YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

43 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
İnsanın virus xəstəlikləri ilə yoluxma yolları. Viruslar insanda müxtəlif xəstə-
liklər əmələ gətirir. Onlar bir neçə yolla sahib orqanizmə düşə bilir. Məsələn, hepatit 
A virusu keyfiyyətsiz qida vasitəsi ilə sahib orqanizmnə daxil olur. Virusların bir 
qismi qanla, steril olmayan tibbi alətlərlə, anadan plasenta vasitəsilə dölə keçir.  
 
Hepatit B, quduzluq, immunçatışmazlığı  və  s. 
viruslar qan vasitəsilə bir insandan digərinə keçir.
 
 
Bir  çox  viruslar  insanın  tənəffüs  yollarına 
nəfəs aldığı havadan, bəzən isə xəstə insanın tə-
nəffüsü zamanı hava-damcı yolu ilə keçir. Belə 
viruslar uzaq məsafələrə aparılaraq epidemiyalar 
yarada  bildiyi  üçün  təhlükəli  hesab  olunur.  Bu 
yolla qrip, çiçək və s. xəstəliklər keçə bilir. 
Qrip xəstəliyinin törədicisi qrip virusudur. Bu 
virus, əsasən, tənəffüs yollarını zədələyir. Xəstəlik 
xəstə insanın tənəffüsü zamanı hava-damcı yolu ilə 
digər  insanlara  kecir.  İnsan  hava-damcı  yolu  ilə 
həm də çiçək virusuna yoluxur. Çiçəklə yoluxma 
zamanı əvvəl tənəffüs yolları, sonra dəri zədələnir.
  
Qızılca xəstəliyi damcı infeksiyasıdır. Bu xəstəliyi törədən virusla yoluxma za-
manı insanda əvvəl  ağız boşluğundan  bronxlara qədər bütün tənəffüs yolları, daha 
sonra dəri  və bağırsağın zədələnməsi müşahidə edilir.  
Uşaqlarda poliomielit (uşaq iflici) adlanan virus xəstəliyinə daha tez-tez rast gə-
linir. Poliomielit zamanı udlaq və bağırsaq, bəzən onurğanın hərəki neyronları zə-
dələnir. Poliomielit hava-damcı yolu ilə su və ərzaq məhsullarıyla, çirklənmiş əşya-
larla, xəstə insanın nəcisindən milçəklər vasitəsilə digər insana keçə bilir. Viruslar 
insandan başqa, bakteriyalarda, göbələklərdə, bitkilərdə, heyvanlarda da xəstəlik tö-
rədirlər. 
 
 
– İnsan özünü virus xəstəliklərindən necə qoruya bilər? 
 
 
Müzakirə üçün
Virus xəstəliklərinin profilaktikası 

Vaksinləşdirmə. 
Bu  zaman  bir  virusdan  digərlərinə  qarşı
 
mübarizədə 
istifadə edilir. 1885-ci ildə fransız alimi Lui Paster quduzluq virusuna qarşı 
vaksin kəşf etdi. Bu virusu orqanizmə daxil etdikdə xəstəlik törətmir, lakin 
xəstəliktörədən virusa qarşı fəal immunitet yaradır. 

Kimyəvi terapiya.
 
Bu üsul kimyəvi preparatların viruslara təsirinə əsas-
lanır. Çətinlik ondadır ki, viruslar hüceyrə daxilində onun strukturlarından 
istifadə  edərək  çoxalır  və  virusa  bu  üsulla  təsir  etdikdə  hüceyrədə  də 
maddələr mübadiləsi pozulur. 

İnterferon
. 
Hüceyrə tərəfindən virusun təsirinə qarşı sintez olunan qoru-
yucu  zülaldır.  Bu  zülal  hüceyrəyə  daxil  olan  virusun  çoxalmasının  qar-
şısını  alır.  Müşahidələr  göstərir  ki,  orqanizmdə  interferon  nə  qədər  az 
əmələ gələrsə, virus xəstəliyi də bir o qədər ağır keçər.  
• 
virus 
• 
poliomielit 
• 
hepatit 
A ç a r   s ö z lə r  
Hepatit virusu

 
 
44 
 
 
 
1.  Uyğunluğu müəyyən edin: 
Yoluxma yolları
Xəstəlik
A.  Çirklənmiş qida ilə             
B.  Qan vasitəsilə 
C.  Hava-damcı yolu ilə 
1.  hepatit A  
2.  hepatit B  
3.  immunçatışmazlığı 
4.  qrip  
5.  çiçək  
                                       
