Yer yuzidagi tog'lari va ularning mintaqalarga bo'linishi. Yer yuzidagi tog'larning o'simliklari reja: Kirish

YER YUZIDAGI TOG'LARI VA ULARNING MINTAQALARGA BO'LINISHI. YER YUZIDAGI TOG'LARNING O'SIMLIKLARI


Reja:
Kirish

1. 
   Meva va rezavor meva o’simliklarining jinsiy (urug’dan) va jinssiz (vegetativ) yo’l bilan ko’paytirish.
   
2. 
   Tog' va yaylov o'simliklari.
   
3. 
   Tog' va yaylov o'simliklarini gerbariydan foydalanib aniqlash usullari
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Meva va rezavor-meva o’simliklarini jinsiy (urug’dan) va jinssiz (vegetativ) yo’l bilan ko’paytirish. Yangi navlar chiqarish va payvandtaglar yetishtirish uchun jinsiy ko’paytirish, yangi bog’lar barpo qilishda esa jinssiz ko’paytirish usulidan foydalaniladi. Ko’pgina meva va rezavor- meva o’simliklari chetdan changlanib, urug’ beradi, bu urug’lar ikki individ belgilarni o’zida saqlaydi, bunday o’simliklardan o’stirilgan o’simliklar duragay bo’ladi. Amalda meva va rezavor-meva o’simliklarini vegetativ usulda ko’paytrish keng qo’llaniladi. Uning asosida o’simlikning yashash qobiliyatiga ega bo’lgan ma’lum qismi - novdasi, ildizi, bargi va hatto to’qima bo’lakchasidan butun organizmni tiklash (regeneratsiya) qobiliyati yotadi. Organlarning bu qismlari ona o’simlikda ildiz chiqaradigan ildiz boshlang’ichini tiklaydi, kurtagidan esa barg chiqaradigan novda beradi. Vegetativ usulda ko’paytirishda o’simlik nisbatan sof holda saqlanadi, unga ona o’simlikning belgilari va xususiyatlari o’tadi. Jinsiy yo’l bilan ko’paytirilganda esa ham onalik, ham otalik, ba’zan esa eng qadimgi ajdodlarining belgilariga ega bo’lgan duragay olinadi.
Vegetativ yo’l bilan ko’paytirishning juda ko’p usullari bo’lib, bulardan quyidagi gruppasini ajratish mumkin :
a) novda va ildizlarni qismlarga bo’lib(gajak) larini ildiz bachkisi, tuplarni bo’lish, qalamcha va ildiz qalamchasini ekish, parxish qilish va boshqalardan ko’paytirish ; b) payvand qilib ko’paytirish (transplantatsiya).
Madaniy o’simliklarning ko’pi payvand qilish yo’li bilan ko’paytiriladi. Bunda qalamcha yoki kurtak holida (payvando’st) bir o’simlikni (madaniy nav) tuproqda urug’idan chikib o’sayotgan boshqa o’simlikka (payvandtagga) payvand qilinadi. Bunday holda madaniy o’simlik boshqa o’simlik ildizi (payvandtag) da o’sadi. Novda yoki ildiz bo’lakchasidan ildiz otgan o’simliklar o’z ildiziga ega bo’ladi.
Payvand qilishning bir necha usuli bor: kurtak yoki ko’zchadan payvand qilish (meva o’simliklarini ko’paytirishning asosiy usuli hisoblanadi); qo’ndirma payvand, po’stloq ichiga egarcha shaklida o’rnatish, qalamcha payvand, yorma payvand, yarim yorma payvand, yon tomoni kesikli payvand, qo’sh payvand (ablaktirovka) va hokazo, jami 150 dan ortiq usuli bor.
2. Ko’chatzorning ahamiyati va vazifalari. Maxsus ajratilgan uchastkalarda meva, rezavor-meva, manzarali o’simliklar ko’chati ko’paytiriladigan xo’jalik yoki uning bir qismi meva daraxtlari ko’chatzori deyiladi. Tovar xususiyati yuqori bo’lgan qimmatli navlar chiqarish va sanoat mikyosida meva yetishtiriladigan bog’lar barpo qilish sur’ati, o’tkaziladigan ko’chatning miqdoriga, sifatiga ko’p jihatdan bog’liqdir.
