  
1.  Hər mülahizənin qarşısında 0-dan 10-a qədər bal qoyun. Əgər mülahizənin 
bütövlüklə sizə uyğun olduğunu düşünürsünüzsə, onu 10 balla qiymətləndirin.  Əgər 
uyğun deyilsə, 0 bal qoyun. Lakin siz 0-dan 10-a qədər də bal qoya bilərsiniz.  
2.  Aşağıda verilən düstura əsasən öz ballarınızı hesablaya bilərsiniz. Balları toplayın.  
3.  “Temperamentin düsturu”nu dəftərinizə köçürün. Ən çox bal topladığınız hərfi birinci 
yerə qoyun. İkinci yerə ondan az bal olanı və s. Müvafiq simvolları (M, X, S, F) 
balların azalması  sırası ilə düzün. 
4.  Hərflərdən ibarət bir düstur alınır. Bu sizin temperamentinizin “düsturudur”. 
 
Mülahizələr 
Ballar 
1. Mən hər hansı bir vacib işdən qabaq əsəbiləşirəm. 
 
2. Mən sıçrayışlı, mütəmadi olmayaraq işləyirəm. 
 
3. Bir işdən digərinə çox tez keçə bilirəm. 
 
4. Əgər lazımdırsa, mən sakit gözləyə bilərəm. 
 
5. İşlərim alınmayanda, çətinliklərdə təsəlliyə və köməyə ehtiyacım var. 
 
6. Həmyaşıdlarımla söhbət zamanı tez özümdən çıxıram. 
 
7. Mənim üçün seçim etmək çətin deyil. 
 
8. Mən öz emosiyalarımı gizlətmirəm, bu öz-özünə baş verir. 
 
 
“Temperamentin düsturu”:  
M melanxolik) = 1+5 (1-ci sualın balı + 5-ci sualın balı) = __ 
X (xolerik) = 2 + 6 (2-ci sualın balı + 6-cı sualın balı) = __ 
S (sanqvinik) = 3 + 7 (3-cü sualın balı + 7-ci sualın balı) = __ 
F (fleqmatik) = 4 + 8 (4-ci sualın balı + 8-ci sualın balı) = __ 
– Apardığınız işlərdən hansı nəticəyə gəlmək olar?
 
 
Fəaliyyət
38 
– Niyə eyni həyati situasiyada müxtəlif insanlar özlərini fərqli aparırlar? 
– Sinir sisteminin tipi, insanın xarakteri, qabiliyyətləri ixtisas seçiminə 
və ətrafdakılarla münasibətlərinə necə təsir edə bilər?  
 
 

 
 
136 
 
Temperament  haqqında  təlimin  banisi    qə-
dim yunan həkimi Hippokrat hesab olunur. Son-
ralar məşhur həkim Klavdi Qalen temperamen-
tin  ilk  təsnifatını  işləyib  hazırlamışdır.  Onun 
tərəfindən  irəli  sürülən  4  tip  – sanqvinik, fleq-
matik, xolerik və melanxolik hazırda  psixolo-
giyada geniş istifadə edilir.
 
 
 
Ali sinir fəaliyyətinin əsas tipləri qrafik təsvirlərdə 
Yad şəxs tərəfindən şlyapasının əzilməsinə qarşı  müxtəlif temperamentə malik insanların tipik 
reaksiyası (Danimarka rəssamı Herluf Bidstrupun karikaturası). 
 
 
 
İnsanın  temperamentini  elmi  cəhətdən  əsaslandıran  İ.P.Pavlov  olmuşdur. 
İ.P.Pavlov oyanma və tormozlanmanın fərdi xüsusiyyətlərini öyrənməklə  müəyyən 
• 
temperament
• 
xolerik 
• 
fleqmatik 
• 
sanqvinik 
• 
melanxolik 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
137 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
etmişdir ki, insan və heyvanların sinir sistemi sinir proseslərinin oyanıqlığı və ta-
razlığı ilə bir-birindən fərqlənir.
  