2. Bakteriya və virusları müqayisə edin. Hər bir ifadənin bakteriyalara, viruslara və ya 
hər ikisinə uyğun gəldiyini müəyyən edin. Cavabları cədvəldə yazın. 
1. İnfeksion xəstəliklər və epidemiyalar 
törədirlər.  
2. Hüceyrəsiz həyat formasıdır. 
3. Bəziləri avtotrofdur.  
4. Qamçıların köməyi ilə hərəkət edirlər. 
5. Hüceyrə daxilində çoxalırlar.  
6. Nuklein turşularında genetik  
məlumatları saxlayırlar. 
7. Hüceyrə divarına malikdirlər. 
8. Zülal örtüklə örtülür. 
9. Sahibin irsi materialına qoşula bilir. 
10. Formalaşmış nüvəsi olmur. 
11. Bölünmə yolu ilə çoxalır.  
 
3.  Əlavə mənbələrdən istifadə edərək virus xəstəlikləri barədə məlumat hazırlayın. 
Məlumatları cədvəldə qeyd edin. 
İnsan xəstəlikləri 
Heyvan xəstəlikləri 
Bitki xəstəlikləri 
 
 
 
  
4.  Suallara cavab verin: 
 Bəzi viruslar insan orqanizminə bədənin selikli qişası ilə daxil olur. Buna əsaslanaraq 
virusların insan orqanizminə gözlərin selikli qişası ilə daxil ola bilməsini demək 
olarmı? 
 Kompüterlərin normal işini pozan zərərli proqramları nəyə görə “virus” adlandırırlar? 
 
 
 
Yalnız 
viruslara 
aiddir  
Yalnız bak-
teriyalara 
aiddir 
Hər iki 
qrupa aiddir  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 

 
ı 
45 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
 H
ÜCEYRƏ STRUKTURLARI VƏ ONLARIN FUNKSİYALARI 
 
 
 
Hüceyrə strukturlarının bir çoxu sitoplazmadan membranla (lat. “membran” –
dəri, örtük) ayrılırla. Membran  iki lipid cərgəsi və zülallardan təşkil  olunmuşdur. 
Membrana  malik  hüceyrə  strukturları  membranlı orqanoidlər  adlanır.  Bəzi  orqa-
noidlər isə sitoplazmadan membranla ayrılmırlar. Bunları membransız orqanoidlər 
adlandırırlar. 
Membranlı orqanoidlər. Belə orqanoidlər özləri də birmembranlı və ikimem-
branlı olmaqla iki qrupa ayrılırlar. Birmembranlı orqanoidlərə endoplazmatik şəbə-
kə, Holci kompleksi, lizosom, ikimembranlılara isə mitoxondri və plastidlər aiddir.  
Birmembranlı orqanoidlər. Endoplazmatik şəbəkə membranla əhatələnmiş ka-
nal və boşluqlar sistemidir. Endoplazmatik şəbəkənin dənəvər və hamar tiplərini ayı-
rırlar. Dənəvər endoplazmatik şəbəkənin membranı üzərində ona “dənəvərlik” verən 
çoxlu ribosom yerləşir. Burada zülal sintez olunur. Hamar endoplazmatik şəbəkədə 
isə karbohidrat və lipidlər əmələ gəlir. Endoplazmatik şəbəkə təkcə maddələri sintez 
edərək kanal və boşluqlarında saxlamır, o həm də bu maddələrin hüceyrə daxilində 
daşınmasını təmin edir. 
Holci kompleksi hüceyrədə  müxtəlif  lövhəşəkilli  boşluqlardan,  kanalcıqlar  və  
qovuqcuqlardan təşkil olunmuşdur. Holci kompleksinin əsas funksiyası hüceyrədə 
yaranan  maddələri  toplamaq  və  onların  hüceyrədən  xaricə  daşınmasında  iştirak 
etməkdir. Bundan başqa, o, lizosomların formalaşmasında və plazmatik membranın 
təzələnməsində iştirak edir.  
Lizosomlar (yun. “lysis” – həll edirəm, “soma” – bədən) içərisində zülalları, kar-
bohidratları və lipidləri həll edən fermentlər olan qovuqcuqlardır. Əsas funksiyası 
hüceyrədaxili həzmdə iştirak etməkdir.  
İkimembranlı orqanoidlər. Bunlara mitoxondrilər və plastidlər aiddir. Mitoxon-
dri (yun. “mitos” – tel, “chondrion” – dən, dənəvər) oval formalı orqanoiddir. Mito-
xondri öz DNT-sinə malik olduğundan ikiyə bölünmə yolu ilə çoxala bilir. Hüceyrə 
tənəffüsündə iştirak edən mitoxondridə yaranan enerjinin müəyyən hissəsi kimyəvi 
birləşmələr enerjisi şəklində ehtiyat halında saxlaya bilir. Bu enerjidən hüceyrənin 
digər strukturları istifadə edirlər. 
Plastidlər (yun. “plastidis”, “plastos” – formalaşmış, düzəldilmiş) – əsasən, bitki 
hüceyrələrində  rast  gəlinən  orqanoidlərdir. 
Mitoxondri  kimi  öz  xüsusi  DNT-lərinə  malik 
olduqları üçün bölünmə yolu ilə çoxala bilirlər. 
Plastidlərin  3  növünü  ayırırlar:  xloroplastlar, 
leykoplastlar,  xromoplastlar.  Leykoplastlar 
11 
– Heyvan və bitki hüceyrələri üçün ümumi olan strukturlar 
hansılardır? 
– Bu hüceyrələrdə bir-birindən fərqlənən strukturların olması nə ilə 
əlaqədardır?  
 
