Yazı Bu ensiklopedik xarakterli ekspromt-fantaziya tipli

Akif ƏLİ. Дярди бир доьмалар

«Ñîí 500 èëäÿ Ðóñ - Òöрê ìöíàñèáÿòëÿрèíèí àрàøäûрûëìàñûíà ùÿñр îëóíìóø èрè

ùÿæìëè, ÿçèééÿòëè "Ìîñêâà çöëìö" (Èñòàíáóë, 1979) òÿäãèãàò ÿñÿрèíèí ìöÿëëèôè Ãÿäèр Ìèñèрîüëó Òöрêèéÿäÿ, Ãàôãàçäà, õöñóñÿí, Àçÿрáàéæàíäà, Äàüûñòàíäà, Êрûìäà, Òöрêöñòàíäà âÿ á.

éåрëÿрäÿ òöрêëÿрÿ ãàрøû òàрèõè рóñ ÿìÿëëÿрèíÿ ùÿñр îëóíìóø êèòàáûíûí II æèëäèíè áó ñþçëÿрëÿ

áàøëàéûр: "Ñåâýèëè Îõóæó! Éöç èëëÿр ñöрÿí "Ìîñêâà çöëìö"íöí íÿòèæÿñèíäÿ ìèëéîíëàрæà ìöáàрÿê øÿùèä âÿ ãàçèëÿрèìèçèí ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìóø ÿçèç рóùëàрû ñÿíäÿí áèр ôàòåùÿ ýþçëÿìÿêäÿäèр.

Îíëàрû øàä åòìÿê èìàí âÿ âÿòÿí áîрæóíäóр".

"Ìîñêâà çöëìö"íöí ÿí øèääÿòëè æÿрÿéàí åòäèéè éåрëÿрäÿí áèрè äÿ Àçÿрáàéæàíäûр –

äåéÿí ìöÿëëèô ÷àрèçìèí âÿ áîëøåâèçìèí áó òîрïàüà, áó õàëãà ýÿòèрäèéè áÿëàëàрäàí ôàêòëàрëà äàíûøûр. Âÿ áöòöí òöрêäèëëè îõóæóëàрà ìöрàæèÿòëÿ ôàòèùÿäÿí ùÿì äÿ àçÿрáàéæàíëû

øÿùèäëÿрèí рóùóíà ïàé äöøäöéöíö âóрüóëàéûр.

Àçÿрáàéæàí ïàрëàìåíòèíèí ñîí èæëàñëàрûíäà ÿëèôáà ìÿñÿëÿñèíèí ìöçàêèрÿñè ìÿíÿ

1979-æó èëäÿ Èñòàíáóëäà ÷àï îëóíìóø áó êèòàáû õàòûрëàòäû. Äöøöíäöì êè, Òöрêèéÿäÿêè ñîéäàøëàрûìûç, àрõàäàøëàрûìûç, ãàрäàøëàрûìûç òÿêæÿ áó ýöí, ìöñòÿãèëëèê ãàçàíìûø Àçÿрáàéæàíà äîüрó æàí àòìûр, ùÿëÿ Àçÿрáàéæàí ãûрìûçû èìïåрèéàíûí æàéíàãëàрûíäà îëäóüó âÿ áèр ÷îõ àçÿрáàéæàíëû çèéàëûíûí áó æàéíàãëàрû ìÿäù åòäèéè çàìàíëàрäà äà îíóí àçàäëûüûíû,

ìöñòÿãèëëèéèíè àрçóëàéûр, çöëìëÿрèìèç áàрÿäÿ ùÿãèãÿòëÿрè äöíéàéà éàéûрäû. Âÿ áó çàìàí àçÿрáàéæàíëûëàрû þçëÿрèíäÿí àéрû ñàéìûр, äÿрäè áèр äîüìàëàр êèìè éàíаøûрäûëàр. Îäóр êè, áó ýöí щямин æàéíàãëàрäàí ãóрòóëìóø Àçÿрáàéæàíäà àñóäÿ íÿôÿñ àëàí çèéàëûëàрûí:

"Áÿñäèр þçöìöçÿ Òöрêèéÿíèí òèìñàëûíäà áþéöê ãàрäàø àõòàрäûã";

"Áèр áþéöê ãàрäàøäàí ãóрòàрûá î áèрè áþéöê ãàрäàøûí òÿñèрè àëòûíà äöøÿæÿéèê?" –

êèìè êîáóä èôàäÿëÿр èøëÿòìÿñè ÿí àçû òÿÿссöф äîüóрóр. Áó йàääàøñûçëûãäûр, éîõñà... Äîüрóäàíìû õàëãûí èíàíäûüû âÿ ùþрìÿòèíè ñàõëàäûüû çèéàëûëàр Òöрêèéÿ èëÿ Ðóñèéà àрàñûíäà ùå÷ áèр ôÿрã

ýþрìöрëÿр âÿ î "ãàрäàøëà" áó ãàрäàøû áèр òóòóрëàр?