Sanqvinik  (yun.  “sanquis”  –  qan,  həyat  qüvvəsi)  tipli  sinir  sisteminə  malik 
insanlar hər şeyi bilmək istəyən, geniş maraq dairəsinə malik, enerjili, soyuqqanlı və 
təmkinli xarakterə malik olur. 
Fleqmatik  (yun.  “fleqma”  –  şirə,  selik)  tipli  sinir  sisteminə  malik  insanlar 
emosional, təmkinli, sakit, inadkar, daim müəyyən vərdişlərə meyilliliyə malik olur-
lar. 
Xolerik (yun. “chole” – öd)  tipli sinir sisteminə malik insanlar enerjili, inadkar, 
qətiyyətli hərəkət edən, lakin öz hərəkətlərinə fikir verməyən olur. Onlarda müsbət 
emosiyalar üstünlük təşkil edir. 
Melanxolik (yun. “melainachole” – qara öd)  tipli sinir sisteminə malik insanlar 
passiv,  tez  küsən,  depressiyaya  meyilli,  qətiyyətsiz  olur.  Onlarda,  əsasən,  mənfi 
emosiyalar üstünlük təşkil edir.  
İnsanların bir çoxunda bütün tiplərə məxsus cəhətlər olur. Lakin bunlardan biri 
üstünlük  təşkil  edir.  Sinir  sisteminin  tipləri  anadangəlmə  olur  və  insanın  psixi  
fəaliyyətinin, onun temperamentinin  əsasını təşkil edir. O həmçinin bu və ya digər 
xarakterik  cəhətlərin  formalaşması  sürətinə  müəyyən  təsir  edir.  Lakin  sinir  sis-
teminin tipləri  fərdi inkişaf prosesində xarici mühitin təsiri ilə kəskin surətdə dəyişə 
bilir. Daha çox təsir edən amillərdən biri sosial mühitdir. Bu səbəbdən tərbiyə sinir 
sisteminin tipinin formalaşması üçün vacib əhəmiyyətə malik olur. Fiziki hərəkətlər 
və idmanla məşğul olmaq təkcə sağlamlığın möhkəmləndirilməsinə deyil, həmçinin 
ali sinir fəaliyyətinin güclü, səbirli və hərəkətli tipinin formalaşmasına səbəb olur.  
  
 
 
1. Verilmiş xüsusiyyətlərinə görə temperament tiplərini müəyyən edin: 
1)  Fəridə işlədiyi təşkilatda ən yaxşı katib-referent sayılır. Həmkarları ilə həmişə mehri-
ban və qonaqpərvərdir. Təmkinli xarakteri ona münaqişələrdən kənar olmağa imkan 
verir. Fəridə yaxşı icraçıdır, öz  vaxtını düzgün böldüyünə görə tapşırılan işləri vaxtında 
və tələsmədən yerinə yetirir. 
2)  Azər  proqramçı  işləyir.  Həmişə  sakitdir,  təkdir  və  tutqundur.  Əgər  inciyirsə,  uzun 
müddət  qəzəblənir.  Əgər  həmkarı  ilə  mübahisə  edirsə,  bütün günü onunla  danışmır. 
Sakit tempdə işləməyi, bildiyi işləri yerinə yetirməyi üstün tutur. Tez yorulur, günün 
axırına işgörmə qabiliyyəti azalır. 
3)  Fərhad çertyojçu-konstruktor işləyir. Tapşırılan işləri yavaş, lakin səliqəli, ardıcıl, hər-
tərəfli  yerinə yetirir. Onu güldürmək və ya əsəbiləşdirmək çətindir. Azdanışandır. İş 
stolunun üzərində hər şey öz yerindədir, qaydasındadır. İş yoldaşları ilə dostluq edir. 
 