 
• 
membran 
• 
membranlı orqanoidlər 
• 
membransız orqanoidlər 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
46 
 
rəngsizdir və onlar ehtiyat qida maddələri toplaya bilirlər. Xromoplastlarda bitkiyə 
müxtəlif rənglər verən piqmentlər olur.  Xloroplastlar  yaşıl  rəngdədir,  ona yaşıllıq 
verən xlorofil piqmentidir. Xlorofil günəş enerjisini udmaq qabiliyyətinə malikdir. 
İşıqda xloroplastlarda fotosintez gedir. Bu zaman günəş enerjisinin müəyyən hissəsi 
kimyəvi birləşmələr şəklində saxlanılır. 
 
 
Сədvəldə göstərilən orqanoidlərin adlarını müəyyənləşdirin. 
Membranlı orqanoidlər 
1 
o
 
Müxtəlifölçülü kanallar sistemindən təşkil 
olunub. 
o
 
İki tipdə olur: dənəvər və hamar. 
2 
 
o
 
Üst-üstə yığılmış yastı boşluqlardan 
ibarətdir. 
o
 
Üzərində qovuqcuqlar əmələ gəlir. 
3 
 
o
 
Tərkibində həzm fermentləri olan 
membranla əhatə olunmuş dəyirmi və ya 
uzunsov cisimciklərdir. 
4 
 
o
 
İkimembranlıdır. 
o
 
Hüceyrəni enerji ilə təmin edir. 
5 
 
o
 
Üç növü var (leykoplastlar, xloroplastlar, 
xromoplastlar). 
 
 
Membran quruluşu olmayan orqanoidlər. Bunlara ribosomlar və hüceyrə mər-
kəzi aid edilir.  
Fəaliyyət

 
ı 
47 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
Ribosomlar (yun. “soma” – bədən) membran quruluşu olmayan orqanoiddir. Hər 
bir ribosom iki – böyük və kiçik hissədən ibarət olur. Ribosomların funksiyası zülal 
sintez  etməkdir.  Zülal  sintez  etmək  üçün  onlar,  adətən,  polisom  adlanan  qruplar 
şəklində birləşirlər. 
Hüceyrə  mərkəzi bir-birinə  perpendikulyar iki sentrioldan  ibarətdir. Sentriollar 
mikroborucuqlardan təşkil olunub. Hüceyrə mərkəzi hüceyrənin bölünməsi prose-
sində iştirak edir. Ali bitkilərin hüceyrələrində sentriollar olmur. 
 
 
 
1.  Sxemi tamamlayın. 
 
 
2.  Düzgün variantı seçin: 
  Fotosintez xloroplastlarda / leykoplastlarda baş verir.        
  Zülalları, yağları, karbohidratları parçalayan fermentlər ribosomlarda / 
lizosomlarda yerləşir.           
  Yağlar və karbohidratlar ribosomlarda / endoplazmatik şəbəkədə əmələ gəlir. 
  Zülallar, yağlar və karbohidratlar ehtiyat halında Holci kompleksində   / 
ribosomlarda toplanır.    
  Nüvəcik / Hüceyrə mərkəzi orqanoid deyil.    
 
