Yerning umumiy morfologiyasi ichki tuzilishi

YERNING UMUMIY MORFOLOGIYASI ICHKI TUZILISHI


Reja:
1. Yerning shakli va ulchamlari
2. Yerning ichki tuzilishi va uning geografik axamiyati
3. Yer sharining xarakatlari va ularning geografik okibatlari
Meridian uzunligi, ekvator uzunligi, YYerning xajmi, kuyi mantiy, tashki yadro, Yerning ichki issikligi, yil fasllarining xosil bulishi, Yer pusti, tog jinslari.
Planetamizning shakli ikki kuch ta’sirida vujudga kelgan. Birinchidan planetalar kabi katta jismlar yopishish kuchi emas aksincha tortishish kuchi ta’sirida buladi. Yerdagi tortishish kuchi pupatdagi yopishish kuchidan yuzlab barobar ortikdir.
Aylanayotgan jismlarga markazdan kochma kuch ta’sir etadi. Yer sferasida kattaligining bir kancha boshka kursatkichlari xisoblab chikildi.
Meridional uzunligi 40008,5 km.
ekvatorial uzunligi 40075,7 km.
Yer yuzasining maydoni 510 mln km²
Yerning xajmi 1083. 10¹² km
Yerning shar shaklida ekanligi Yer yuzasi tabiati uchun nixoyatda katta axamiyatga ega.
1). Kuyosh nuri YYerning sharsimon yuzasiga turli burchak ostida tushadi. Yer yuzasining istirish intensivligi ekvatordan kutublarga tomon namay boradi bu xol issiklik taksimotida binobarin iklimlarda xam uz aksini topadi.
2). YYerning sharsimonligi uning aylanishi bilan birgalikda kuyosh nurlari tushadigan joylarda tabiat zonaligiga sabab buladi. Tabiat zonalari xakidagi ta’limotning asoschisi V.V. Dokuchaev “Xamma narsa tabiiy ofatlar suv, tuprok, olov, xavo shuningdek usimlik va xayvonot dunyosi xamda planetamizning astronomik urni, shakli va uz uki atrofida aylanishi sababli uzining umumiy xaraktYerida dunyo zonallik konunining anik keskin va yukotib bulmaydigan xususiyatiga egadir” deb yozgan. Tabiat zonalarining joylashishigina YYerning sharsimonligiga boglik ularning barcha xususiyatlari va tabiatning uzok vakt davomidagi rivojlanish natijasidir.
3). Geografik kobikda jarayonlarni ular ruy beradigan joyning sfYerik shakllar ekanligini xisobga olmay tushunib bulmaydi. SfYerik shaklning ta’siri masalan xavo xarakatlarida okean okimlarida suvning kutarilishi va kaytish xarakatlarida xamda boshka kup geografik xodisalarda aks etadi.
4). Kuyosh sistemasidagi planetalar ta’riflanganda planetalarning tabiati uchun ularni tashkil etgan moddalar zichligining binobirin ichki tuzilishining axamiyati juda katta ekan.
Planeta moddasining zichligi juda katta axamiyatga ega. YYerning zichligi deb Yer massasining shunday xajmidagi suv massasiga bulgan nisbatiga aytiladi.
Butun geologik tarix davomida ----- oson etuvchan va uncha zich bulmagan jismlar ajrab chikkan . YYerning yukori katlamlari ular bilan boyib turgan . Buning natijasida Yerda ximiyaviy elementlar pastdan yukoriga tomon konuniy ravishda kobiklar xosil kilib joylashgan.
Yer yuzasida matYerik va kit’alarga ajratilgan 6 ta matYerik va 6 ta kit’a . Evroosiyo 54 mln km² afrika 30,3 mln km^{2 ,} , Atlantika 93 m.km² , AmYerika 18 mln km^{2 ,} Xindiston 75 m.km² , Avsraliya 9 mln km² , Sh.muz 13 km² , Antartida 14 mln km².Yer xarakatining geografik axamiyatga ega bulganligi natijasida u uz uki atrofida sutkalik aylanishi
2). Kuyosh atrofida yillik aylanishi 3). Yer ,Oy umumiy ogirlik markazi atrofida xarakat kilishi
Yer uz uki atrofida garbdan sharkka tomon yoki Dunyo shimoliy kutib tomondan karaganda soat strelkasiga xarakati yunalishiga teskari tomon ga aylanadi. Uki atrofida aylanishi vakti ya’ni sutka kuyoshga va yulduzlarga karab aylanishi mumkin.
Yer shari sutkalik aylanishning geografik axamiyati nixoyatda katta.
1). YYerning kuyosh radiaciyasi mavjud fazoda aylanishi uning sharsimon shaklda ekanligi bilan birga tabiatning zonal bulinishi ga olib keladi.
2).Yer uzi uki atrofida aylanishi Yer yuzining kuyosh nuri ta’sirida xayot uchun kulay ravishda isib va sovib turishiga sabab buladi. Yer yuzasining kuyosh yoritib turgan tomoni kun davomida mu’tadil isiydi tunda soya tomon mu’tadil soviydi.
3). YYerning uz uki atrofida aylanish natijasida ikkita doimiy nukta kutublar xosil buladi. Bu xol sharda koordinatalar turini yaratishga ya’ni mYeridian paralellar va ekvatorning utishiga imkon beradi.
Kutublarni tutashtiiruvchi chiziklar medianlar deb ataladi. Median tekisligi gorizont tekisligiga tik tushadi. Bu ikki tekislik kesishgan chizik tush chizigi deyiladi.
4). YYerning uz uki atrofida aylanishi asosiy vakt birligi bulgan sutka xosil kiladi va sutkalarni ikki asosiy kismga buladi. Bular kun va tunga ajratiladi. Sutka organik dunyo evolyuciya jarayonlari usimlik va xayvonlarning fiziologik faoliyati moslashib kolgan vakt birligidir.
YYerning kuyosh atrofida aylanishi vaktning ikkinchi asosiy birligi yilni xosil kiladi. Lekin yil fakat vakt xisobi birligi bulmay kupchilik tabiiy xodisalarning fasliy uzgarishi cikli xam xisoblanadi. Yer yuzasi buyicha kuyidagi yoritish mintakalariga ajratilgan.
1). ekvatorial 2). Tropik 3). Subtropik 4). Mu’tadil 5). Kutbyoli 6). Kutbiy va shu bilan 7 ta iklim mintakasi mavjud.

1. YYerning ichki tuzilishi.

2. Iklim mintakalari yoritish mintakalari