Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

Q U R A M A 

---

525 

 

QƏMLİ   MƏZHƏKƏ 

 

1973-cü ildə ilk dəfə Amerika Birləşmiş Ştatlarına  getdim.  Sonralar daha bir neçə 

dəfə  bu  ölkədə  olmuşam,  amma  ilk  səfərimin  təəssüratı  unudulmazdır.  Dəstəmiz  kino 

işçilərindən  ibarət  idi.  Nyu-Yorkda,  Vaşinqtonda,  Los  Ancelesdə,  San-Fransiskoda,  San 

Dieqoda olduq. Nyu-Yorkda o vaxt Amerikanın və dünyanın ən uca binası sayılan Empayr 

Steyt  Bildinqin  damına  qalxdıq.  Metropoliten  muzey,    Art  modern  muzey,  Huqenheym 

muzeylərini gəzdik, Kaliforniyada Miur meşələrinə,  Hollivuda, Disneylendə, Marinlendə, 

San  Dieqoda  məşhur  zooparka  baş  çəkdik.  Amerika  məni  ilk  öncə  miqyaslarıyla  və 

ritmləriylə heyran qoydu.  

Binalar,  yollar,  körpülər,  məsafələr  -  hər  şeydə  bir  ölçü  ucalığı,    miqyas  genliyi 

duyulurdu.  Küçə  və  yollardakı  hərəkət  axını,  televiziya  proqramlarının  sürəti,  ekran 

aparıcılarının  və  bütün  çıxış  edənlərin  danışıq  tempi  -ümumən  ölkədə  həyatın  iti  ritmi 

haqqında  təəssürat  oyadırdı.  Elə  bil  ölkə  harasa  tələsir,  qaçır,  yüyürürdü.    Miqyasları, 

müasir texnika möcüzələrini də nəzərə alsaq Amerika elə bil hər zaman sabaha, gələcəyə 

can atır, bu yürüşdə onu kiminsə qabaqlayacağından ehtiyat edərək hərəkət sürətini ilbəil, 

günbəgün,    saatbasaat  artırır.    Eyni  zamanda  Amerikanın  həyatı  daxili  ziddiyətlərdən, 

toqquşmalardan  da  xali  deyil.  Biz  orada  olduğumuz  günlərdə  Uotergeyt  qalmaqalının 

şıdırğı  vaxtları  idi.  Vaşinqtonda  bizi  başqa  turistlərlə  bir  sırada  Ağ  evə  ekskursiyaya 

apardılar.  Kremlin  həndəvərinə  belə  buraxılmayan  sovet  adamlarına    Ağ  evin  içində  

ekskursiyada olmaq, hətta məhşur Oval otağın içindən keçmək necə də qəribə gəlirdi. Hələ 

bu  da  azmış  kimi  həmin  o  Oval  otaqdan  keçib  gedən  turistlərə  vərəqələr  paylanırdı, 

vərəqələr həmin bu Ağ evin o vaxtkı sakini, ABŞ Prezidenti Niksona qarşı yönəldilmişdi. 

Amerika  demokratiyası  haqqında  çox  eşitmişdiksə  də  bunu  belə  əyani  şəkildə  görmək 

hamımızı  şok  vəziyyətinə  salmışdı.  İnsanlar  istədiklərini  sərbəst  danışa  bilər,  istədiyi 

hərəkəti  edə bilərmiş.  Bunu  sovet  adamının beyni  nə  qədər  mütərəqqi  və  azad  düşüncəli 

olursan  ol-çətin  qavrayırdı.  O  dövrün  məşhur  sovet  anekdotunu  xatırlayırdıq.  Havada  iki 

sərçə bir-birinə rast gəlir. Biri ABŞ-dan SSRİ-yə, biri SSRİ-dən ABŞ-a uçur. Sovet sərçəsi 

---

526 

 