3.  İfadələrin nömrəsini Venn diaqramının müvafiq hissələrində yerləşdirin. 
1.  DNT-yə malikdir. 
2.  Bəzi növləri ehtiyat qida maddələri toplaya bilir.  
3.  Bəzilərinin daxilində rəngli piqmentlər olur. 
4.  Bəzi növlərində fotosintez prosesi gedir. 
5.  İkimembranlı quruluşa malikdir.  
6.  Hüceyrə tənəffüsünü təmin edir.  
7.  Enerjini ehtiyat halında saxlaya bilir. 
8.  İkiyə bölünmə yolu ilə çoxala bilir. 
Mitoxondri       Plastidlər 
 
  
4.  Hansı hüceyrələrdə – prokariot, yoxsa eukariotlarda  “vəzifə  bölgüsü” problemi 
daha yüksək səviyyədə həll olunmuşdur? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
Hüceyrə orqanoidləri
?
?
?
İkimembranlı
?
Membransız
?
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN

 
 
48 
 
 C
ANLI ORQANİZMLƏRDƏ MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ                         
VƏ ENERJİ ÇEVRİLMƏLƏRİ  
 
 
Ətraf  mühitdən  hüceyrəyə  daim  maddələr  daxil  olur  və  son  parçalanma  məh-
sulları kənar edilir. Bu, maddələr mübadiləsi və ya metabolizm (yun. “metabole” –  
çevrilmə) adlanır.  
 
 
 
Maddələr mübadiləsinin əsasını anabolizm və katabolizm prosesləri təşkil edir. 
Anabolizm (yun. “anabole” – qaldırmaq) və ya assimilyasiya (lat. “assimilatio” – 
birləşmək,  mənimsəmək)  hüceyrənin  və  orqanizmin  toxumalarının  struktur  hissə-
lərinin yeniləşməsi – qurulması prosesləridir. Bununla əlaqədar olaraq anabolizmi 
həm də plastik mübadilə adlandırırlar (yun. “plastikos” – yapmaq, düzəltmək). Ana-
bolizm prosesində xarici mühitdən daxil olan və ya ilkin sadə molekullardan mürək-
kəb molekulların biosintezi gedir. Nəticədə orqanizmə lazım olan zülallar, nuklein 
turşuları, karbohidratlar sintez olunur. Orqanizmin böyüməsi dövründə anabolizm 
daha intensiv gedir. Anabolizm zamanı yaranan birləşmələrdə enerji kimyəvi rabitə-
lər  şəklində  toplanır.  Bu  enerji  hüceyrədə  baş  verən  parçalanma,  yəni  katabolizm 
reaksiyaları  nəticəsində ayrılan enerjidən əldə olunur.
  
12 
– Orqanizmin həyat proseslərində enerji nə üçün lazımdır? 
– Canlılar bu enerjini haradan alırlar? 
 
 

 
ı 
49 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
Katabolizm (yun. “katabole” – tullama, dağılma) və ya dissimilyasiya mürəkkəb  
üzvi  molekulların  sadə  birləşmələrə  parçalanması  və  bu  zaman  enerjinin  ayrıl-
masıdır. Bütün biokimyəvi prosesləri enerji ilə 
təmin  edən  katabolizm  prosesləridir.  Ona  görə 
də, onu həm də enerji mübadiləsi adlandırırlar. 
Üzvi  molekullarda  olan  kimyəvi  rabitələrin 
qırılması  zamanı  azad  olan  enerjinin  bir  qismi 
adenozintrifosfat turşusu (ATF) adlanan kimyə-
vi maddədə  ehtiyat halında toplanır.  
 
 
– Hüceyrənin hansı hissələrində  bioenergetik proseslər baş verir? 
– Hansı maddə enerji mübadiləsinə daxil olur?
 