...Ñîí âàõòëàр Àçÿрáàéæàí - Òöрêèéÿ ÿëàãÿëÿрèíäÿí ñþç äöøÿíäÿ áÿçèëÿрè ãÿëáÿí íàрàùàòëûã êå÷èрèр âÿ "áÿñ áèç?" - äåéÿ åòèрàç åäèрëÿр. "Áèç àéрû, òöрê àéрû" äåéÿíëÿр ÿñëèíäÿ åëìè ÿñàñëàрäàí óçàã ìöëàùèçÿëÿр éöòöìöø îëóрëàр. Àçÿрáàéæàíäà ÿêñÿр ÿùàëèíèí òöрê ñîéëó

îëäóüóíó óíóäóрëàр. Ìàрàãëûäûр êè, 70 èë (âÿ äàùà 100 èë) Àçÿрáàéæàí êþêö, äèëè, äèíè, ìÿäÿíèééÿòè, ÿãèäÿñè, áèçÿ ìöíàñèáÿòè, ÿõëàãû òàìàì ÉÀÄ ÎËÀÍ Ðóñèéàíûí àрõàñûíäà èò-

áàòà äöøìöøäö, ýþрöíìÿç îëìóøäó âÿ ÿрèéèá ýåòìÿê öçрÿ èäè; ëàêèí èíäè "ñèéàñè ôÿàëëûã" ýþñòÿрÿí ìèëëè òÿÿññöáêåøëÿрèí ÷îõó î çàìàíêû Àçÿрáàéæàíûí âÿçèééÿòèíäÿí ìÿìíóí ùàëäà äîëàíûрäû. Áóäóр, æÿìè áèр íå÷ÿ àéäûр êè, Àçÿрáàéæàí ìöñòÿãèë îëàрàã, äöíéàéà òàíûíûá âÿ

áóíà èëê þíæÿ êþêö, äèëè, äèíè, ìÿäÿíèééÿòè, ÿãèäÿñè, áèçÿ ìöíàñèáÿòè, ÿõëàãû ÄÎÜÌÀ ÎËÀÍ Òöрêèéÿíèí éàõûíäàí êþìÿéè, ìàääè âÿ ìÿíÿâè éàрäûìû ñàéÿñèíäÿ íàèë îëóá; äè ýÿë êè, âàõòèëÿ àüçûíà "рóñ ñóéó" ("âîäêà") àëàíëàр èíäè ùàрàé ãàëäûрûрëàр êè, àìàíäû, ãîéìà ýÿëäè... Òöрêèéÿ áèçè óääó!.. Ôèëàí-áåøìÿêàí. Àììà Òöрêèéÿ ñÿôÿрëÿрèìäÿ ÿìèí îëìóøàì êè, ãàрäàøëàрûìûçûí

áèçëÿрÿ õåéèрõàùëûãäàí âÿ þëêÿìèçè äèр÷ÿëòìÿê, èãòèñàäèééàòûìûçû ÷è÷ÿêëÿíäèрìÿê, àäàìëàрûìûçûí ùÿéàò òÿрçèíè éöêñÿëòìÿéÿ êþìÿê åòìÿêäÿí áàøãà ùå÷ áèр ìÿêрëè ìÿãñÿäëÿрè éîõäóр âÿ áóíà øöáùÿ åòìÿê ýöíàùäûр. Áèçèì áÿçè àäàìëàрûìûçû îëñà-îëñà òöрêöí äÿãèãëèéè, èøýöçàрëûüû âÿ äîüрó÷óëóüó ãàíå åòìÿéÿ áèëÿр.Òöрêèéÿíè ùÿр âÿæùëÿ Àçÿрáàéæàíäàí óçàãëàøäûрìаüа, òöрê ñîéóìóçó èíêàр åòìÿéÿ ÷àëûøàí, áó èêè ùÿãèãÿòÿí ãàрäàø õàëãûí éàõûíëàøìàñûíû ãûñãàíæëûãëà ãàрøûëàéàíëàр âÿ Òöрêèéÿíè äÿ Ðóñèéà êèìè "áþéöê ãàрäàø" òÿùëöêÿñè ñàéàíëàр, ùå÷ îëìàñà

Òöрêèéÿ èëÿ Àçÿрáàéæàíûí ùàíñû éîëëàрäà áèрýÿ øÿùèäëÿр âåрäèêëÿрèíè éàäà ñàëñûíëàр...
(1990-æû èëèí âÿ ñîí èëëÿрèí øÿùèäëÿрè äÿ äàõèë îëìàãëà òîрïàãëàрûìûçäà руñ ñèëàùû èëÿ ÿñрëÿр áîéó ãÿòëÿ éåòèрèëìèø æÿìè øÿùèäëÿрèìèçÿ Àëëàù рÿùìÿò åëÿñèí!)»

(август 1992)
***
...“Türkiyə Respublikasının konsulluğu niyə işə başlamır?” yazısı qəzetdə dərc olunduqdan sonra tədbirlərin birində Baş konsulla rastlaşan Akif Əli bina məsələsinin nə yerdə olduğu ilə maraqlandı. Altan Karamanoğlu dedi: “Nə olacaq ki? Mən nəhayət, olayı Cümhurbaşqanı Ayaz Mütəllibova danışdım. O dedi mən Anara tapşıraram, boşaldar.” Həqiqətən konsulun gileyindən sonra A.Mütəllibov Anara tapşırır və Anar dərhal, dinməz-söyləməz (Qorbaçov tribunadan düşürəndə susub getdiyi kimi) bütün bəhanələrini yığışdırıb, otaqları boşaldır. Orada təmir işlərinə başlanılır. Təmirdən sonra Türkiyənin nümayəndəliyi nəhayət, tamamilə görkəmini dəyişmiş, başqalaşmış, gözəlləşmiş binaya köçüb işə başlayır. İndi həmin binada T.C. səfirliyi yerləşir.