Amerika sərçəsindən soruşur: Niyə ABŞ-ı tərk edirsən və belə cavab alır: ABŞ-ın SSRİ-yə 

satdığı buğda taylarını elə möhkəm tikir və elə səliqəylə yükləyirlər ki, bircə dən də yerə 

düşmür, bir şey dənləyə bilmirəm. Bu torbalar sizə gedir, deyirlər orda yükləri boşaldanda 

dənlərin yarısı yerə səpələnir, odur ki, mən də ora uçuram ki, qarnımı doydurum. Bəs sən 

hardan gəlirsən? - Mən SSRİ-dən ABŞ-a uçuram. - Niyə, məgər ordakı torbalardan bolluca 

dən tökülməsi düz deyil? - Düzdür. -Bəs onda niyə ordan Amerikaya uçursan.  - Cik-cik 

eləmək istəyirəm.  

Doğrudan  da  Amerikada  olanda  biz  əhalisini  ərzaqla  və  normal  həyat  üçün  lazım 

olan  hər  şeylə  təmin  etmiş  bu  ölkənin  bir  üstünlüyünü  də  gözümüzlə  gördük  və 

qulağımızda eşitdik. Burada sərçənin təbiriylə desək ürəyincə və doyunca cik-cik eləmək 

mümkün  idi,  yəni  hər  insanın  düşündüyünü  istədiyi  kimi  demək,  yazmaq  haqqı  vardı. 

Amma  bununla  bərabər  bu  ölkədə  söz,mətbuat  azadlığın  özünün  də  yazılmamış 

tənzimləyici  qanunları  var.  Elə  o  günlərdə  Amerikanın  TV  kanallarının  birində  bir  din 

xadiminin  çox  müdrik  sözlərini  eşitdim:  Amerikanın  Şərq  tərəfində,  Atlantik  okeanı 

sahilində,  Nyu-York  limanında  nəhəng  Azadlıq  heykəli  ucaldılıb.  Amerikanın  qərb 

tərəfində,  Sakit  okean  sahillərində,  Los-Ancelesdə  ya  San-Fransiskoda  da  bir  məsuliyyət 

abidəsi  ucaltmaq  lazımdır  ki,  ölkəmiz  bir  şeyi  dərk  etsin-cəmiyyət  yalnız  Azadlıq  və 

Məsuliyyət arasında normal yaşaya bilər.  

Amerikada olduğumuz günlərdə bu ölkədə bərqərar olan söz, fikir, düşüncə, mətbuat 

azadlığını  həsədlə  müşahidə  edərkən  öz  ölkəmizdə,  o  vaxtkı  SSRİ-də  bütün  bu  insan 

haqlarının nə qədər miskin vəziyyətdə olduğunu bir daha ürək ağrısıyla xatırlayırdıq.  

Gidimiz-bələdçimiz  əslən  Yuqoslaviyadan  olan  yaşlı  bir  qadın  idi.  Amerika 

vətəndaşı idi, rusca da səlis danışırdı. Yazıçı Maqsud İbrahimbəyovla otellərdə bir otaqda 

qalardıq. Həmin bu bələdçi qadın bizə Qərbdə rus dilində çap olumuş bir xeyli kitab gətirdi 

və gizlincə verdi. Əlbəttə hamısı dissident ədəbiyyatı idi.  

Arada  imkan  tapıb  bu  kitabları  oxuyurduq.    Amerikada  axırıncı  gecəmiz  Nyu-

Yorkda keçdi. Səhər Moskvaya uçmalıydıq. Kitabların isə yalnız cüzi bir hissəsini oxuya 

bilmişdik.  Maqsud:  Zərər  yoxdur  -dedi-oxumadıqlarımızı  aparıb  orda  oxuyarıq.  -  Yox-

---

527 

 

dedim-sərhəddi  keçərkən  bizi  yoxlaya  bilərlər,  çamadanlarımızdan  bu  kitablar  tapılsa  ən 

azı  bir  də  xaric  üzü  görməyəcəyik.    Maqsud:  -  Sən  özün  bilərsən  -  dedi  -  amma  mən 

aparacam.   -  Yox  -  dedim  -  səni də  qoymayacam. Yaxşısı  budur ki, bu  gecəni  yatmayaq,  

səhərə qədər nə qədər oxuya bilsək oxuyaq.  