Fleqmatik
Sanqvinik
Melanxolik
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

 
 
138 
 
2. Bu və ya digər temperamentə malik olan insanların göstərilən xüsusiyyətlərini 
cədvəldə qeyd edin.  
1. Təmkinli  
2. İnadkar  
3. Passiv  
4. Hər şeyi bilmək istəyən  
5. Qətiyyətsiz  
6. Geniş maraq dairəsinə malik  
7. Enerjili  
8. Qətiyyətli hərəkət edən   
9. Sakit  
10. Soyuqqanlı  
11. İnadkar  
12. Daim müəyyən vərdişlərə meyilli  
13. Mənfi emosiyalar üstünlük təşkil edir  
14. Tez küsən  
15. Öz hərəkətlərinə fikir verməyən  
16. Müsbət emosiyalar üstünlük təşkil edir  
17. Depressiyaya meyilli 
 
Temperamentin tipi 
Xüsusiyyətləri 
Sanqvinik  
 
Fleqmatik
 
 
Xolerik
 
 
Melanxolik 
 
 
3. Suallara cavab verin: 
1)  Niyə melanxoliklər arasında məşhur sərkərdələr yoxdur? 
2)  İxtisas seçən zaman öz temperament tipinizi nəzərə almalısınız. Sizin fikrinizcə, 
hansı ixtisaslarda sanqviniklər (xoleriklər, fleqmatiklər, melanxoliklər) daha 
müvəffəqiyyətli ola bilər? Hansı qabiliyyətlər bu və ya digər ixtisasa yiyələnməkdə 
onlara kömək edə bilər?  
 
 

 
 
139 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
 X
ARAKTER VƏ QABİLİYYƏT 
 
 
İnsanın  inkişaf  prosesində  xarici  mühitin,  təlim  və  tərbiyənin,  irsən  keçən 
xüsusiyyətlərin təsirindən müəyyən davranış tipi və ya xarakter formalaşır.
 
Xarakter –  şəxsiyyətin tipik davranışları – hərəkətləri, vərdişləri, baş verən ha-
disələrə münasibəti şəklində irsən və ya sonradan qazanılmış davamlı xüsusiyyət-
ləridir. İnsanın xarakterinin formalaşmasında ali sinir fəaliyyətinin tipləri böyük rol 
oynayır.  
Xarakter insanın özünəməxsus təkrarolunmaz fərdi xüsusiyyətlərini əks etdirir. 
Hər bir insan üçün yalnız ona xas olan prinsipiallıq, mərdlik, saflıq, məsuliyyətlilik 
və bu kimi xarakterik  cəhətlər səciyyəvidir. İnsanın xarakteri onun inkişafı prose-
sində formalaşır. 
Xarakter, əsasən, insanın uşaqlıq  və gənclik yaşlarında  tərbiyənin təsiri altında 
formalaşır. Xarakterin formalaşmasında əsas rolu sosial amillər oynayır. Xarakterə 
həmçinin insanın fiziki vəziyyəti də təsir edir. 
 
 
Sizin xarakteriniz necədir? 
1. Siz kəskin ədviyyatlı yeməyi xoşlayırsınızmı? 2. Məclisdə özünüzü yaxşı hiss edirsiniz-
mi?  3. Sevincdən atılıb-düşürsünüzmü? 4. Öz qonaqlarınızı əyləndirə bilirsinizmi? 5. Sizin 
tez-tez başınız  ağrıyırmı?  6. Dişlərinizi fırçalamağı bəzən unudursunuzmu? 7. Saç düzü-
münüz həmişə eyni cür olurmu?  8. Krossvord həll etməyi xoşlayırsınızmı? 9. İdmanla məş-
ğul olursunuzmu?  10. Sizdə melanxolik əhvali-ruhiyyəsi tez-tez baş verirmi? 11. Sakit və 
rahat şəraitdə işləməyi xoşlayırsınızmı? 
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
Hə 
3 
2 
4 
3 
1 
4 
3 
1 
3 
1 
4 
Yox 
2 
1 
2 
2 
2 
1 
1 
4 
1 
4 
1 
 