Bəli, bu - müasir Azərbaycan tarixinin yolu üstündə rast gəlinən yüz faktdan biridir. Bu faktda bizi təəccübləndirən heç də o deyil ki, xalq yazıçısı Anar o vaxt xalqın mübarizə apardığı Ayaz Mütəllibovun qarşısında mütilik göstərib (bu adam Ə.Vəzirova da eyni sədaqətlə qulluq etmişdi və ümumiyyətlə, onun həyatda ən sevdiyi pozası, harda olur-olsun, müti sayaq əllərini qarşısında cütləyib məzlumcasına boyun bükmək olub). Ancaq T.C. məsələsində təəccüb doğuran o idi ki, həmin keşməkeşli tarixi yaşayan insanların gözü qarşısında Moskva uşaqlarından birisinin vaxtilə Türkiyənin Azərbaycana gəlişini xəlvətdə əngəlləyib, üzdə özünü Türkiyənin təəssübkeşi kimi qələmə verməsi, Türkiyə-Azərbaycan dostluq qrupuna başçılıq etməsi, Türkiyəni su yoluna çevirərək Türkiyədə kitablarını çap etdirməsi, işləməsi, və s. “Otel otağı”ndakı riyakar kommunist Çopur Cabbarın yolunun təkrarına nə qədər də oxşardı!!

Əxlaq, ləyaqət və mənəviyyat normalarına görə bir vaxtlar bu əlaqələrin beşiyi başında ona hər hansı formada mane olmağa çalışan birisinin bu gün nəinki Türkiyə ilə dostluq qrupuna rəhbərlik etməyə, heç Türkiyənin adını çəkməyə mənəvi haqqı olmasın gərək! Konsul demişkən, çünki Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrində hər hansı tərəddüd və sapmaya yol verənlər hər iki ölkədə lənətlənməyə layiqdir!

Amma və lakin...

Görün daha nələr olacaq...

***
Günlərin bir günü AYB yetkililərinin Nazim Hikmətlə bağlı qurduqları növbəti plan üzə çıxdı. Onlar bolşevik əzmkarlığı ilə “son və qəti hücuma” keçərək “Azərbaycan yazıçıları adından” bir məktub quraşdırıb... Türkiyə Cümhuriyyətinin Bakıdakı səfirliyinə göndərdilər. Bəli, Türkiyə Cümhuriyyətinin Bakıdakı səfirliyinə! AYB binasının qonşuluğundakı həmin nümayəndəliyin binasına! Və məktubu AYB sədri Anar imzalamışdı! Türkiyə nümayəndəliyinin Azərbaycana gəlişini əngəlləyən həmin Anar.

Ey dünya!

Sinən üstündə gəzən bu nə cür adamdır ?

Və bu adam nə cür sinən üstündə gəzir?

Dünən dirsək göstərdiyindən bu gün kömək diləyir.

Burda istəyini yeridə bilmədi, ora qarmaq atır...

Adam da bir belə eqoist, özündən müştəbeh olarmı?

İllah da humanitar peşə sahibi, insanlarla və insanlar üçün işləyən, insan qəlbinin mühəndisi sayılan ədəbiyyat yolçusu!

Axı sinizmlə humanizm bir simada birləşəməz! Bunun birinin mütləq yalan olması gərək.

29 нойабр 2002-ci il tarixdə üzə çıxan həmin növbəti yalan və saxtakarlıq təzahürünə qarşı 5 декабр 2002-də yenə Akif Əlinin “Müdaxilə”si gəldi (lap Mirzə Ələkbər Sabir demişkən, “Al gəldi, Molla əmi!”): “МÜDAXİLƏ”

“Бир миллят ики дювлят” идейасындан иряли эялян amalla,

Тцркийя-Азярбайжан mцнасибятляриня зярря гядяр хятяр тохунмасыны арзуламайараг,

Тцркийянин вя тцрклцйцн дцшмянляриня эцзяштли мцнасибятля разылашмаьын тяряфдары олмайараг,

бцтцн щалларда Тцркийя-Азярбайжан ялагяляриндя мцмкцн инсидентляри юнлямяйи зярури сайараг,

бир мягама юз мцнасибятими билдирмяк истярдим.

“Ядябиййат гязети”-нин 29 нойабр 2002-жи ил тарихли сайында Азярбайжан Йазычылар Бирлийинин сядринин имзасы иля Тцркийя Жцмщуриййятинин Жцмщурбашканы Ящмяд Неждят Сезяря, Ядалят вя Инкишаф Партийасынын Башканы Ряжяб Тəййуб Ярдоьана вя Тцркийя Жцмщуриййятинин Башбаканы Абдулла Эцля цнванланмыш Мцражияти охуйуб чох тяяссцфlяндим. Мцражият “Азярбайжан йазарлары адындан” имзаланса да щямин мятн щеч олмаса Азярбайжан Йазычылар Бирлийинин цзвляри ара-сында лазыми кворумла мцзакиря олунмадан мейдана чыхмышды. Щалбуки республикамызда АЙБ-нин 700-əдяк цзвц вар вя бундан да чох Азярбайжанлы йазар вар ки, онларын адындан (!) тягдим олунмасы нязярдя тутулан щяр щансы жидди сяняд мцтляг жидди дя йанашма тяляб едирdi.