 
 
 
Adenozintrifosfat turşusu (ATF). Hüceyrəni enerji ilə təmin edən üzvi mad-
dədir. ATF universal enerji mənbəyi hesab olunur. ATF kimyəvi tərkibinə görə nuk-
leotiddir.  Onun  tərkibini  adenin  azot  əsası,  
riboza (karbohidrat) və 3 ortofosfat turşusu qa-
lığı təşkil edir. ATF-də enerji, əsasən,  ortofos-
fat turşusu qalıqlarının arasında olan  və mak-
roerqik rabitə  adlanan  kimyəvi  rabitələrdə 
toplanmışdır. ATF-də bir makroerqik rabitənin 
qırılması  zamanı  bir  ortofosfat  turşusu  qalığı 
qopur və nəticədə 40 kC-a qədər enerji ayrılır.  
ATF-də  bir  ortofosfat  turşusu  qalığının  qop-
ması nəticəsində adenozindifosfat (ADF) yara-
nır. Bu birləşmə yenidən ATF-ə çevrilə bilir. ATF-in ADF-ə və ya əksinə çevrilməsi 
hüceyrədə enerji hasil etmənin əsas mexanizmini təşkil edir.  
Metabolizm 
(maddələr mübadiləsi)
Anabolizm
(assimilyasiya, plastik mübadilə) –
sadə molekullardan mürəkkəb molekulların 
yaranması:  A + B 
 AB 
Enerji udulur
Katabolizm
(dissimilyasiya, enerji mübadiləsi)  –
mürəkkəb  üzvi molekulların sadə birləşmələrə 
parçalanması:  AB 
 A + B 
Enerji ayrılır
Ortofosfat turşusunun qalıqları
 
ATF molekulunun quruluşu
ATF-in quruluşunu DNT 
və RNT nukleotidlərinin 
quruluşu ilə müqayisə 
edin.  
– Onların oxşar və fərqli 
cəhətləri hansılardır? 
Makroerqik rabitələr
 
 
Fəaliyyət
Hüceyrədə  baş  verən  bütün 
biokimyəvi  reaksiyaların  get-
məsi  üçün  ATF  enerjisi  tələb 
olunur.  Məsələn,  əzələlərdə 
ATF ehtiyatı onun  20–30 dəfə 
yığılmasına  kifayət  edir.  Bu 
səbəbdən  hüceyrələrdə  daim 
ATF sintezi gedir.   
!
?
 
• 
anabolizm 
• 
katabolizm 
• 
assimilyasiya 
• 
plastik mübadilə 
• 
energetik mübadilə 
• 
dissimilyasiya
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
50 
 
Lazım gəldikdə ADF-dən də bir ortofosfat turşusu qalığı qopa bilir və bu zaman 
yenə də bir makroerqik rabitənin qırılması nəticəsində 40 kC enerji ayrılır və ADF 
tərkibində  bir  ortofosfat  turşusu  qalığı  olan  adenozinmonofosfata (AMF) çevrilir. 
ATF  molekullarında  olan  enerji  ilə  zəngin  makroerqik  rabitələr  hesabına  hüceyrə 
enerji toplaya və lazım gəldikdə onu sərf edə bilir. 
ATF-in  hüceyrədə  rolu.  Hüceyrədə  biosintez  proseslərində  hərəkət,  istiliyin 
əmələ gəlməsi, sinir impulslarının yaranması və digər həyati proseslərdə ATF ener-
jisindən istifadə edilir. 
 
 
 
 
1.  Uyğunluğu müəyyən edin:  
 
A.  ASSİMİLYASİYA 
 
B.  DİSSİMİLYASİYA 
 
 
2.  Düzgün ifadələri seçin: 
  ADF-də üç makroerqik rabitə olur. 
  ATF enerjisindən bir çox həyati proseslərdə istifadə edilir. 
  Bir ortofosfat turşusu qalığı ayrıldıqda 17,6 kC enerji ayrılır.   
  ATF molekullarında olan enerji ilə zəngin makroerqik rabitələrin hesabına hüceyrə 
enerji toplayır və ya onu sərf edir. 
  ATF-in tərkibində dezoksiriboza karbohidratı olur. 
 
3.  Sxemdə ATF-in quruluşunu təşkil edən 
elementlər göstərilmişdir.  
 
 
Bu elementlər nədən ibarətdir? 
A) 
;   
B) 
;  
C) 
. 
 
Sxemi diqqətlə nəzərdən keçirin. AMF, ADF, ATF nukleotidlərini müəyyənləşdirin və 
onların adlarını tam yazın: 
1) 
;  
2) 
;  
3) 
. 
 