20 baldan aşağı 
• Siz kompaniyanı xoşlamırsınız, sakitliyi, təbiətdə gəzintini üstün 
tutursunuz.  Ev  şəraitində  dostlarınızla  ünsiyyət,  hay-küylü 
məclislərdə olduğundan sizi daha çox sevindirir. Bu səbəbdən 
bəzi dostlarınız fikirləşir ki, siz cansıxıcı adamsınız. 
21–25 bal 
• Siz kifayət qədər yüngülxasiyyət adamsınız, adamlarla asan dil 
tapırsınız. Lakin əhvalınız tez-tez dəyişir: gah qəmli, gah da həd-
dən çox  şən olursunuz. 
25-dən yuxarı bal 
• Kompaniyada əvəzolunmaz adamsınız. Sizdə yumor hissi güc-
lüdür. Adamları güldürməklə və ya onlara maraqlı hadisələr da-
nışmaqla onlarda xoş əhvali-ruhiyyə yaratmağa qabilsiniz.   
 
Fəaliyyət
39 
– Xarakter nədir? 
– Xarakteri dəyişmək olarmı? 
– Hansı ilkindir: xarakter, yoxsa temperament?  
 
 

 
 
140 
 
Qabiliyyət bir və ya bir necə fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə 
yerinə  yetirilməsi  üçün  vacib  olan  xüsusiyyətlərin  cəmidir. 
Qabiliyyətin yaranması, ilk növbədə, baş beyinin və analiza-
torların  irsi  quruluş    xüsusiyyətlərindən,  onların  funksional 
xassələrindən asılıdır. İnsanın qabiliyyəti həm irsən, həm də 
tərbiyə  yolu  ilə  müəyyən  olunur.  Qabiliyyət,  əlbəttə,  insan 
onun  inkişaf  etdirilməsi  üzərində  işlədikdə  reallaşır.  Bütün  qabiliyyətləri  2  tipə 
bölmək olar: 
– bir çox  fəaliyyət növündə meydana çıxan ümumi qabiliyyətlər; 
– konkret fəaliyyət növündə meydana çıxan xüsusi qabiliyyətlər. 
 Bundan başqa, insanda fiziki və zehni qabiliyyətləri də ayırırlar. Fiziki qabiliyyət 
bədənin quruluş və təbii xüsusiyyətlərindən asılıdır.
 
 
Bir  qabiliyyətin  hüdudunda  onların  müxtəlif  dərəcələrini  –  aşağı,  normal  və 
yuxarı dərəcələrini ayırmaq olar. Xüsusi qabiliyyətlərin yüksək dərəcəsi istedaddır. 
O hamıda müxtəlif cür inkişaf edir.   
Meyillilik – insanın hər  hansı bir fəaliyyət növünə səyi, can atmasıdır. Bu zaman 
insanın bu fəaliyyət növünə qabiliyyəti olmaya da bilər. Baxmayaraq ki meyillilik 
və  qabiliyyət  eyni  zamanda  meydana  çıxır  və  bir-birinə  müvafiq  gəlir,  məhz 
meyillilik və qabiliyyət insanlara peşə seçməkdə yardım edir. Qabiliyyət daha çox 
uşaqlıqda  nəyəsə maraq göstərdikdə üzə çıxır. Bu və ya digər meyillilik yalnız uşaq-
lıqda deyil, ola bilsin ki, istənilən  yaş dövründə də meydana çıxa bilər. Məsələn, 
bütün həyatı boyu mühasib işləyən  insan  birdən-birə şeir  yazmağa başlayır  və ya 
futbol azarkeşi özündə xarici dil öyrənməyə meyilliliyi müşahidə edir.    
  