Бу спонтан Мцражият ися АЙБ цзвляри арасында цнсиййят проблеми йаратдыьы кими, дювлятлярарасы мцнасибятлярдя дя етимадсызлыьа сябяб ола биляр. Кимляринся юз шяхси ряйини Азярбайжанын бюйцк бир йазарлар зцмрясинин ряйи кими гялямя веряряк Тцркийя Жцмщуриййятинин дахили ишляриня мцдахиля етмяси, бу гцдрятли юлкянин дювлятчилик яняняляриня вя милли мянафенин горунмасы принсипляриня зидд олан тяклиф иряли сцрмяси ən azı тяяжжцб доьурур.

Щяля 1951-жи илдя Тцркийянин Назирляр Кабинетинин гярары иля: - “ардыжыл олараг мямлякяти ялейщиня ишлядийи, Тцркийянин щюкумят гурулушунун вя щюкумяти идаря едянлярин ялейщиня тяблиьат кампанийасы апарараг коммунизми йаймаг мягсяди эцдян йазылары иля Совет щюкумятинин тапшырыгларыны ижра етдийи сябябиндян” - Тцркийя вятяндашлыьындан чыхарылмыш коммунист шаир Назим Щикмятин йенидян Тцркийя вятяндашлыьына бярпа олунмасы барядя бу тяклиф позитив гаршылана билмяз.

Щямин Мцражият мяшщур Андреас Гроссун “сийаси мящбуслар” мювзусунда ясассыз мотивлярля Азярбайжанын дахили ишляриня гарышмасы, йахуд бязи Авропа юлкяляринин ПКК-чы Абдуллащ Южаланын яфви мясялясиндя Тцркийяйя “демократик мяслящятляр” вермяси кими гейри-мягбул преседентляря бянзяйир.

Цстялик дост, гардаш юлкяйя: - “Бу эцн адында ядалят кялмяси олан бир партийанын игтидарда булундуьу бир заманда Назим Щикмятин Тцркийя вятяндашы олдуьуну етираф етмяк… Тцркийя Жцмщуриййятиндя эерчякдян дя (hələ bu nə deməkdir? - A.) Ядалятин зяфяр чалдыьыны тясдигляйярди” – кими кобуд иддиа цнванламаг нязакятли давраныш бахымындан хейли гябащятлидир.

Назим Щикмят щаггында кимин ня дцшцнмяси – онун юз ишидир. Анжаг бу дцшцнжяляри - “бизим гяти гянаятимиз будур”, “бизляр ону беля севдик” шяклиндя йазмаг, цмумун адындан эуйа Назим Щикмяти “Азярбайжанын ян узаг эушяляриндя беля севирляр, сайьыйла, рящмятля анырлар” демяк, о – “Совет тцркляри цчцн Тцркийянин символу иди, рямзийди…” вя с. вя и. бу сайаг фантасмагорик фикирляр сюйлямяк, даща сонра ися özünün сырф субйектив хащишиni бцтцн “Азярбайжан йазарларынын истяйи” кими гялямя вермяк вя юзünün хащишини ямин-архайынлыгла “Азярбайжан йазарлары адындан” имзаламаг щям сялащиййят щяддини ашмаг, щям дя вязифядян суи-истифадя кими тяфсир олуна биляр.

Ялбяття, АЙБ-дя кимлярся кимяся симпати бясляйя биляр, кимися “ХХ ясрин дащиси ” щесаб едя биляр, киминся йубилейини кечиря, китабларыны чап етдиря биляр, щаггында мягаля йаза биляр, йахуд кимдянся няся бир шяхси хащишини едя биляр вя с. Бунлар щяр кясин юз ишидир, фярди дцшцнжяляринин, мювгейинин ифадясидир. Вя беля олан щалда адбаад сийащы цзря хащишнамя щазырламаг даща доьрудур. Анжаг буну мцжярряд чохлуьун адындан, хцсусян йцзлярля (!) мцхтялиф дцшцнжяли, мцхтялиф дцнйаэюрцшлц, мцхтялиф ягидяли йарадыжы зийалыларын адындан етмяк – олмаз! Адамларын юз ирадясини сярбяст ифадя етмяк щцгугуна мцдахиля – архаик давраныш тярзидир.

Мян мясялян, бир зийалы кими Назим Щикмяти гябул етмирям вя буну щеч вахт щеч кимин адындан йох, юз адымдан ачыг дейирям, йазырам. Щесаб едирям ки, о адам сюзцэедян Мцражиятдя дейилдийи кими “Тцркийянин символу, рямзи” йох, яксиня, Тцркийяйя гаршы ишлядилмиш яски Совет идеолоъисинин, Совет пропагандасынын символу, рямзидир… Тябии бу мювгедя олан башга зийалылар да вар. Азярбайжанда бязиляри жидди-жящдля юрт-басдыр етмяйя чалышсалар да, Тцркийянин юзцндя Назим Щикмят Тцркийянин вя тцрклцйцн дцшмяни, Ататцркя даим щягарят едян, Анкараны Москвайа сатан вятян хаини, натямиз бир адам кими характеризя олунур. Вя Тцркийя дювлятчилийинин гаранты олан рясми структурлар, горуйужу гцввяляр цчцн бу артыг щялл едилмиш мясялядир. Назим Щикмят щятта бцтцн за-манларын вя бцтцн халгларын ян бюйцк шаири олсайды беля, йеня дя о бир вятян хаини кими щечдир! Чцнки бцтцн заманларда бцтцн халглар юз вятяндашларыны онларын пешяляриня эюря йох, ягидяляриня эюря дяйярляндириrляр. Хцсусян дя “Юнжя – Вятяндир!” амалы иля няфяс алан Тцркийядя…