Bütün gecəni kitabları bir-birimizə ötürə-ötürə oxuduq. Nələr yoxdu bu kitablarda? 

KQB-nin  izləmə,  təqib,  işgəncə  metodları.  Sovet  həbsxanalarının,  psixuşkalarının, 

sürgünlərinin dözülməz şəraiti.  QULAQ həyatının bütün dəhşəti.  

Səhərə yaxın Maqsud: - Sən düz deyirsən - dedi - bu kitabları SSRİ-yə gətirdiyimizi 

bilsələr, bizi pis günə qoyarlar.  

Danışdıq  ki,  o  gecə  oxuya  bilmədiyimiz  bircə  kitabı  özümüzlə  aparaq:  Oruelin 

"1984"romanını. Elə zənn etmişdik ki, bu sırf fantastik əsərdir. Sonra Moskvada bu kitabı 

oxuyanda başa düşdük ki,  anti-sovetlik baxımından bu əsər o biri kitablardan da tünd imiş.  

Nə  isə...  Qərara  gəldik  ki,  kitabları  aparmayaq.  Bəs  onları  harda  qoyaq?  Qaldığımız 

nömrədə  qoymaq  olmazdı.  Ayıq-sayıq  sovet  adamları  kimi  dərk  edirdik  ki,  "kəşfiyyat" 

dərhal  bu  kitabların  bizə  mənsub  olduğunu  müəyyənləşdirəcək.  Bələdçiyə  qaytarmaq  da 

olmazdı.  - Gəl bu kitabları elə bu oteldə, mərtəbələrin birində qoyaq,  - dedim -amma öz 

nömrəmiz  olan  mərtəbədə  yox,    başqa  mərtəbədə.    Maqsud:  -  hansı  mərtəbədə?  -  deyə 

soruşdu.  -Məsələn 17-ci mərtəbədə.  -17-ci niyə? - Çünki Oktyabr inqilabı 17-ci ildə olub 

- dedim.  

Kitabları  bir  yerə  yığıb  liftlə  17-ci  mərtəbəyə  qalxdıq,  orda  qoyub  nömrəmizə 

qayıtdıq.  

Amma  bu  əhvalatın  qəribə  sonluğu  oldu.  Təyyarəmiz  Moskvada  Şeiremetyeva 

aeroportunda  yerə  endi.  Sərhəddi  keçməyə  gələndə  gördük  ki,    bizi  Polad  Bülbüloğlu 

qarşılayır.  Polad  o  illərdə  ölkənin  ən  populyar  estrada  ulduzlarından  idi,  daha  çox 

Moskvada  yaşayırdı  və  tez-tez  xaricə  uçurdu.  Odur  ki,  aeroport  xidmətlərində  də  çoxlu 

dostu-tanışı vardı. Bizi görüb sərhədçiyə: - Propusti Vasya - dedi - eto moi druzya.  

Sərhəd  xidməti  də,    kömrük  xidməti  də  hər  ikimzi  bircə  dəqiqə  də  saxlamadan 

yoxlamasız-flansız buraxdı. Sərhəddi keçən kimi Maqsud üstümə düşdü: 

---

528 

 

-Gördün?  Heç  kəs  bizi  yoxlamadı.  Gərək  sənin  sözünə  baxmayaydım,    kitabların 

hamısını gətirəydim.  

-Bəs birdən Polad gəlməyəydi və bizi yoxlayaydılar, onda necə? 