 
 
Ayrı-ayrı fiziki göstəricilər irsən müəyyən olunur. Adətən, fəza təsəvvürləri, yəni 
rəssamlıq və konstruktor qabiliyyəti daha çox irsən keçir. Yaddaşın xüsusiyyətləri 
az keçir. Bu səbəbdən onu daim inkişaf etdirmək lazımdır.  
Qabiliyyətsiz  insan  olmur.  Əsas  qabiliyyət  vaxtında  üzə  çıxarılaraq  inkişaf  et-
dirilməlidir.    Bunun  üçün iradə  lazımdır. İradə – çətinliklərin aradan qaldırılması 
üçün insanın düşüncəli fəaliyyətini həyata keçirmək qabiliyyətidir.      
Cəmiyyətin inkişafı göstərmişdir ki, daim zəhmət çəkməyən şəxslərdə qabiliyyət 
inkişaf edə bilməz. 
•
 
Dahi Avstriya bəstəkarı Mosart 3 yaşında ikən  musiqiçiləri  öz musiqi 
qabiliyyətinin olması ilə heyran etmişdi. 8 yaşında isə o, ilk simfoniyasını 
yazmışdır. 
 
• 
Alimlər  siyasət və ictimai həyatda  bütün dahilər 
barədə məlumat toplayarkən məlum olmuşdur ki, 
onlar coğrafi cəhətdən qeyri-bərabər paylanırlar: 
belə ki, Afrikada – 3, Latın Amerikasında – 1, 
Asiyada – 18, ABŞ-da – 7 dahi olmuşdur. Digər – 
71 dahi isə Avropada doğulmuşdur. 
 
• 
xarakter
• 
qabiliyyət 
• 
vərdiş 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
141 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
 
 
1.  Göstərilən anlayışları müəyyənləşdirin. Müvafiq anlayışlar arasında əlaqəni əks 
etdirən sxem və ya cümlələr tərtib edin.  
 
 
2.  Nizami  Gəncəvi,  Səttar  Bəhlulzadə,  Volfqanq  Mosart,  Müslüm  Maqomayev, 
Viktor  Hüqo,  Bülbül,  Çarli  Çaplin,  Ömər  Xəyyamda  hansı  istedadın  olduğunu 
göstərin. 
 
3.  Öz qabiliyyət və meyilliliyinizi müəyyən edin. Onlar bir-birinə müvafiq gəlirmi? 
4. Şəkildə göstərilən insanlarda hansı qabiliyyətin olduğunu müəyyən edin. 
A) 
B) 
 
 
 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
Хarakter 
Qabiliyyət 
İradə 
İstedad 
Meyillilik 
Temperament 
1. İnternet resurslarından istifadə edərək  Publisher,  yaxud WORD proqramında 
(A4 ölçülü kağızlarda) “Uşağın inkişafının bioloji və sosioloji amilləri”, yaxud  
“Şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən amillər” mövzusunda buklet və yaddaş 
kitabçası tərtib edin. 
 
2. “Məktəblilərdə şərti reflekslərin yaranması və yox olub itməsi” mövzusunda 
məlumat toplayın. Məlumatı sistemləşdirin və cədvəl formasında təqdim edin: 
Şərti 
refleks 
Yaranma 
səbəbi 
Əhəmiyyəti 
Yox olmasının 
səbəbi 
 
 
 
 
 
3. Müvafiq ədəbiyyatdan və internet resurslarından istifadə edərək insanın 
yaddaşını öyrənən (tədqiq edən) metodlar haqqında məlumat toplayın. 
Məlumatı müvafiq bildiyiniz formada təqdim edin. Metodları tətbiq etməklə 
sinif yoldaşlarınızla praktik məşğələ apara bilərsiniz. 
 