Одур ки, Азярбайжан Республикасынын сырави бир вятяндашы, АЙБ-нин сырави бир цзвц олараг шяхсян мян Тцркийя рящбярлийиня Назим Щикмятин реанимасийасы барядя цнванланмыш щямин диляйи йалныз ону йазан назим-щикмят-пярястлярин шяхси мяктубу кими гиймятляндири-рям. Онун бцтцн Азярбайжан йазарлары адындан тягдим едилмясини кобуд щцгуг позунтусу щесаб едирям. Кющнялмиш методларла “зящмяткешляр адындан” мяктублар, “откликляр” тяшкил етмяк дюврц артыг чохдан архада галмышдыр. Москва иля Анкара башга-башга щоризонтларда йерляшдийи кими, Азярбайжанда да инди башга дювран вя башга щяйат йашаныр.

Цмумян щесаб едирям ки, диэяр дювлятлярин дахилиндя ола биляжяк щяр щансы деликат мясяляйя кянар мцдахиля бейнялхалг мцнасибятляр вя дипломатик етикет бахымындан да мягбул дейил. Кющня реъимин айры салдыьы Тцркийя-Азярбайжан мцнасибятляринин йахынлашмагда олдуьу индики мярщялядя кющнялмишляри эцндямя эятирмяк чаьдаш ижтимаи-сийаси принсипляря тамамиля зиддир.”

***
...Respublika mətbuatında peyda olan bu qəfil “Müdaxilə” Anarı və onun komandasını təbii ki yenə rəncidə etməmiş olmazdı. Ancaq nə etməli, özləri qoruğa girirlər... Bu dəfə böyük həvəs və şövqlə yeni ideya tapıntısı kimi qələmə aldıqları təklifin bir belə siyasi, ictimai, mənəvi səhvlərlə, diplomatik nəzakətdən uzaq kobudluqlarla dolu olduğunu güman etməzdilər.

Akif Əli isə Müraciətin yarada biləcəyi çox incə məqamlara toxunmuşdu və öz tapıntılarından sevinən ədiblər indi pərt halda oturub bir-birinin üzünə baxırdılar (bəlkə də tavana, döşəməyə, pəncərəyə, küçəyə... ya harasa, hər halda bir yerə baxırdılar). AYB sədri də adətincə dodaqlarını sıxıb “Bu bizdən nə istəyir?” deyə fikirləşə-fikirləşə qəlyanını tüstülədir, Akif Əlinin yazdıqlarını təkrar-təkrar gözucu nəzərdən keçirirdi. Allah bilir, bəlkə də özünütənqid ruhunda “niyə bunları mən özüm qabaqcadan görməmişəm, bilməmişəm” - deyə Salyeri sindromu keçirirdi?..

Xüsusən, Akif Əlinin “Müdaxilə”sində yazdığı “АЙБ-нин сырави бир цзвц олараг шяхсян мян etiraz edirəm...” ifadəsinin AYB rəhbərliyində nə qədər dəhşətli qıcıq doğurduğunu hadisələrin sonrakı gedişi qabarıq göstərəcəkdi. Və AYB Katibliyinin növbəti planları bunu təsdiq edəcəkdi.

Hadisələrin sonrakı gedişi göstərəcəkdi ki, AYB sədri Akif Əlinin təvazökarcasına yazdığı “АЙБ-нин сырави бир цзвц олараг...” sözlərinin üstünə çatanda xəyalən onların altını cızdı. Beynində qəfil ildırım çaxdı, növbəti bir ideya parladı və bu parıltı hətta gözlərdən ənsəyə qalxan sümük sağanaqlı iri eynəyin şüşələrində də bərq vurdu. Ola bilsin hətta eynəyin alına qalxması ilə sönmüş qəlyanın Sibir parovozu kimi tüstü buraxması eyni anda oldu... Hər nə isə, buna bənzər bir şey baş verdi... Yoxsa eynəyin yağlı şüşəsi niyə bərq vursun ki?!

“АЙБ-нин сырави бир цзвц олараг... Niyə sıravi? Niyə üzvü olaraq? Bəlkə olmayaraq?!.. Buna baxmaq lazımdır... ”

Və AYB sədri həqiqətən fürsət bulan kimi buna baxdı.

Təfsilatı sonra.

Hələliksə, AYB sədri çox böyük səliqə ilə doğrayıb arxivinə yığdığı qəzet materialların sanki ilk dəfə görürmüş kimi böyük bir maraqla vərəqləməkdə idi.

