Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik ədəbiyyat. "Albaniya tarixi"

Quba xanlığı.

Quba xanlığının banisi Hüseynəli xan (1726-1758) hələ 1726-cı ildə Rus haki-miyyəti tərəfindən bu vəzifəyə təqdim olunmuş və Rus çarı onu Quba xanı təyin et-mişdi. Hüseynəli xan sonralar Gülhan, Altıpara, Doqquzpara icmalarını öz mülk-lərinə birləşdirmişdi. Hüseynəli xan xarici siyasətdə Rusiyaya meyl edirdi. Lakin zahirən Nadir şaha itaətini bildirdi. Nadir şahdan sonra O, müstəqil hakim oldu. O, Salyan və Rusları Quba xanlığına billəşdirdi.

Onun oğlu Fətəli xanın dövründə (1758-1789) Quba xanlıığının mövqeyi daha da mökəmləndi. Fətəli xan öz dövrünün görkəmli dövlət xadimi idi.A.Bakıxanov onun haqqında yazırdı: “Fətəli xan tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm, məmləkəti idarə etmək işlərində mahir bir adam idi.”

Fətəli xan mərkəzi hakimiyyəti möhəkəmləndirmək məqsədilə mahal naiblərinin hakimiyyətini məhdudlaşdırdı, vergi toplanmasını nizama saldı, xəzinə-nin gəlirini artırdı.

Fətəli xan hərbi işə ciddi yanaşırdı,onun xeyli qoşunu var idi.O,qonşu xanlıqların torpaqlarını ilhaq etmək yolu ilə öz ərazilərini genişləndirmək istəyirdi. Fətəli xanın bu siyasəti geniş miqyas aldı və şimali-şərqi Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi ilə nəticələndi.

1757-ci ildə Salyan xanlığı qubalıların hücumuna məruz qaldı və tutularaq Quba xanlığına birləşdirildi.1759-cu ildə Fətəli xan bir sıra şimali Qafqaz hakimləri ilə birləşərək Dərbənd xanlığına yürüş etdi.Çox çəkmədi onlar Dərbəndə daxil oldular və Dərbənd xanı Narinqalaya çəkildi.Az sonra Fətəli xan danışıqlar adı ilə Məhəmməd Hüseyn xanı öz düşərgəsinə dəvət edir və həbsə alaraq gözlərini çıxartdırır.

Dərbənddən sonra Fətəli xan Baki xanlığını birləşdirmək siyasəti yüritməyə baçladı.O,Bakı xanlığı üzərində öz təsirini gücləndirmək üçün “nigah diplomatiyasından”istifadə etdi. O, Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə vəd etdiyi bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə verdi.Ağıllı Xədicə Bikə ərinin bütün işlərinə fəal müdaxilə etməyə başladı və nəticədə Bakı xanlığı Quba-dan asılı vəziyyətə düşdü. (1766)

Fətəli xanın xarici siyasətində əsas yerlərdən birini Şamaxı xanlığının Qubaya birləşdirilməsi məsələsi tuturdu. 1768-ci ildə Fətəli xanın qoşunu Şamaxıya hücuma keçdi. Eyni vaxtda Fətəli xanın müttəfiqi Şəki xanı da Şamaxıya hücum etdi.Şamaxılılar məğlub oldu və birləşmiş qoşun Şamaxıya daxil oldular. İşğaldan sonra Şamaxı xanlığının az hissəsi Şəki xanlığlna, qalan hisəsi isə Quba xanlığına birləşdirildi. Lakin çax çəkmir ki, şəki xanı Hüseyn xanla ittifaq pozulur və Fətəli xan Şəkiyə düşən torpaqları da Quba xanlığına tabe edir.

Bu zaman gözləri kor edilib Şamaxıdan qovulan Ağası xan Qarabağın Kotevan düzündə yerləşərək Fətəli xana qarşı müttəfiqlər toplayır.O,Avar hakimi Nütsal xanı və Şəki xanı Hüseyn xanı öz ətrafında birləşdirir. 1774cü ildə mütəffiqlər Şamaxıya hücum etdilər. Qəflətən yaxalanan Fətəli xan məğlub olaraq geri çəkilr, Lakin sonralar öz qüvvələrini cəmləşdirən Fətəli xan yenidən Şamaxını ələ keçirir.1768-ci ildə Cavad xanlığı da Quba xanlığından asılı vəziyyətə salınır.1780-ci illərdə Fətəli xan dəfələrlə Qarabağ xanlığı üzərinə yürüş etsə də bu yürüşlər uğursuz oldu. O,1784-cü ildə Azərbaycanın cənub xanlıqlarına hücum edir. O, Ərdəbil və Meşini tutsada burada möhkəmlənə bilmədi.1785-ci ildə Fətəli xan Şəki xanlığını özünə tabe etdi. Talış və Dağıstanın bir sıra torpaqları da ondan asılı vəziyyətə düşdülər. 1788-ci ildə Fətəli xan Gəncəyə daxil olur. Lakin 1789-cu ilin martında Fətəli xan qəflətən vəfat edir və onun Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək siyasəti yarımçıq qalır.

Onun oğlu Əhməd xan (1789-1791) atasının nailiyyətlərini möhkəmləndirə bilmir.Onun qardaşı Şeyx Əli dövründə (1791-1810) xanlığın qüdrəti daha da zəifləyir və Şəki, Bakı, Şamaxı xanlıqları Qubanın asılılığından çıxırlar.