Bizim mübahisəmizi zaman özü həll etdi. Amerikaya ilk səfərimizdən on beş-on altı 

il  sonra  bütün  o  yasaq  kiatblar  və  onlardan  da  qatı  antisovet  əsərlər  geniş  yayıldı, 

Rusiyanın  özündə  nəşr  olundu,  onları  hər  kəsin  oxumaq  imkanı  yarandı.    Qəzetlərdə  də  

sovet dövrünün dəhşətlərinə dair elə kəskin, ifşaedici yazılar dərc edildi ki, bizim o Nyu-

York gecəsində, "Kommador" otelin bilməm neçənci mərtəbəsində oxuduqlarımız onların 

yanında Turgenev romanları kimi mülayim və sakit mətnlərə bənzərdi.  

Sovet  dövründəki  müəyyən  hadisələri,  münasibətləri,  anlayışları  isə  sırf  realist 

qələmlə təsvir etsən bu Bekketin, İoneskonun absurd teatrından səhnələr kimi görünəcək.  

 

Məsələn,  1967-ci  ildə  ilk  dəfə  olaraq  respublikamızın  rəsmi  mədəniyyət 

nümayəndələrinin  tərkibində  Polşaya  getmişdim.  Səfərdən  qabaq  bizi  "Dostluq" 

cəmiyyətinə  dəvət  etdilər  və  mühüm  vəzifə  tutan  bir  məmur  başımıza  ağıl  qoymağa 

başladı:  -  dünyanın  azı  on-on  beş  kəşfiyyatının  diqqət  mərkəzində  olacaqsınız  (Polşada 

ha!),  sizi  izləyəcəklər,  ələ  almağa  çalışacaqlar,  provakasiya  edəcəklər  və  s.    və  i.  a.    bu 

qəbildən  xəbərdarlıqlar.  Ən  qəribəsi  məmurun  təklifi  idi:  Ola  bilsin  ki,  orda  sizə  suallar 

versinlər.  Yaxşı  olar  ki,  cavablarınızı  əvvəlcədən  hazırlayasınız,  burda  bizə  göstərəsiniz, 

təsdiq edək.  

Mən  cəsarətli  olduğumdan  deyil,  sadəlövh  olduğundan  sadəlövhcəsinə  soruşdum: 

Axı bilmirik bizə orda nə sual verəcəklər,  qabaqcadan cavablarımızı necə hazırlayaq? 

Məmur mat-mat mənə baxdı. Deyəsən bu variant onun ağlına gəlməmişdi.  

Bizim  nümayəndə  heyətilə  isə  başqa  bir  məmur  gedirdi,    Polşada  görüşlər  zamanı 

uzun bir məruzə oxumalıydı və təbii ki, məruzəsini əvvəlcədən yazıb hazır etmişdi, bütün 

instansiyalarda təsdiq etdirmişdi-əlbəttə qeydləri və təklifləri nəzərə almaqla. O məruzənin 

ruhu  belə  idi  ki,  Sovet  quruluşuna  qədər  Azərbaycanda  heç  nə  olmayıb,    hər  şey  məhz 

---

529 

 

sovet  dövründə  yaranıb.  Ən  gülməli  cümlə  isə  belə  idi  ki,  inqilaba  qədər  Azərbaycan 

qadınları ərə gedə bilmirdilər.  

Polyaklar da bu fikrə təəccüb qalmışdılar: əgər inqilaba qədər Azərbaycanda qızlar 

ərə  gedə  bilmirdisə  bəs  bu  millət  haradan  əmələ  gəlib?  Yəni  hamısı  qeyri-qanuni 

uşaqlardır? 