***
Anarın arxivindən:

Yazıçı Ələviyyə Babayeva (“Alternativ”, 24-30 iyul 2001): “...Bu yaxınlarda “Azərbaycan” nəşriyyatının nəfis tərtibatla nəşr etdiyi oğuz ədəbiyyatı toplusu (iki cildlik kitab) cildi üzərində iri hərflərlə Anarın adını görəndə diksindim, - Anarın bu topluya nə dəxli? – Soruşdum.

Dedilər ki, kitabın nəşri Anarın təşəbbüsü ilə başa gəlmişdir.

Məəttəl qaldım: Anar hara, oğuz toplusu hara?

Axı bu kitabı hazırlayan, buna böyük əmək sərf edən ədəbiyyatşünas-alimi mən tanıyırdım. Orasını da bilirdim ki, bu sahədə Yazıçılar Birliyi həmin alimə maddi kömək etmiş, kitabın ərsəyə gəlməsinə yardımını əsirgəməmişdir. Lakin bu heç kimə haqq vermir ki, əsərləri toplayan, tərtibində əmək sərf edən alim kənarda qalsın. Sənətdə al-verə yol verilmir...

Qarğa dəstə ilə gəzir, qartal isə tək uçur və tənhalıqdan qorxmur... Sənətkar da yaşadığı dövrün igidi, qəhrəmanıdır. Şübhəsiz, əgər əyilmir, sınmır, qorxmursa. Lakin düzü-düzü, əyrini-əyri göstərməkdən çəkinmir, qorxur, dil döndərirsə, onda heç sənətkar deyil... Sənətkar təkdir – heç bir ittifaq, birlik onu nə həqiqət yolundan azdıra bilər, nə də ağ at üstə qaldıra bilər... Yazıçıya isə lazım olan dörd divardır, bir qələm, bir də ağ kağız. İstedad nə yalanı, nə də tabeçiliyi qəbul etmir. Onu dabanından soyurlar, rüşvət deyil – deyə, salamını almırlar, gicgahına güllə tuşlayırlar, lakin yolundan döndərə bilmirlər.

Bütün bunlardan sonra yazıçı yoldaşlardan soruşmaq istərdim: İndiki vaxtda “Yazıçılar Birliyi”nin varlığına ehtiyac varmı?..

...Soruşuram, bütün funksiyalarını itirmiş, bir iki axsaq üçün qoltuq ağacını əvəz edən bu birliyin mövcudluğuna ehtiyac varmı? O indi kimə, kimsəyə lazımdırmı?”

Publisist Firuz Haşımov (“İmpuls”, 26.10.2001): “...Üzeyir bəyin ocağı yağmalanıb, Zakirin, Vaqifin, Natəvanın, Nəvvabın ruhları təhqir olunub – bütün bunlar da sizlərə əsər etməyib... Amma Rafiq Tağı ilə binəva Aydın Canıyev ağızlarını açmağa macal tapmamış qanlarını şüşəyə tutmaq istəyirsiniz.”

Şair Vahid Əziz (“Olaylar”, 30 sentyabr 2002): “...Anar yaxşı yazıçıdır. Ancaq nizamnamədə dəyişiklik edib 3 dəfə ard-arda onu birlik sədri seçməklə nə dəyişib?!”

“Hürriyyət” qəzeti (30 noyabr 2002): “Yazıçı Əkrəm Əylisli Yazıçılar Birliyinin rəhbərliyinə cavan kadrların rəhbərlik etməsi təklifini irəli sürüb. AYB sədri Anar Rzayev təklifə etiraz etmədiyini və bu təklifə müsbət yanaşdığını deyib. Birliyin keçirəcəyi qurultayda kadr dəyişikliyi mümkündür. Millət Vəkili Sabir Rüstəmxanlının sözlərinə görə, Anar müəllim dəfələrlə deyib ki, qurultaydan sonra Birlikdə qalmaq istəmir. “İstənilən təşkilatda yeniləşmə davamlı olmalıdır, gənclər rəhbər vəzifələrə gəlməlidir. Bu çox normal haldır.” Milli Məclisin üzvü Vaqif Səmədoğlunun sözlərinə görə, Yazıçılar Birliyinə ehtiyac yoxdur...”

Rasim Qaraca (“Həftə içi”, 4 yanvar 2003): “Yazıçılar Birliyi köhnə dövrün stereotiplərindən əl çəkərək, yeni dövrün yeni tələblərinə uyğun bir şəkildə öz fəaliyyətini düzənləmək istəmədi, gözlənilən islahatlara meydan vermədi. Bu hal ədəbi qüvvələrin Yazıçılar Birliyindən və onun ədəbi orqanlarından üz döndərərək müstəqil qəzetlərin ədəbiyyat əlavələri ətrafında toplaşmasına səbəb oldu... ”

“Şərq” qəzeti (13 yanvar 2003): “Anar Məmməd Araza borclu qaldı... Anar bu gün Azərbaycan ədəbi siyasətinin başında durur. Yazıçılar Birliyinin sədridir... Anarın nə dərəcədə bu vəzifəsinin öhdəsindən gəldiyini təftiş etmək fikrində deyilik...

Əfsus ki, Anar müəllim borcunu yaddan çıxardı. Yazıçılar Birliyinin sədri Məmməd Arazın dəfn mərasimində iştirak etmədi. Sonrakı 40 gün müddətində bircə dəfə də olsun yas məclisində görünmədi... Yəni bircə dəfə mərasimə gəlib Məmməd Araz xatirəsinə baş əymək bu Anar müəllimin başını bu qədərmi ağrıdacaqdı. Axı bu adi borc idi. Azərbaycan və Məmməd Araz qarşısında vətəndaş borcu...

