Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
- Quzum, bir qadın üçün məziyyət onun elmli olmasında-
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
- Quzum, bir qadın üçün məziyyət onun elmli olmasında- dır. Elmli qadın gözəl və qoxulu bir çiçəyə bənzər. Mən istə- rəm həyat sizin üçün bir gülüstan və siz isə bu gülüstanın bir çiçəyi olasınız. Onu da deyim ki, Cavid əfəndi xatirə üçün yazdığı şeirlərin, qiymərli sözlərin altında imza atmazdı, özünəməxsus şərti işarə qoyardı. Xatirəsi ürəklərdən silinməz ölməz insan! Sənin sakit və təm- kinli danışığın hələ də mənim qulaqlarımdan getməyib. Ürəklərdə sənin silinməz xatirələrin yaşayır. Surəti xəyalımdan getməz əziz müəllimim, ölməz insan, sənə rəhmət! 18/VII-1980 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 571
Əli Səbri Úàâèä ìÿíèì èëê ìöÿëëèìèì îëìóøäó
zərbaycanın böyük romantik şairi Hüseyn Cavidin dərs dediyi ilk şagirdlərdən biri mən olmuşam. 1899-cu ildə Naxçıvanda M.T.Sidqinin məktəbində oxumuşam. Ta 1906-cı ilə qədər Cavid həm məktəbdə, həm də evdə mənə fars dilindən dərs keçirdi. Sonralar Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil oldum. Firu- dun
* bəy seminariyada şəriət dərsi keçirdi. Amma o bizə şəriətdən yox, Azərbaycan ədəbiyyatından danışırdı. Seminariyanın rəhbər- ləri də bunu bilirdi, amma Firudin bəylə işləri yox idi, çünki Firudin bəy son dərəcə ağıllı, ciddi və ziyalı adam kimi ad çıxar- mışdı. Tələbələrin hər biri onu özünün ikinci atası hesab edirdi. Nə dərdimiz olsaydı, yanına gedərdik. Yadımdadır: seminariyaya qəbul olunanda Firudin bəy əvvəlki təhsilimlə maraqlanıb özü mənə sual verdi: - Ana dilini oxumusanmı? Mən cavabımda: - Qabaqca atam məni fars dilini öyrənmək üçün Mirzə Məmmədtağı Sidqinin (şair, pedaqoq Sidqinin) yanına qoymuşdu, sonra Hüseyn Rəsizadənin ** (Hüseyn Cavidin) yanında müsəlman dilini öyrənmişəm. Mən “müsəlman dilini” deyəndə Firudin bəy güldü: - Sən mirzə imişsən ki? – deyə əlavə etdi. Yeri gəlmişkən deyim ki, Firudin bəylə Cavid möhkəm dost idilər. Yadımdadır, Cavid mənə bir açıq məktub yazmışdı. “...Firudin bəyə de ki, mən Tiflisə gəlmişəm, işsizəm!” Məktubu aparıb Firudin bəyin stolunun üstünə qoydum. O, məktunu götürüb mənə heç nə demədi. Mən də cəsarətlənib fik-
* Firidun bəy Köçərli. – İ.O. ** Əslində Rasizadə. – R.M. A
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 572
rini soruşmadım, çünki Firudin bəy ağır adam idi, çox danışmağı sevməzdi. Şənbə günü qatara minib Tiflisə getdi. Üç gündən sonra qayıtdı. Məlum oldu ki, Cavid Firudin bəyin köməyi ilə işə düzəlib, müəllimdir. ...Cavid sözün lap yüksək mənasında mənim üçün ideal şəx- siyyət idi. Həm insan kimi, həm də yaradıcı kimi... Cavidin hər pyesi və bu pyesin hər tamaşası hadisəyə çevrilirdi. Tez-tez evlərinə gedərdim. Onun mənim suallarıma cavab verərkən: “Bə nədi ki?” deməyi (özü də bunu xalis Naxçıvan şivəsində deyərdi), sonra da