D hərfi ilə nə işarə olunmuşdur? 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN
... 
... 
... 
... 
... 
... 
... 
1.  Üzvi maddələrin parçalanması  
2.  Üzvi maddələrin sintezi  
3.  Enerjinin ayrılması 
4.  Fotosintez 
5.  Zülalların biosintezi 
6.  Enerjinin udulması 

 
ı 
51 
 
•   II  fəsil  •  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
• 
 İ
RSİ MƏLUMATLAR VƏ GENETİK KOD
  
 
 
 
Canlının özünütörətmə, irsiyyət və dəyişkənlik kimi xassələri molekulyar səviy-
yədən başlayaraq  meydana çıxır. Bu səbəbdən irsi məlumatların nəslə ötürülməsi 
prinsipinin müəyyən edilməsi DNT molekulunun  öyrənilməsindən sonra mümkün 
oldu. 
DNT və gen. İrsi məlumatların daşıyıcısı DNT molekuludur. Zülalın ilkin quru-
luşu  barədə  məlumatlar  onun  genlər  adlanan  müvafiq  sahələrində  saxlanılır. 
Beləliklə, gen (yun. “genos” – mənşə, nəsil) bir zülal molekulunun ilkin quruluşu 
barədə məlumat daşıyan DNT sahəsidir.  
Genetik kod. Genlərdə sintez olunacaq bu və ya digər 
zülalın  aminturşular  ardıcıllığı  barədə  məlumatlar 
saxlanılır. Bu məlumatlar sonradan komplementarlıq prin-
sipi əsasında m-RNT-yə köçürülür və nəslə ötürülür.   
 
DNT-də aminturşuların kodlaşmasının ümumi sxemi 
 
 
DNT və RNT-də zülalın ilkin quruluşunu təşkil edən hər bir aminturşu barədə 
məlumat 3 nukleotidin kombinasiyası nəticəsində yaranır və triplet adlanır. 
DNT  və  m-RNT-si  molekullarında  zülalın  ilkin  quruluşu  haqqında  məlumatın 
nukleotidlər şəklində uyğun ardıcıllıqla düzülmə qaydası genetik kod adlanır.  
13 
– Zülallar hansı quruluşa malikdir?
– Nə üçün hər bir orqanizmin zülalı bir-birindən fərqlənir? 
 
 
Zülallarda aminturşular ardıcıllığı 
• 
triplet 
• 
genetik kod 
A ç a r   s ö z lə r  

 
 
52 
 
 
Cədvələ diqqətlə baxıb komplementarlıq prinsipinə əsaslanaraq boş xanalarda müvafiq 
tripletləri qeyd edin. m-RNT-də valin və qlutamin aminturşuları hansı tripletlərlə 
kodlaşdırılmışdır? 
 
DNT 
I zəncir 
TTT 
QTT 
? 
? 
SAS 
? 
II zəncir 
? 
? 
TTA 
STT 
? 
AAT 
m-RNT 
UUU 
? 
AAU 
? 
SAS 
UUA 
Aminturşuları* 
Fen 
Val 
Asp 
Qlu 
His 
Ley 
 
*
 
Fen – fenilalanin, Val – valin, Asp – asparagin, Qlu – qlutamin, His – histein, Ley – leysin.  
 
– Hər bir kod neçə tripletdən ibarətdir və neçə aminturşusuna uyğundur? 
 
Genetik kodun xassələri. Genetik kod bir sıra xassələrə malikdir. Belə ki, kod 
triplet olur, yəni hər bir aminturşunun kodlaşdırılmasında 3 nukleotid iştirak edir.  
Genetik  kodda  hər  bir  triplet  yalnız  bir  aminturşuya  müvafiq  gəlir,  lakin  bəzi 
aminturşular bir və ya bir neçə kodla kodlaşa bilir. Genetik kodda genlər arasında 
onları bir-birindən ayıran və heç nəyi kodlaşdırmayan boş tripletlər də olur. Bütün 
canlı orqanizmlərdə eyni aminturşulara eyni tripletlər uyğundur. 
 
 
 
 
Fəaliyyət
 
1. 1 nukleotidin uzunluğu = 0,34 nm 
2. 1 genin ölçüsü = 1 nukleotidin uzunluğu × n (nukleotidlərin sayı) 
3. Aminturşuların sayı = nukleotidlərin sayı  : 3  
4. 1 genin kütləsi = nukleotidlərin sayı × 1 nukleotidin kütləsi 
5. 1 nukleotidin kütləsi 
 300 a.k.v. 
6. 1 aminturşu qalığının molekul kütləsi 
 110 a.k.v. 
7. DNT molekulunda nukleotidlərin nisbəti : А+Q / Т+S = 1 
 
 
Yadda saxlayın

 
ı 
53