Məmməd Arazın onlara ehtiyacı yox idi. Onların Məmməd Araza ehtiyacı vardı. Yazdığı hər təzə şerini, hər təzə əsərini oxuyub yamanlamaq üçün. Məmməd Araz olmasaydı kimə paxıllıq edərdilər?..”

***
Akif ƏLİ. Нагислик (pamflet)

“…Бир илдир, ики илдир, цч илдир, беш илдир щаралардаса далдаланыб, эизляниб, баш эирляйиб, горхудан жынгырыны чыхармайыб, бу эцн ижтимаи-сийаси аб-щаванын дяйишмясиндян «жясарятя» эялмиш жцрбяжцр вя нювбянюв «интелlектуаллар», «ягидялиляр» орда-бурда пейда олуб, суйун цзцня

галхырлар. Вя ижазяли бир «жясарятля», ибаряли тяшбещлярля, «мцдриканя» ситатларла топуьа дашлар атыр, эедянлярин архасынжа кякялянирляр. «Аналитик» чыхышларла эуйа бу игтидарын талейи щаггында

чохдан прогнозлар вердиклярини дейиб, сон олайлара елитар гиймятлярини вермяйя чалышырлар. Бу жцр фярдляр юз «парылтылы» нитгляри иля бир илдир, ики илдир, цч илдир, беш илдир азадлыг уьрунда, кям-кясирлярин

ислащы уьрунда, сящв аддымларын арадан галдырылмасы уьрунда мярд-мярданя, вахтында сюзцнц демиш, щансы дюврдян вя щансы игтидардан асылы олмайараг, щягигят, щагг-ядалят мцбаризясини апармыш, hеч нядян горхмадан, чякинмядян, щеч йана гачыб эетмядян, эизлянмядян, тямиз вижданла, обйектив бахышларла дюврцн ичиндя дювря гиймят вермиш, Вятяня, халга тямяннасыз

хидмят етмиш «sыravilяri» кюлэядя гоймаг, тязя игтидарын йанында юзцнц ширин салмаг

ешги иля алышыб-йанырлар.

Амма бир ил, ики ил, цч ил, беш ил яввял щяр щансы щярж-мяжлийи, яйяр-яскикляри эюрцб

сусмаг, «эяляжяк эцнц» эюзлямяк мянявиййат бахымындан ня гядяр нагислик идися, бу эцн лору дилlя десяк, «далдан эялиб габаьа кечмяк» авантцрасы иля «мяниm халгым» дейя-дейя

топуьа дашлар атмаг да бир о гядяр нагис хислят яламятидир.

Хислятдя нагислик олан йердя ися, ня мярдлик олар, ня щягигят, ня сямимиййят…”

(10 ийул 1993)

***

Bu miniatürü Akif Əli 1993-cü ilin yayında yazmışdı. Onun bu öncəgörmələri də az keçmədən özünü doğruldacaq və Vətənin dar günlərində xalqın yanında olmayan, qorxudan qaçıb gedən bəzi “ziyalılar” həqiqətən Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdıb böyük zəhmətlər hesabına sabitlik, dinclik, əmin-amanlıq yaratdıqdan və Azərbaycan dünyasını sahmana saldıqdan sonra üzə çıxacaq, qaçıb getdikləri uzaq yerlərdən yavaş-yavaş qayıdıb gələcək, atıb getdikləri kreslolarından bərk-bərk yapışıb yeni iqtidarın ünvanına boğazdan yuxarı difiramblar oxuyacaq, yenə əski mövqelərinin bərpasına başlayacaqdılar.

Mübariz şair-jurnalist Əhməd Vedili məhz belələrini hədəf götürərək “İndi nə var danışmağa!” (“Hökm” qəzeti, 28 sentyabr 2004) rədifli şer yazmışdı; yəni mərd kişilər sözünü 1988-94-cü illər arası deyərdi, danışardı, mövqe bildirərdi...

Yerindən qalxan danışır. Tülküdən qorxan danışır, Tapıb bizi xam danışır, İndi nə var danışmağa...”

Hərçənd “Yeni Azərbaycan” qəzetinin 17 dekabr 2003-cü il tarixli nömrəsində Anar da şəstlə demiş ki, bəli, o da azadlıq uğrunda mübarizə üçün zamanında lazım olan sözü deyib, məsələn belə: “Azərbaycanın müstəqillik dövründə Vaqif Hüseynovun həbsi ilə əlaqədar mətbuatda prezident Əbülfəz Elçibəyə müraciət etdim. V.Hüseynov müstəqillik dövründə siyasi motivlərə görə həbs edilmiş ilk adam idi.” Amma Anarın bioqrafiyasında bu cür “şərəfli səhifələr” olduğu halda, bundan xəbərsiz Azər Abdulla qələmi götürüb “Ekspress” qəzetində (23 aprel 2004) biçarə Elçibəyi qınayır və “...Elçibəyin Anar bəyə biganə qalaraq yanlış buraxdığından...”- filandan yazır.