sualı izah etməsi o qədər maraqlı, o qədər təsirli idi ki... Cavid hərdən konyak içməyi sevirdi, amma bu sevgini ehtirasa çevirmirdi. Deyəsən, sizə bu qəribə gəlir, axı, öyrənmişik böyük ədiblərə yalnız fövqəladə xasiyyətlər bəxş eləməyi... Cəfər Cabbarlı isə hamıya yovuşan, daha doğrusu, hamının Cəfəri olan bir şəxs idi. Onun üçün dinclik məfhumu yox idi. Özü deyərdi ki, mənim istirahətim yazmağım, işləməyim, teatrdakı fəaliyyətimdir. Cəfərlə az-çox əlaqəsi olan, dostluq edən bütün sənət xadimləri onun bir cəhətini həmişə xatırlayırlar: o, yumoru sevirdi. Bu ona fitrətən bəxş olunmuşdu... 1982
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 573
Q E Y D L Ə R I.MƏQALƏLƏR Hüseyn Cavidin yazdığı “Peyğdmbər” haqqında mülahizələrim Hənəfi Zeynallı (1896-1938). Ədəbiyyatşünas-tənqidçi, 20-ci illər- də ədəbi prosesdə qızğın fəaliyyət göstərmişdir. İndi də öz əhəmiyyətini itirməyən ədəbi-tənqidi məqalələr müəllifi. 1923-cü ildə yazılmış məqalənin bir hissəsi ilk dəfə 1926-cı ildə “Ədəbi parçalar” məcmuəsində, o biri hissələri isə “Maarif və mədəniy- yət” jurnalında (1926, №9, 10-11) çap olunmuşdur. Məqalə göstərilən mənbələrdən götürülüb nəşr edilir. 1. Homerus-Homer. Cahanşümul yunan şairi, “İliada” və “Odissey” əsərlərinin müəllifi. 2. Ədəbiyyatların və dillərin qarşılıqlı münasibətlərini, təsirlərini bu şəkildə izah etmək, əlbəttə, yanlışdır. 3. Müəllifin bu fikrilə də razılaşmaq olmaz. Bu yanlışlığı o zaman ədəbiyyat aləmində hökm sürən vulqar sosiologiyanın mənfi təsiri ilə izah etmək olar. 4. Hüsni-mütləq - mütləq gözəllik. Panteistlər “Hüsni-mütləq” dedikdə yaradanı nəzərdə tuturlar. 5. Təbəri - Əbu-Cəfər Məhəmməd ibn-Cərir. 224 hicri (838) Təbəristanın Amol şəhərində doğulmuş, 310 hicridə (922) Bağdadda vəfat etmişdir. Ən məşhur əsəri “Tarixi-Təbəri”dir. 6. “Həddəsni” - bizə nağıl elə! 7. Kurtizanka - yüngül əxlaqlı, macəraçı qadın. 8. Guruhi-layəfləhün - islah olunmayan adamlar. 9. Alimlər cildinə girmiş möhtəkir mollalar. 10. Həra dağı – Məkkənin yaxınlığındakı bir dağın adı. 11. Dünya axirətin tarlasıdır.
Abdulla Şaiq (1881-1959). Görkəmli müəllim, maarif xadimi, şair, nasir, dramaturq, dərsliklər və uşaq əsərləri müəllifi. Məqalə ilk dəfə “Maarif və mədəniyyət” jurnalında (1925, №2) çap olunmuşdur. Oradan götürülüb nəşr edilmişdir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 574
“Şeyx Sənan” haqqında mülahizələrim Məqalə ilk dəfə “Maarif və mədəniyyət” jurnalında (1926, №12, 1927, №1-2, 3, 4-5) çap olunmuşdur. Bu nəşr oradan götürülmüşdür.
Əli Sultanlı (1906-1960). Ədəbiyyatşünas-tənqidçi professor, dün- ya ədəbiyyatı tarixi mütəxəssisi. Uzun illər ali məktəblərdə mühazirə oxumuş, indiki BDU-nun xarici ölkələr ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri olmuşdur. Bir sıra monoqrafiyalar və dərsliklər müəllifi. Məqalə müəllifin 1971-ci ildə nəşr olunmuş “Məqalələr” kita- bından götürülüb verilir.