Hər nəysə Polşaya gəlib çıxdıq və hər görüşdən əvvəl məmur  bu məruzəsini  - düz 

yarım  saat  oxuyurdu.  O  cümlədən  kosteldə-kilsədə  -  orqan  konsertindən  əvvəl,  körpələr 

evində,  memorial  qəbrstanlıqda,  nigah  sarayında  və  s.  Nəhayət  Zakopane  adlı  dağ 

kurortuna  gəldik.  İnsanlar  istirahətdə,  kefdə.  Burada  yalnız  çəmənlikdə  Kamera 

orkestrimizin istirahət edənlərçün konserti nəzərdə tutulmuşdu. Orkestrin o vaxtkı rəhbəri, 

istedadlı  dirijorumuz  Nazim  Rzayev  məni  bir  qırağa  çəkdi.  "Biz  burda  qədim  musiqi 

əsərləri  çalmaq  istəyirik  -  dedi  -  Vivaldi,    Teleman,    Korelli.  Heç  məruzənin  yeri  deyil. 

Qorxuram  o  natiq  konsertdən  qabaq  çıxıb  yenə  məruzəsini  oxumağa  başlaya,  musiqi 

dinləməyə yığışmış adamlar da dağılışa. Səndən xahiş edirəm, onun başını qat, söhbətə tut, 

biz  konsertə  başlayaq.  -  Yaxşı  -  dedim,  natiqin  qoluna  girib  söhbətləşə-söhbətləşə  onu 

konsert verilən yerdən uzaqlaşdırdım. Mənə münasibəti pis deyildi və nə isə çox insani bir 

tonla  insani  söhbətlər  edirdik.  Birdən  gördüm  ki,  qulaqlarını  şəklədi,  sir-sifəti  tamam 

dəyişdi, gərginləşdi: demə məndən də qabaq uzaqdan musiqi sədalarını eşidibmiş. Tələsik 

məndən ayrıldı, az qala qaça-qaça musiqi çalınan yerə tərəf getdi və bir musiqi əsəri bitib 

ikincisi başlanana qədər hövlnak qabağa çıxıb məruzəsini oxumağa başladı. İstirahət edən 

polyak  və  əcnəbi  turistlərə  vacib  bir  məlumatı  çatdırdı:  "İnqilaba  qədər  Azərbaycan 

qadınları ərə gedə bilmirdi".  

O günlərdən çox illər ötüb, sovet sisteminin dağılmasından isə 7 il keçir. Amma bu 

zaman məsafəsi elə böyük görünür ki, sanki söhbət tamam başqa bir əsrdən - daha doğrusu 

Orta  əsrlərdən gedir.  Çünki  bir çox xüsusiyyətləri  ilə sovet  sistemi  məhz  elə  Orta əsr və 

bəlkə  də  quldarlıq  dövrü  quruluşlarına  bənzəyirdi.  Amma  o  da  qəribədir  ki,  indi  o  illəri 

xatırlayanda  o  sistemin  yalnız  cinayətləri  deyil,  gülməli  məqamları  da  yada  düşür.  O  da 

yada  düşür  ki,  həmin  dövrdə  insanlar  yaşadıqları  cəmiyyət,  quruluş,  ölkənin  rəhbərləri 

---

530 

 

haqqında  gerçəkdən  düşündüklərini  ancaq  bir-birlərinin  qulaqlarına  pıçıldadıqları  siyasi 

anekdotlar  vasitəsilə  ifadə  edə  bilirdilər.  Anekdot  sovet  dövrünün  ən  demokrtik  və  ən 

populyar  şifahi  ədəbiyyat  janrı  idi.  Kommunizmə,  Sovet  sisteminə,  SSRİ-yə,  sovet 

rəhbərlərinə  aid  xeyli  anekdot  bilirəm,    amma  onların  içində  məna  tutumu  etibarilə  biri 

daha  səciyyəvidir.  Sovet  bürokratik  mentalitetinə  uyğun  olaraq  maddələrə  bölünmuş  bu 

anekdotda o sistemin bütün mahiyyəti açılır.  Anekdot altı maddədən ibarətdir: 1.SSRİ-də 

işsizlik  yoxdur,  amma  heç  kəs  işləmir.  2.Heç  kəs  işləmir,  amma  bütün  planlar  dolur. 