Yox, Azər Abdulla, inanın ki hissə qapılırsınız. Görmürsünüzmü adam zamanında dostunun haqqı uğrunda əyilmədən, sınmadan, dönmədən necə mübarizə aparıb, Elçibəy nəçikarə idi ki, ona “biganə” qalaydı, “yanlış” buraxıb yanından yel olub ötəydi?! İnan Allaha, 20 Yanvar qırğını törətmiş can bir qəlb dostu Vaqif Hüseynova qahmar çıxan kişi Elçibəyə bir divan tutardı ki, digər qəlb dostunun Divanı onun yanında cehizlik olardı... Bəli!

Görünür Azər Abdulla yazıçı Əkrəm Əylislinin bu fikirləri ilə də tanış deyilmiş: “...1987-ci ildə Yİ-nin plenumunda kadr məsələsinə baxıldı... O zaman KQB-nin sədri Vaqif Hüseynov idi və Anar da bilavasitə onun namizədi idi, Anarın Yİ-nin sədri olmasını o tələb etmişdi. Axı Anar özü dəfələrlə deyirdi ki, V.Hüseynovla ailəvi dostdurlar.”

***
AYB sədrinin iç dünyasının mahiyyətini, xislətini, xüsusiyyətini daha dərindən araşdırmaq, açıqlamaq üçün ilk baxışdan adi görünən daha bir incələmə maraq doğurur.

Məlum olduğu kimi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 15 avqust 2005-ci il tarixdə xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin 80 illiyi ilə bağlı şairə təbrik məktubu göndərmişdi. Prezident şairi yubileyi münasibətilə təbrik edərək, onun yaradıcılığını “Vətənimizin azadlığı, müstəqilliyi və bütövlüyü uğrunda mübarizəyə həsr edilmiş, milli şüurun yetişməsində mühüm rol oynamış və gənc nəslin milli-mənəvi dəyərlər sistemində tərbiyə olunması işinə böyük xidmətlər göstərmiş” söz ustası kimi yüksək qiymətləndirmişdi. Onun həm də “gözəl tədqiqatçı alim, mahir pedaqoq və publisist kimi də tanındığını” vurğulayan Prezident daha sonra yazmışdı: “İctimai sahədə göstərdiyiniz fəaliyyət yaradıcılığınızla sıx bağlıdır. Tariximizin taleyüklü anlarında nüfuzlu el ağsaqqalı kimi Siz həqiqi vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirmisiniz. Xalqımızın yaşadığı Qanlı yanvar faciəsi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı etdiyiniz çıxışlar və atdığınız addımlar böyük əhəmiyyətə malikdir.”

Bu məktubu oxuyanda istər-istəməz eyni ədəbi platformada dayanan digər yaradıcılarla paralellər apararaq anologiya tapmağa çalışdıq. Və bizə elə gəldi ki, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin həyat və yaradıcılığı barədə deyilən bu yüksək sözləri, xüsusən onun ictimai fəaliyyəti, tariximizin taleyüklü anlarında həqiqi vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirməsi, Qanlı yanvar faciəsi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı atdığı addımlar barədə deyilənləri digər bir müasiri, eyni zaman-məkan müstəvisində mövcud olan başqa bir xalq yazıçısı haqqında demək olmaz. Bizim mövzunun kontekstində, xalq yazıçısı Anar haqqında bu sözləri ona görə yazmaq olmaz ki, anoloji titullara malik olmasına baxmayaraq, xidmətinin əhəmiyyəti və diapazonu etibarilə ikincinin ictimai fəaliyyətsizliyi, tariximizin taleyüklü anlarında heç bir vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirməməsi, Qanlı Yanvar faciəsi, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı heç bir kəsərli addım atmaması hamıya məlumdur.

Hətta onun ictimai əhəmiyyətsizliyi özünü o dərəcədə bariz göstərir ki, bu məşhur adamın ümumiyyətlə, Azərbaycan cəmiyyətində baş verən proseslər haqqında bilgisinin mükəmməlliyinə şübhə edirsən. Bu barədə Anarın çox məqaləsindən, çıxışından, danışığından misallar gətirmək olar, biz yalnız onun son yazılarından təzə bir misalla fikrimizi əsaslsndırmağa çalışacağıq:

...Bəli, Bəxtiyar Vahabzadənin 80 illik yubileyi münasibətilə “525-ci qəzet”in 18 avqust 2005-ci il tarixli cümə axşamı nömrəsində “Bəxtiyar Vahabzadə-80” rubrikası ilə bir neçə yazıçının, o cümlədən Anarın təbriki çap olunub. Anarın yazısını, açığı, təəccüb içində bir neçə dəfə təkrar-təkrar oxusaq da, dəruni mənasının hansı qatda gizləndiyini tapa bilmədik. Odur ki, hörmətli oxucuları köməyə çağırırıq.

Bəxtiyar Vahabzadənin ədəbi taleyində mühüm rol oynadığını qabartmaq məqsədilə “Muğam” poemasının ilk dəfə məhz “Qobustan” toplusunda dərc olunduğunu vurğulayan Anar, yubilyarın yüzlərlə poetik nümunəsi içərisindən yalnız həmin poemadan ikicə misranı seçib götürməklə, “poemada belə misralar da var” deyə sitat gətirir:

“Dəfn edin siz məni “Zabul-Segah”ın mayəsinə,