Meva ko’chatzorining vazifasi - ko’chat yetishtirishning progressiv usullarini qo’llanib va ishlab chiqarish protsesslarida mexanizatsiyadan keng foydalanib, ma’lum zona uchun rayonlashtirilgan, arzon va yuqori sifatli, tegishli tur va navga xos ko’chatlar yetishtirishdan iborat.
Namunali ko’chatzorlar tashkil qilmasdan turib bog’dorchilikni rivojlantirish mumkin emas. Meva ko’chatzori mevachilikning holatini viloyat, tuman, xo’jalik bog’laridagi o’simliklarning tur va nav tarkibini belgilaydi. Meva ko’chatzorida bog’ va mevazorlar barpo qilish hamda ularni remont qilish uchun standart talablariga javob beradigan, rayon sharoitiga mos keladigan shu bilan birga aholining ho’l va quruq mevalarga, oziq-ovqat sanoatini esa xom ashyoga bo’lgan talabini qondira oladigan tur va navlardan iborat ko’chatlar yetishtirilishi zarur. Shu bilan birga yetishtiriladigan navlar serhosil, mazkur rayon sharoitiga (sovuqqa, qurg’oqchilikka, sho’rhoqqa va boshqalarga) chidamli, mevalari yuqori sifatli. Shuningdek kasallik va zararkunandalarga chidamli bo’lishi kerak.
3. Ko’chatzorning tiplari va asosiy qismlari. Tabiiy va iqtisodiy sharoitlari o’xshashligi bilan xarakterlanadigan har bir mevachilik zonasi o’zining ko’chatzoriga ega bo’lishi lozim. Tuproq-iqlim sharoiti juda yaxshi bo’lgan rayonlardan keltirilgan ko’chatlardan ekib barpo qilingan bog’ va mevazorlar nobud bo’ladi yoki ularning hosildorligi nihoyatda past bo’ladi.
Meva ko’chatzorida quyidagi bo’lim va uchastkalar bo’ladi:
1. Ko’paytirish uchastkasi. Bunga urug’ ekiladigan bo’lim yoki urug’ ko’chatzori va klon payvandtagli (vegetativ yo’l bilan ko’paytiriladigan) ona ko’chatzori kiradi.
Bu yerda ko’chatzorning navbatdagi yangi dalasini barpo qilish uchun urug’ mevali daraxt turlarining kamdan-kam xollarda danak mevali o’simliklarning - olcha, gilos hamda antipkalar payvandtaglari o’stiriladi.
2. Shakl berish uchastkasi. U ikki bo’limdan iborat: payvand qilingan va payvand qilinmagan ko’chatlardan iborat. Bu uchastkada ikki va ora-sira uchta dala - birinchi, ikkinchi va uchinchi dala, ba’zan nolinchi dala bo’ladi.
Birinchi dalaga urug’ ko’chatlar ko’chatzorida yetishtiriladigan urug’ mevalilarning payvandtaglari (bir yillik urug’ ko’chatlar) o’tkaziladi. Danak mevalilarning birinchi dalasiga tez o’suvchi sifatida urug’dan ekib o’stiriladi.
Ikkinchi dalada payvand qilingan kurtaklardan urug’ ko’chatlari - bir yillik ko’chatlar yetishtiriladi, bu yerda ularga shakl beriladi va shu yili boqqa o’tkazish uchun kovlab olinadi. Agar urug’ mevalilarning ko’chatlari biror belgilariga ko’ra standartga to’g’ri kelmasa (bu xol kamdan-kam uchraydi), bunda ularni yetiltirish uchun ko’chatzorning uchinchi dalasida yana bir yil qoldiriladi va ikki yillik bo’lganda kovlab olinib tegishli joylarga yuboriladi.
Anjir, anor, smorodina, tok ko’chatlari yetishtiriladigan meva turlari bo’limlarida ildiz bachkilaridan, novdalardan va ildiz qalamchalaridan, parxishlardan, gajak va boshqalardan ko’chatlar yetishtiriladi.
4.Meva daraxtlari uchun asosiy payvandtaglar. Payvandtaglar kelib chiqishiga ko’ra; yovvoyi va madaniy xillarga bo’linadi: ko’paytirish usuliga ko’ra - urug’ ko’chatdan va vegetativ yo’l bilan ko’paytiriladigan turlar ( klon formalari) ga; o’sish kuchiga ko’ra - kuchli o’sadigan va o’rtacha - kuchsiz o’sadigan turlarga bo’linadi.