3.Bütün planlar dolur, amma dükanlar bomboşdur. 4.Dükanlar bom-boşdur, amma hamının 

evində hər şey var. 5.Hamının evində hər şey var, amma hamı narazıdır. 6.Hamı narazıdır, 

amma hamı yekdilliklə səs verir.  

Ən çox anekdot sovet rənbərlərinə aid olurdu - Stalinə,  Xruşşova, Brecnevə. Amma 

məsələ ondadır ki, bu rəhbərlərin zlərinin də xətt - hərəkətləri, müəyyən sözləri, ifadələri 

anekdotlara, masqaralara qida verirdi. Stalin haqqında danışırlardı ki, o, Partiya funksioneri 

Polikarpovu yanına çağırır və onu Yazıçılar İttifaqına rəhbər təyin edir. Yazıçıların özlərini 

pis aparmaları haqqında Polikarpovu xəbərdar edir: gedin, onların əl-ayağını yığışdırın və 

bir müddət sonra mənə məlumat verin - deyir.  

Bir müddət sonra Polikarpov gəlir ki, İosif Vissarionoviç, məsələ biz bildiyimizdən 

də  betər  imiş.  Fadeyev  səhərdən  axşamacan  içir,    Erenburqun  işi-peşəsi  Fransanı 

tərifləməkdir,  Simonov  gündə  bir  arvad  alıb  boşayır  və  s.    və  i.  a.  Polikarpov  yazıçılar 

haqqında  nə  bilirdisə  hamısın  döşəyib  qurtarır.  Stalin  bir  müddət  qəlyanını  tüstülədərək 

susur, sonra:  - Yoldaş Polikarpov - deyir,  - bu yazıçılarla işləməli olacaqsınız, sizin üçün 

mənim başqa yazıçılarım yoxdur.  

Onu  da  danışırdılar  ki,  müharibə  vaxtı  Stalinə  elə  hey  İncəsənət  İdarəsinin  rəisi 

Xrapçenkodan  şikayət  edirlərmiş,  nəhayət  təngə  gələn  Stalin:  Qoyun  bir  Hitlerin  axırına 

çıxım, ondan sonra Xrapçenko ilə məşğul olaram - deyib.  

Stalinlə bağlı bir məzəli əhvalatı da mənə rəhmətlik dirijorumuz Niyazi danışmışdı. 

30-cu  illərdə  Moskvada  Azərbaycan  incəsənət  dekadası  zamanı  Üzeyir  Hacıbəyovun 

---

531 

 

"Koroğlu" operası da Bolşoy teatrda göstərilir. Tamaşadan sonra Stalin və digər Politbüro 

üzvləri müəlliflə və artistlərlə görüşür.  

Voroşilov  Üzeyir  Hacıbəyova:  Yaxşı  olar  ki,  bir  cüt  də  belə  opera  yazasınız  - 

sözlərini deyəndə Stalin kəskin şəkildə - Net (Yox) - deyir. Üzeyir bəy özünü itirir. Bəlkə 

Stalin  əsəri  bəyənməyib,  onda  operanın  da,  bəstəkarın  da  taleyi  necə  olacaq?  Uzun  bir 

pauzadan sonra Stalin: -  Bir cüt yox, iki cüt belə opera, -deyib.  

 

   Xruşşov  Bakıya  gələndə  Neft  Daşlarında  onun  şərəfinə  ziyafət  verirlər.  Yerli 

rəhbərlərdən  biri  qonağa  xoş  gəlsin  deyə:  biz  burda  kiçik  bir  sahəyə  rəhbərlik  edəndə 

çətinlik çəkirik  - deyir  - görün əziz Nikita Serkeyeviç bu boyda nəhəng ölkəyə rəhbərlik 

etmək sizin üçün necə çətindir.  

Artıq möhkəm dəm olan Xruşşov: - Əsla - deyir - Bizim ölkəyə hər axmaq rəhbərlik 

edə bilər.  