 
L a y i h ə
 
 

 
 
142 
 
 
 
 
 
 
1. Düzgün cavab variantını seçin: 
• İnsanda ləng yuxu zamanı   tənəffüs tezliyi və nəbz vurğusunun sayı 
azalır/artır. 
• İnstinkt şərti/şərtsiz reflekslərin məcmusudur. 
• İ.P.Pavlovun it üzərində apardığı təcrübədə işıq şərti/şərtsiz qıcıqlandırıcıdır. 
• Mühitin dəyişən şəraitinə uyğunlaşmağa kömək edən şərtsiz/şərti refleks-
lərdir. 
• İnsan yuxuya gedən zaman tez/ləng yuxu fazası başlanır. 
• İnsanın özünə və xarici mühitə qarşı münasibətlərində üzə çıxan hislər 
yaddaş/emosiya adlanır. 
 
2. Uyğunluğu müəyyən edin: 
 
4. Müvafiq  ədəbiyyatdan  və  internet  resurslarından  istifadə  edərək  aşağıdakı  mövzu-
lardan  birinə  dair  məlumat  toplayın.  Məlumatı  sistemləşdirin  və  elektron  təqdimat 
formasında tərtib edin. 
 Yuxu və yuxugörmə barədə maraqlı faktlar 
 Somnambulizm (lunatizm) 
 Hipnoz 
 Letargik yuxu 
5. Müvafiq ədəbiyyatdan və internet resurslarından istifadə edərək tarixi şəxsiyyətlərin, 
məşhur ədəbi və nağıl qəhrəmanlarının  temperamentləri, xarakter və  qabiliyyətlərinə 
dair məlumat toplayın. Məlumatı şəkilli divar qəzeti, yaxud buklet formasında təqdim 
edin.  
6. Ailə üzvlərinizin temperament növünü müəyyən edin və öz temperamentinizin xü-
susiyyətlərini nəzərə alaraq onlarla münaqişəsiz münasibətlər üçün istənilən formada 
proqram hazırlayın.  
7. “Temperament  tipi  və  qabiliyyətlərimə  uyğun  olan  hansı  peşəni  seçərdim?”  möv-
zusunda esse yazın. 
 
 
 
 
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 
A. Cisimlərin, əşyaların və hadisələrin oxşarlığının və 
fərqlərinin axtarış prosesi. 
B. Ümumi xassələrə malik olan əşyaların və hadisələrin 
fikrimizdə xəyalən birləşdirilməsi. 
C. Fikrimizdə əşyaların və cisimlərin hissələrə bölünməsi, 
onun hissələrinin, əlamətlərinin və xassələrinin ayrılması. 
D. Bəzi element hissələrinin əlamətlərini, xassələrini 
fikrimizdə bütövləşdirib birləşdirmək. 
1. Analiz   
2. Sintez 
3. Müqayisə 
4. Ümumiləşdirmə 

 
 
143 
 
•   V  fəsil  •  
Ali sinir fəaliyyəti 
• 
5 
3. Şərti refleks yaratmaq üçün hansı şərtlər zəruridir? Uyğun cavabları seçin. 
А. Şərti qıcıqlandırıcı şərtsiz qıcıqlandırıcı ilə möhkəmləndirilməlidir. 
B. Şərti qıcıqlandırıcı şərtsiz qıcıqlandırıcıdan bir qədər əvvəl verilməlidir. 
C. Şərtsiz qıcıqlandırıcı şərti qıcıqlandırıcıdan bir qədər əvvəl verilməlidir. 
D. Şərti qıcıqlandırıcını şərtsiz qıcıqlandırıcı ilə bir dəfə möhkəmlətmək kifa-
yətdir. 
E.  Şərti  qıcıqlandırıcı  şərtsiz  qıcıqlandırıcı  ilə  dəfələrlə  möhkəmləndirilmə-
lidir. 
 
4. Düzgün cavabı seçin.  
 
 
 
 
 
 
 
 
         
 
 
5. Suallara cavab verin:  
a) Hansı amillər yuxusuzluğa səbəb olur?   
b) Nə üçün insan yaşa dolduqca yuxunun davametmə müddəti dəyişir? Bu 
nədən asılıdır?