Məmmədcəfər Cəfərov. Ədəbiyyatşünas-tənqidçi, akademik. İlk dəfə “Azərbaycan” jurnalında (1960, №12) buraxılmışdır. Oradan götürülüb nəşr edilir. Cavid teatrı Cəfər Cəfərov (1914-1973). Ədəbiyyatşünas, teatrşünas, tənqidçi. Bir sıra iri həcmli monoqrafiyalar və çoxlu ədəbi-nəzəri məqalələr müəllifi. Hüseyn Cavid Məsud Əlioğlu (1928-1973). Ədəbiyyatşünas, tənqidçi, müasir ədəbiyyatın ayrı-ayrı problemlərinə dair qiymətli kitablar və məqalələr müəllifi. Məqalə H.Cavidin 1968-1971-ci illərdə çıxan üç cildliyinin birinci çildində müqəddimə kimi verilmişdir. Oradan götürülüb nəşr edilir.
Baloğlan Şəfiyev. Gənc tədqiqatçı. İlk dəfə nəşr olunur.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 575
II. XATİRƏLƏR
Camo Cəbrayılbəyli (1887-1965). Pedaqoji elmlər namizədi, SSR əməkdar müəllim, ibtidai və orta məktəblər üçün təbiyyata dair dərsliklər müəllifi. İlk dəfə “Azərbaycan müəllimi” qəzetində (13 yanvar 1963) nəşr edilmişdir.
Rza Təhmasib (1894-1980). Respublikanın xalq artisti, professor, H.Cavidin uşaqlıq və gənclik dostu. İlk dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində (2 mart 1963) nəşr edilmişdir. Hüseyn Cavidlə görüşlərim Vahram Alazan (1903-1966). Xatirə ədibin (1967-ci ilda Yere- vanda erməni dilində nəşr edilən “Xatirələrim” kitabından (səh. 367- 371) götürülmüşdür. Xatirəni Azərbaycan türkcəsinə filologiya elmlər doktoru Mirəli Seyidov tərcümə edilmişdir. İlk dəfə Naxçıvanda çıxan “Şərq qapısı” qəzetində (5 mart 1970) nəşr edilmişdir. Bu kitaba salınmaq üçün tərcümə yenidən işlənilmişdir.
Məmməd Rahim (1907-1977). Xalq şairi. Xatirə müəllifin “Xalqın istəyincə” kitabından (Azərnəşr, 1971) götürülmüşdür.
Xatirə A.Şaiqin “Xatirələrim” kitabından (“Gənclik”, 1973) götürülmüşdür.
Əli Zeynalov. Respublikanın xalq artisti. Xatirə müəllifin “İki ömrüm olsaydı...” kitabından (“Gənclik”, 1973) götürülmüşdür.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 576
Böyük şair və dramaturq Mirmehdi Seyidzadə (1907-1976). Şair, dramaturq, məşhur uşaq yazıçısı. İlk dəfə “Azərbaycan” jurnalında (1973, №7) nəşr edilmişdir. Bu nəşr müəllifin “Unudulmaz xatirələr” kitabından (“Gənclik”, 1975) götürülmüşdür. Cavidi xatırlarkən... Mişkinaz Cavid (1902-1976). Hüseyn Cavidin arvadı. Bu xatirələrin bəzi parçaları “Azərbaycan” jurnalında (1962, №12, 1973, №11), “Azərbaycan müəllimi” qəzetində (3 mart 1963) nəşr edilmişdir. Bu nəşr müəllifin “Cavidi xatırlarkən...” kitabından (“İşıq”, 1976) götürülmüşdür. Hüseyn Cavid Əziz Şərif (1895-1988). Görkəmli ədəbiyyatşünas, tənqidçi, tərcüməçi. H.Cavidin uşaqlıq və gənclik dostu, ilk tənqidçisi. Moskva Dövlət Universitetinin professoru olmuşdur. Xatirənin qısa variantı “Azərbaycan” jurnalında (1973, №9) çap olunmuşdur. Bu nəşr müəllifin “Keçmiş günlərdən” kitabından (Azərnəşr, 1974) götürülmüş, bəzi ixtisarlar edilmişdir.