Orta  Asiya  respublikalarının  birində  onu  qarşılayan  ağsaqqalara:  Salam  hörmətli 

saksaullar-deyən  və  BMT  toplantısında  ayaqqabısını  çıxaran  Xruşşov,  bu  sözlərinin 

həqiqətdən o qədər də uzaq olmadığını əyani sübut edirdi. Amma insaf naminə Xruşşovun 

Stalin  buz  sisteminin  sındırılmasında  rolunu  və  gələcəkdə  SSRİ-nin  dağılmasına  aparan 

yolda ilk addımları atmasını da unutmaq olmaz və bu baxımdan ona rəhmət oxumalıyıq.  

Brejnevlə  bağlı  qəmli  məzhəkələri  isə  artıq  mən  öz  gözümlə  görmüşəm,  Bakıda 

indiki  Respublika  sarayında  Brejnev  Azərbaycana  orden  təqdim  etməli  idi  və  bu 

təqdimatdan  qabaq  kürsüdən  yazılı  nitqini  oxuyurdu.  Amma  oxuduqca  görürdüm  ki, 

Prezidiumda həm Heydər Əliyev, həm də Moskvadan gələn qonaqlar həyacanla bir-birinə 

baxır,  him-cim  edirlər.  Az  sonra  Moskvalı  qonaqlardan  biri  Brejnev  nitq  irad  elədiyi 

kürsüyə  yaxınlaşıb  onun  qulağına  nə  isə  pıçıldadı.  Brejnev  "hm"  elədi  və  nitqinə  davam 

etdi.  Prezidium  masası  arxasında  yenə  bir-birlərinə  işarələr  etməyə,  nəsə  deməyə 

başladılar. Nəhayət, Heydər Əliyev yerindən qalxdı, kürsüyə yaxınlaşdı və qəti hərəkətlə 

Brejnevin  oxuduğu  mətni  alıb  yerinə  başqa  bir  mətn  qoydu.  Brejnev  əvvəlki  robot 

---

532 

 

intonasiyasıyla yeni mətni oxumağa başladı və eyni sözlərin təkrar olduğunu görüb:  -Nu, 

eto ya uce kacetsya çital - dedi.  

  Sən demə iki mətni dəyişik salıbmış. Bir mətn bu günkü iclasda,  ikincisi isə axşam 

banketdə  söylənəcək  nitqin  mətnləri  imiş.  Hər  iki  mətnlərdə  ümumi  yerlər  olsa  da,  hər 

halda Sarayda,  iclasda söylədiyi nitqini:  - İndi də gəlin bu badələri qaldıraq  - sözləri ilə 

bitirsəydi konfuz alınardı.  

O günlər Brejnevi lap yaxından gördüm. Sanki sudan çıxarılıb quruya atılmış balıq 

kimi  təngnəfəs  bir  halda  hava  udurdu,  elə  bil  hava  çatmırdı  ona,  elə  bil  boğulurdu. 

Baxışları  isə  donuq  şüşə  baxışlar  idi.  Yaxından  adama  elə  gəlirdi  ki,  insan  deyil,  insan 

paltarı geyindirilmiş, üzünə insan masqası taxılmış robotdur.  

 Brejnev öldü, yerinə Andropov gəldi, az sonra o da öldü, yerinə Çernenko seçildi.  

Günlərin  bir  günündə  Teatr  cəmiyyəti  xəttiylə  Naxçıvana  getmişdik.  Naxçıvanda 

tədbirləri keçirəndən sonra Muxtar Respublikanın başqa bir rayonuna getməliydik. Amma 

səhər eşitdik ki, nümayəndə heyətimizin başçısı,  Teatr Cəmiyyətinin sədri rejissor Şəmsi 

Bədəlbəyli xəstələnib, ürəyi sancır. Məni yanına çağırdı. - Mən gedə bilməyəcəm - dedi - o 

rayona gedən dəstəyə sən rəhbərlik et.  

Yatağında uzanmışdı, rəngi qaçmışdı, oğlu,  məhşur pianoçumuz Fərhad Bədəlbəyli 

də yanında idi.  