Kuchli o’sadigan payvandtaglar asosan urug’idan: o’rtacha - kuchsizlari esa vegetativ usulda ko’paytiriladi. Urug’dan ko’paytirilganda biologik xususiyatlariga o’sishi, tashqi muhitga chidamliligi va hokazo, ko’ra payvandtaglar bir xil bo’lmaydi. Shuning uchun ularni tanlash kerak. Vegetativ payvandtaglar u xususiyatlari va belgilariga ko’ra bir xil bo’ladi.
Quyidagi payvandtaglar olma uchun eng yaxshi hisoblanadi.
Mahalliy Sivers olmasi. Uning ko’pgina tur xillaridan Olma-ota va Chimyon olma xillari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi.
Nok uchun payvandtaglar. Mahalliy yovvoyi, o’rmon nok. Bu nokning ko’p tur - xillari Chimyon tog’laridagi o’rmon massivlarida o’sadi. Bu payvandtag kuchli o’sadigan, qishga chidamli, ildiz sistemasi yerga chuqur kiradigan o’q ildizli madaniy navlar payvand qilinganda yaxshi tutib ketadi va uzoq yashaydi.
Behi uchun payvandtaglar. Mahalliy tur behining urug’ ko’chatlari behi uchun eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. Bulardan Namangan viloyati uchun Shirin va Nordon, Farg’ona viloyati uchun oddiy Quva (Chilgi behi), Buxoro viloyati uchun Turush, Xorazm viloyati uchun Almurut behi, Samarqand viloyati uchun yirik mevali Samarqand navlari tavsiya etiladi.
Olcha va gilos uchun payvandtaglar. Olchani payvandlash uchun antipka, magalebka, magaleb olchasi, xush bo’y olcha navlari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. Bu navlarning ildiz sistemasi baquvvat bo’lib, qurg’oqchilikka juda chidamli bo’ladi.
Olxo’ri uchun payvandtaglar. Olxo’ri uchun (mahalliy) Sug’diyon olchasi eng yaxshi payvandtag bo’ladi. U har qanday yerga ham yaxshi moslashadi.
O’rik uchun payvandtaglar. O’rik uchun o’rikning mahalliy klonlari (hashaki o’rik) dan yetishtirilgan urug’ ko’chatlar eng yaxshi payvandtag hisoblanadi.
Shaftoli uchun payvandtaglar. Mahalliy shaftolilardan oq shaftoli urug’ ko’chatlari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. Sho’rga chidamli payvandtag sifatida Xorazm nav shaftolisi tavsiya etiladi. Bu navning ko’chatlari sizot suvlari yuza bo’lgan yerlarda ham yaxshi o’sadi.
Bodom uchun payvandtaglar. Shirin bodom uchun oddiy bodom yaxshi payvandtag bo’ladi. U asosan lalmi, sershag’al va toshli tuproqda o’sadi.
Yong’oq uchun uning mahalliy qishga chidamli navlari payvandtag bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Xurmo uchun Kavkaz va virgin xurmolari payvandtag bo’la oladi.
Xitoy xurmosi uchun unabining mevasi mayda mahalliy navlari va 1-mayda mevali nordon navlari payvandtag bo’lishi mumkin.1-mayda mevali nordon navning urug’i tez unib chiqadi. Adir o‘simliklari. Adirlar cho‘l va tog‘lar o‘rtasidagi oraliq zona hisoblanadi.
Adirlar dengiz sathidan 500—700 m dan 1200—1600 m gacha baland bo‘lgan tog‘oldi qirlaridir. Adirlar o‘simligi, asosan, rang o‘simliklaridan tarkib topgan. Rang o‘simliklari orasida ko‘pincha ko‘p yillik yirik o‘tlar — qo‘ziquloq va oqquray, qizil shuvoq, bug‘doyiqlar ham tez-tez uchrab turadi. Adirlarning toshli va shag‘alli baland yerlarida butalar o‘sadi. Bular orasida, odatda, pista, bodom, qizilcha, shuningdek, kampirchopon va bo‘tako‘z o‘sadi.