Turan Cavid (1923-2004). Hüseyn Cavidin qızı, teatrşünas. C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin direktoru, Cavidin Bakıdakı ev muzeyinin direktoru işləmişdir. Xatirə ilk dəfə “Şərq qapısı” qəzetində (16 fevral 1963), işlənilmiş variantı “Bakı” qəzetində (28 fevral 1963) nəşr edilmişdir. Bu nəşr kitab üçün müəllif tərəfindən yenidən işlənmişdir.
Mirzə İbrahimov. Xalq yazıçısı, akademik. Xatirə birinci dəfə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində (16 aprel 1982) nəşr olunmuşdur.
Xamid Yarməhəmmətov. Tatar yazıçısı. Xatirə 1973-cü ildə Kazan şəhərində yazılmışdır. İlk dəfə çap olunur. Rus dilindən Azərbaycan türkcəsinə İsgəndər Orucəliyev tərcümə etmişdir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 577
Minlərlə könüldə təəssüfü qaldı Rəsul Rza (1910-1981). Respublikanın xalq şairi. Xatirə 1978-ci ildə bu kitab üçün yazılmışdır. İlk dəfə nəşr edilir. Sənət və ədəbiyyat vurğunu Adil İsgəndərov (1910-1978). SSRİ xalq artisti, görkəmli rejissor, teatr xadimi. Xatirə 1978-ci ildə bu kitab üçün yazılmışdır. İlk dəfə nəşr edilir.
Qulam Məmmədli. Respublikanın əməkdar mədəniyyət işçisi, ədəbiyyatşünas, mətnşünas, teatr xadimi. Xatirə 1978-ci ildə bu kitab üçün yazılmışdır. İlk dəfə nəşr olunur.
Adilə Qasımova. Görkəmli Maarif xadimi Pənah Qasımovun qızı. Kimya elmləri namizədi. Xatirə 1980-ci ildə bu kitab üçün yazılmışdır. İlk dəfə çap olunur.
Kövkəb Səfərəliyeva. Musiqişünas-professor. İlk dəfə nəşr olunur .
Böyük diləklər, böyük ümidlər şairi Mehdi Məmmədov (1918-1985). SSRİ xalq artisti, professor, görkəmli teatrşünas, aktyor və rejissor. Xatirə 1982-ci ildə bu kitab üçün yazılmışdır. İlk dəfə nəşr olunur.
Dilşad Mehdiyeva. Həkim, fərdi təqaüdçü. İlk dəfə nəşr edilir.
Şəmsi Bədəlbəyli (1911-1986). Xalq artisti. Görkəmli rejissor, teatr və kino aktyoru. Respublika Teatr Cəmiyyətinin rəyasət heyətinin sədri işləmişdir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 578
Oqtay Seyid Hüseyn oğlu Sadıqzadə.
Bacıxanım Axundzadə. Müəllim. Xatirə bu kitab üçün 18 iyul 1980-ci ildə yazılmışdır.
Cavid mənim ilk müəllim olmuşdu Əli Səbri (1892-1983) Qasımov. Yazıçı, publisist, tərcüməçi. 1934- cü ildə SSRİ yazıçılarının birinci qurultayının iştirakçısı, ədəbiyyat fondunun sədri olmuşdur. Xatirə “Azərbaycan” jurnalından (№1 1982) götürülmüşdür. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 579
L Ü Ğ Ə T
Alayişi-cahan Ari Asyayi-suğra Axürül-əmr — dünyanın pozğunluğu — məhrum, uzaq — Kiçik Asiya — işin sonunda
— nəşə doğuran yaz — ibtidailik, köçəri həyatı keçirmə — aydındır — buludların bütöv ayı — əvvəldən — dalınca getmə — allahın evi — xəzinə, vergilərin saxlanıldığı ev — bədahətən söz söyləmə — fikri tam ifadə etmə — bəlli olmayan — Üməyyə övladı — Haşım övladı — korluq, görməməzlik — müjdənin puç olması — bakir, əl dəyilməmiş — ardınca gedənlər — tərsinə — ümumiyyətlə — xüsusilə — əsasən V. Vəxim Vəhdəti-vücud — qorxulu — panteizm, varlığın birliyi