 Şəmsi  müəllimdən  nigarançılıqla  ayrılıb  rayona  getdik.  Rayonun  rəhbəri  bizi 

qarşılayıb  proqramı  dedi.  Elə  bu  vaxt  bir  nəfər  ona  yanaşıb  qulağına  nə  isə  pıçıldadı. 

Rayon  rəhbəri  bir  an  tutuldu,  Naxçıvandan  gəlmiş  Partiya  katibi  qadınla  məsləhətləşdi 

sonra  mənə:  tədbirləri  təxirə  salmalıyıq  -  dedi  -  amma  hər  halda  nahar  edək,  sonra 

Naxçıvana qayıdın.  - Nə olub ki? - kişi, rəhmətə getdi.  

-Nə? - deyə sarsıldım - Mənə bir maşın verin, mən təcili Naxçıvana qayıtmalıyam. - 

Anar müəllim nahar edin, bir balaca banketimiz var, sonra gedərsiz - dedilər.  

-Nə  banket,  nə  nahar  canım  -  dedim.    -  Biz  ailəlikcə  yaxın  adamlarıq.    İndi  orda 

yanında təkcə oğlu qalıb, mən dərhal özümü ora yetirməliyəm.  

---

533 

 

Gördüm ki həm yerli rəhbərlik, həm də Naxçıvandan gələn partiya katibi mənə çox 

təəccüblə  və  hətta  bir  qədər  ehtiyatla  baxır.Bir  xeyli  anlaşılmazlıq  dəqiqələri  keçirəndən 

sonra  hər  şey  aydınlaşdı.Demə  rəhmətə  gedən,  şükür  allaha  Şəmsi  müəllim  deyil,ölkə 

başçısı  Çernenko  imiş.  Hamı  mənim  Çernenkonun  vəfatından  belə  sarsılmağıma,onunla 

ailə dostu olmağıma, oğlunu belə anlarda tək buraxmamaq istəyimə mat qalıbmış. Əlbəttə 

hər  bir  insanın  ölümü  itkidir  və  Çernenkoya  da  allah  rəhmət  eləsin.  Biz  onun  ölümünə 

sevinmirdik,  Şəmsi  müəllimin  sağ-salamat  olmasına  sevinirdik.  Əlbəttə  nahar  da  elədik, 

banketdə tostlar da deyildi. Naxçıvandan gəlmiş Partiya katibi - qadın isə mənə belə dedi: 

Nə  danışırsız  Anar  müəllim,  iraq-iraq  Şəmsi  müəllim  rəhmətə  getsəydi  biz  heç  banket 

eləməyə razı olardıq. Müsəlman deyilik? 

    Bu 

sözlər  mənimçün  Perestroyka-Yenidənqurma  deyilən  bir  dövrün 

başlanğıcından xəbər verirdi.  Düşünürdüm ki, nəinki Stalin, heç Brejnevin belə ölümünə 

sovet  adamları,  o  cümlədən  partnomenklatura  bu  sayaq  münasibət  bəsləyə  bilərdimi? 

İnsanların  psixologiyasında,    ümumən  cəmiyyətin  ab-havasında,  quruluşun  mahiyyətində 

nə isə dəyişməyə başlamışdı. Amma bu dəyişikliklərin başlandığını duya bilsək də, onların 

qısa bir zaman ərzində nələrə gətirib çıxaracağını o vaxt heç birimiz təsəvvürümüzə belə 

gətirə bilməzdik.  

   Çernenkonun  ölümüylə  əlaqədar  olaraq  Moskvada  matəm  günləri  başlanırdı, 

Naxçıvanda  isə  biz  o  gün  deyib  gülürdük.  Görünür  ağır,    çətin  keçmişimizdən  gülə-gülə 

ayrılmalıyıqmış. Sovet sisteminin qəmli məzhəkəsi sona yetirdi.