O‘rta Osiyo tog‘lari Elbrus tog‘larining sharqiy qismidan Тorbog‘otoy tog‘ining sharqigacha cho‘zilgan. Bu hududda tabiiy sharoiti va paydo bo‘lgan davriga ko‘ra bir-biridan farq qiladigan Тyanshan, Pomir, Badaxshon, Kopetdog‘, Jung‘oriya Olatovi, Тorbog‘otoy, Hindukush, Safedko‘h, Bandi Turkiston tog‘lari bor.
Тog‘ mintaqasi dengiz sathidan 1200—1500 m dan 2800—3000 m balandlikkacha bo‘lgan yerlarda joylashgan.
Тog‘larning iqlimi adirlar iqlimiga nisbatan ancha salqin. Hatto iyul oyida ham havoning o‘rtacha harorati 17—19°C dan oshmaydi. Yog‘in miqdori ancha ko‘p (600—800 mm, ayrim joylarda 1000 mm ga yetadi).

Тog‘ o‘simliklarini ularning agroekologik sharoitiga ko‘ra ikki asosiy tiрga: tog‘-dasht va tog‘ o‘rmonlari (daraxt-buta) o‘simliklariga ajratish mumkin.

Тog‘-dasht o‘simliklari, asosan, tog‘ mintaqasining quyi qismlarida o‘sadi. Ular, asosan, bug‘doyiq, har xil o‘tlar, qo‘ziquloq, astragal, bo‘tako‘z, yovvoyi beda va boshqalardir. Bu mintaqada na’matak, yovvoyi olcha, zirk (qoraqand) kabi butalarning bir necha xillarini uchratish mumkin. Butalar orasida na’matak juda keng tarqalgan bo‘lib, na’matakzorlarni hosil qiladi. Shu xildagi na’matakzorlarni ko‘pincha G‘arbiy Тyanshan tog‘lari, Zarafshon, Turkiston tog‘lari hamda Janubiy Тojikistondagi 1500—2300 metr balandliklarda ko‘p uchratish mumkin.
Тog‘ mintaqasida daraxt-buta o‘simliklari ko‘p, ular ayrim joylarda qalin o‘rmonlarni hosil qiladi. Bular yakka o‘sayotgan archa, zarangning ayrim turlari, yong‘oq, yovvoyi olma, tog‘olcha va do‘lanalardir.
Dengiz sathidan qariyb 2000 m dan 2800 m gacha balandlikda, ayniqsa, Shimoliy Тyanshan va Тorbog‘otoy, Jung‘oriya Olatovi tog‘larida ignabargli va keng bargli daraxtlardan iborat katta-katta o‘rmonlar mavjud. Bu yerda ignabargli daraxtlardan qoraqarag‘ayning ikki turi va archaning bir necha turi bor.
O‘rta Osiyo tog‘larida keng bargli o‘rmonlar, asosan, G‘arbiy Тyanshan, Hisor va Janubiy Тojikiston tog‘larida (g‘arbiy va janubiy yonbag‘irlarida) tarqalgan. Bu o‘rmonlarning o‘ziga xos xususiyati u yerda mevali daraxtlarning ko‘pligidir: olma, tog‘olcha, nokning juda ko‘p xili o‘sadi. Bu yerda yong‘oq, bodom va do‘lananing turli xillari bor. Janubdagi tog‘ o‘rmonlarida anor, anjir, xurmo, chilonjiyda, tok o‘sadi.
Yong‘oqzorlar eng nam va issiq joylarda, G‘arbiy Тyanshanning ayrim qismlarida va, asosan, Farg‘ona tog‘ tizmasida joylashgan.
Yaylov o‘simliklari. Тog‘ mintaqasidan yuqoridagi (dengiz sathidan 2700—2800 m va undan baland) joylarni tog‘ yaylovlari egallagan. Bu joylarning iqlimi tog‘ mintaqasidagiga nisbatan ancha salqin va quruq bo‘ladi. Qisqa yoz faslida ba’zan havo harorati kechalari —5°C gacha pasayishi mumkin. Qishda sovuq —40°C va undan past bo‘ladi. Yillik yog‘in miqdori 400 —600 mm atrofida o‘zgarib turadi.
Тog‘ yaylovlari mintaqasi tabiiy va ekologik sharoitiga ko‘ra 2 qismdan — subalp va alp o‘tloqlaridan iborat.