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 580
Vüqu Vüqufi-nəşə — baş vermə — nəşənin saxlanılması
— çox, son dərəcə — qitələr — düz, məhkəm — əsarət bağlılığı — qaydalar — güclü — təsadüfən — qələndər kimi — qəm, kədər — qeydlər, maniələr
— dekadent — həqiqi gözəllik və doğru sevginin izahı — yetirməsi — neçə dəfə — ilahi görüş — beyninin, şüurunun E. Eyi Etilalar — yaxşı
— yüksəkliklər Ə. Ədd Əddünya məzrəətül- axirə Əlhan “Əmri-beməruf” — say
—dünya axirətin tarlasıdır — nəğmələr — yaxşılığa doğru yönəltmə Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 581
Əndər Əğniyalər Ərş pürəxtərlə Əsabını Əsəfa Əfal Əfrad Əhsani-təqvim Əşxas — iç, daxil — varlılar — ulduzla dolu göylə — əsəblərini, sinirlərini — hayıf
— işlər — fərdlər, adamlar — yaranmışların ən gözəli — adamlar, şəxslər Z. Zatən Zəbun Zəkat Zəf Zəfi-mütləq “Zikri-həzrəti-Şeyx Sənan” “Zikri-həzrəti-şeyx Əbülhəsən Xərqani” Zira ki Zill hiçi Zişt bin Zünnar — əslində — aciz — şəriətə görə sərvətdən verilən vergi (onda bir) — gücsüzlük, acizlik — tam gücsüzlük — Həzrəti Şeyx Sənanın haqqında söz. — Şeyx Əbülhəsən Xərqani haqqında söz — ona görə ki — heçlik kölgəsi — pislikləri görən, ümidsiz — keşişin belinə bağladığı qurşaq.
— aşkara çıxarma — mübtəla oldu — çalışma — aldatma — təsdiq olunmuşlara — hörmət və şərəf — dəf etmə, özündən uzaqlaşdırma Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 582
İnqiraz İstinsax İttihad İntixab İnhitat İstilzam İştiyaqilə İştimalımı — məğlubiyyət — köçürmə, kitab və ya yazının üzündən yazma — birlik — seçmə
— geriləmə, süqut — lazım olma — şövq ilə — şamil olmağımı Y. Yar-ənsarilə Yekdigərindən Yədi-təsərrüfanə — dost-aşnaları ilə — bir-birindən — yiyələnmə əli, zəbt edən əl K. Kahin Kəbeyi-məqsudə Kəlami-sirr Kəsbi-iştihar Kəndində Kəsbi-irfan Kəsvəsi Kibr Kibri-külahının “Kiseyi-həmyanın” Kötü Kötülük — ibadətgah xidmətçisi, ruhani xadim — məqsəd kəbəsinə — sirr sözləri — şöhrət qazanma — özündə — mərifət kəsb etmə — paltarı — özünü öymə — özünü öymə papağının — qurşağa bağlanan pul kisəsi — eybli, pis — pislik
— görkəmli — nicat tapmayanlar dəstəsi — həyasız, üzə qabaran Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 583
L. Laihalə-illəllah Layələm Layəmut Layənşüur Ləfz — Allahdan başqa Allah yoxdur — anlamaz, biliksiz — ölməz
— şüursuz — söz
M. Maəda Mafövqünə Merac Məbudlar Məqsuduna Mədd-cəzr Mədid-əlbəsər Mələkut Mənafiq Mən Məzaqinə Məkərəyə Məruf Məta misalı Mətəvəccöh Məəttəssüf Məxmur Məhtab Məhcuri-bəzmi-yar “Məcalüsül-üşşaq” Məczub — üstünə — Məhəmməd peyğəmbərin göyə qalxması, hərfi mənası yüksəlməkdir
— sevilənlər, allahlar — istəyinə — qabarma-enmə — uzaqgörən — mələklərə məxsus — düşmən, nifaq salan — qarşısını alma — zövqünə, meylinə — yarmarkaya — tanınmış — töhfə kimi — gözdən yayındırmama, qayğısını çəkmə — təəssüflə — xumar olma — ay işığı — yarın məclisindən uzaqda çalma — Şeyx Fəridəddin Əttarın mənzum əsərinin adıdır — cəzb olunmuş, çəkilmiş
|