Subalp o‘tloqlarida o‘tlar juda zich o‘sadi, bo‘yi past bo‘lsa ham, ularning turi ko‘p, gullari yirik va rang-barang bo‘ladi. Bu yerda qo‘ng‘irbosh, tulkiquyruq, sovuqqa chidamli yorongul, oq anemon, pushti qo‘qongul, qo‘ziquloq, sassiqquvray, chayir ko‘p tarqalgan.
Alp o‘tloqlari mintaqasida yoz juda qisqa va salqin, qish sovuq, qor ko‘p yog‘adi. Bu yerda qiyoqning bir turi — to‘ng‘izsirt o‘sadi. 1. Meva va rezavor-meva o’simliklarini jinsiy (urug’dan) va jinssiz (vegetativ) yo’l bilan ko’paytirish. Yangi navlar chiqarish va payvandtaglar yetishtirish uchun jinsiy ko’paytirish, yangi bog’lar barpo qilishda esa jinssiz ko’paytirish usulidan foydalaniladi. Ko’pgina meva va rezavor- meva o’simliklari chetdan changlanib, urug’ beradi, bu urug’lar ikki individ belgilarni o’zida saqlaydi, bunday o’simliklardan o’stirilgan o’simliklar duragay bo’ladi. Amalda meva va rezavor-meva o’simliklarini vegetativ usulda ko’paytrish keng qo’llaniladi. Uning asosida o’simlikning yashash qobiliyatiga ega bo’lgan ma’lum qismi - novdasi, ildizi, bargi va hatto to’qima bo’lakchasidan butun organizmni tiklash (regeneratsiya) qobiliyati yotadi. Organlarning bu qismlari ona o’simlikda ildiz chiqaradigan ildiz boshlang’ichini tiklaydi, kurtagidan esa barg chiqaradigan novda beradi. Vegetativ usulda ko’paytirishda o’simlik nisbatan sof holda saqlanadi, unga ona o’simlikning belgilari va xususiyatlari o’tadi. Jinsiy yo’l bilan ko’paytirilganda esa ham onalik, ham otalik, ba’zan esa eng qadimgi ajdodlarining belgilariga ega bo’lgan duragay olinadi.
Vegetativ yo’l bilan ko’paytirishning juda ko’p usullari bo’lib, bulardan quyidagi gruppasini ajratish mumkin :
a) novda va ildizlarni qismlarga bo’lib(gajak) larini ildiz bachkisi, tuplarni bo’lish, qalamcha va ildiz qalamchasini ekish, parxish qilish va boshqalardan ko’paytirish ; b) payvand qilib ko’paytirish (transplantatsiya).
Xulosa
Kuchli o’sadigan payvandtaglar asosan urug’idan: o’rtacha - kuchsizlari esa vegetativ usulda ko’paytiriladi. Urug’dan ko’paytirilganda biologik xususiyatlariga o’sishi, tashqi muhitga chidamliligi va hokazo, ko’ra payvandtaglar bir xil bo’lmaydi. Shuning uchun ularni tanlash kerak. Vegetativ payvandtaglar u xususiyatlari va belgilariga ko’ra bir xil bo’ladi.
Quyidagi payvandtaglar olma uchun eng yaxshi hisoblanadi.
Mahalliy Sivers olmasi. Uning ko’pgina tur xillaridan Olma-ota va Chimyon olma xillari eng yaxshi payvandtag hisoblanadi.
Nok uchun payvandtaglar. Mahalliy yovvoyi, o’rmon nok. Bu nokning ko’p tur - xillari Chimyon tog’laridagi o’rmon massivlarida o’sadi. Bu payvandtag kuchli o’sadigan, qishga chidamli, ildiz sistemasi yerga chuqur kiradigan o’q ildizli madaniy navlar payvand qilinganda yaxshi tutib ketadi va uzoq yashaydi.
Behi uchun payvandtaglar. Mahalliy tur behining urug’ ko’chatlari behi uchun eng yaxshi payvandtag hisoblanadi. Bulardan Namangan viloyati uchun Shirin va Nordon, Farg’ona viloyati uchun oddiy Quva (Chilgi behi), Buxoro viloyati uchun Turush, Xorazm viloyati uchun Almurut behi, Samarqand viloyati uchun yirik mevali Samarqand navlari tavsiya etiladi.