Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

Kredit shartnomasining tarkibiy qismlari

Kredit shartnoma tarkibi qonunda belgilanmagan. Kredit shartnomasini tuzishda bir qancha talablarni bajarish kerak:

1. 
   kredit maqsadli bO’lishi shart;
   
2. 
   kreditning summalari aniq belgilangan bO’lishi shart;
   
3. 
   kreditni qo’lash tartibi aniq kO’rstilgan bO’lishi lozim;
   
4. 
   kredit muddati kO’rsatilishi shart;
   
5. 
   kreditning tahminlanganligi asoslangan bO’lishi lozim;
   
6. 
   kredit foizlari kO’rsatilishi lozim va boshqalar.
   

BAZELG’ — SHveytsariyaning shim. chekkasidagi shaҳar, Bazelg’-SHtadt yarim kantonining mahmuriy markazi. Frantsiya — GFR chegarasi yaqinida, Reyn daryosidagi ‘ort. Aҳolisi 170 ming kishi (1990, shaҳar atrofi bilan 360 ming), kO’’chiligi nemis tilida sO’zlashadi. Bazelg’ kattaligi jiҳatdan mamlakatda 2-O’rindagi shaҳar. Xalqaro aero’ort bor. Yirik savdo, moliya va sanoat ҳamda madaniyat markazi. Kimyo, ‘oligrafiya, mashinasozlik, qurilish va metallsozlik, yengil, oziq-ovqat sanoatlari rivojlangan. Bazelg’da ҳar yili yarmarka O’tkaziladi. Xalqaro bank joylashgan. Un-t (1460 y. dan), tarix va etnografiya muzeyi bor. Dastlab 374 y. da Baziliya deb qayd etilgan. 1501 y. dan SHveytsariya konfederatsiyasi tarkibida. 15-a. oxiri, 16-a. da Yevro’adagi savdo, kredit o’eratsiyalari, ҳunarmandchilik markazlaridan biri bO’lgan. 1833 y. da mustaqil yarim kanton ҳuquqini qO’lga kiritgan. 11 — 19-a. lar mehmoriy yodgorliklari: roman-gotika sobori (1185 — 1200), ratusha (1504 — 1608) saqlangan.

O’ZBEKISTON TIJORAT BANKLARIDA BANK NAZORATINING XALQARO STANDARTLARINI QO’LLASH AMALIYoTI

Mahlumki, moliyaviy bozorlarning globallashuvi nazorat organlarining O’zaro munosabati va xalqaro darajada axborot almashinuvi bO’yicha yangi vazifalarni yuzaga keltiradi. SHu munosabat bilan, bank nazorati soҳasida boshqa moliyaviy bozorlarda bO’lgani kabi qator xalqaro standartlar ishlab chiqilishi va joriy qilinishi lozim.
Xalqaro bank nazoratining quyidagi ikkita asosiy maqsadi mavjud:
1. Kredit institutlari xususiy ka’itali miqdori va sifatiga qO’yiladigan talablarni ishlab chiqish;
2. Bank tavakkalchiliklarini boshqarish va nazorat qilish bO’yicha talablar va tavsiyalar ishlab chiqish.
Banklarni tartibga solish va nazorat qilish jarayoniga aktiv tahsir qiluvchi – xalqaro standartlarni joriy qiluvchi muҳim tashkilot bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasidir (BNBQ).
 
QO’mita 1974 yilda G10 davlatlari markaziy banklari tomonidan SHveytsariyaning Bazelg’ shaҳrida Xalqaro ҳisob-kitoblar banki (Bank for International Sattlements) qoshida tashkil etilib, dastlabki ҳujjatni (Concordat on cross-border su’ervision) 1975 yilda cho’ qildi. Bazelg’ qO’mitasi O’zi ishlab chiqadigan standartlarni boshqa xalqaro mehyorlarni ishlab chiquvchi tashkilotlarning talablariga muvofiqlashtirish maqsadida jaҳonning kO’’lab tashkilotlari bilan ҳamkorlik qiladi.
 
Bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasi (BNBQ) asosan quyidagi ҳujjatlari bilan mashҳur:
 

• 
  Nazorat bO’yicha xalqaro kelishuv (Concordat on cross-border su’ervision 1975)
  
• 
   Bazelg’ I (1988)
  
• 
   Bozor tavakkalchiligi bO’yicha tuzatish (Market risk amendment 1996)
  
• 
   Bazelg’ II (2004)
  
• 
   Bazelg’ 2.5 (2009)
  
• 
   Bazelg’ III (2010)
  
• 
   Samarali bank nazoratining asosiy tamoyillari (Core ‘rinci’les for Effective Banking Su’ervision (revised
  

1988 yilda bank ka’italining yetarliligini baҳolash tizimi bO’lgan “Ka’italni ҳisoblash va ka’ital standartlari bO’yicha xalqaro konvergentsiya” (Bazel I) ҳujjatini ishlab chiqish BNBQ faoliyatida muҳim qadam bO’ldi.Tijorat banklari ustidan nazorat qilish standartlari QO’mitaning “Bank faoliyati ustidan samarali nazoratning asosiy tamoyillari” (Bazelg’ tamoyillari) nomli tavsiyaviy tusga ega bO’lgan  ҳujjatda O’z aksini to’gan.
 
BNBQ Bazelg’ I standartining asosiy tamoyillarini ishlab chiqishda quyidagilarga asoslandi:
 
1. nazoratning asosiy maqsadi moliyaviy tizimning barqarorligini tahminlash va unga ishonchni oshirish, ‘irovardida omonatchilar va kreditorlarning yO’qotish tavakkalchiligini eng ‘ast darajaga tushirish;
 
2. nazorat organlari tomonidan yuqori malakali kor’orativ boshqaruvni ragbatlantirish ҳamda ochiq bozorni va nazoratni rivojlantirish orqali bozor intizomining tahminlanishiga imkon yaratilishi zarur;
 
3. nazorat organi O’z vazifasini muvaffaqiyatli bajarishi uchun o’erativ mustaqillikka ega bO’lishi, kuzatish, shuningdek joyida tekshirish O’tkazish yO’li bilan tegishli mahlumotlarni yigish imkoniyatiga ega bO’lishi, shu bilan birga O’z qarorlariga majburiy tus berish vakolatiga ega bO’lishi lozim;
 
4. nazorat organlari bank faoliyatining moҳiyati tO’grisida yaxshi tasavvurga ega bO’lishi va imkoni boricha nazoratidagi banklar O’zlari qabul qilayotgan tavakkalchiliklarni boshqarishiga erishishi lozim;
 
5. samarali nazorat quyidagilarni, yahni aloҳida banklar tomonidan qabul qilinayotgan tavakkalchiliklar miqdori va xarakteri baҳolanishini va bu baҳolarga nazoratning xususiyati mos kelishini talab qiladi;
 
6. nazorat organlari quyidagilarga ishonch xosil qilishi lozim: bank O’zi qabul qilgan tavakkalchiliklarga mos ravishda resurslarga ega bO’lishi, xususan ka’ital yetarliligi, yuqori malakali boshqaruv ҳamda nazorat va ҳisob tizimini shakllantirish;
 
7. nazorat organlari O’zaro uzviy ҳamkorlikda ishlashi zarur.
Bazelg’ I ҳujjati regulyatorlar (aksariyat davlatlarda Markaziy bank) tomonidan banklar ustidan nazoratning unifikatsiyalashgan umumjaҳon tizimini yaratishda asos vazifasini bajardi.
 
Mamlakatimizda 1998 yilda Bazelg’ qO’mitasining mazkur tavsiyalari ҳamda xalqaro tajribadan kelib chiqqan ҳolda, tijorat banklari faoliyatini tartibga soluvchi mehyoriy ҳujjatlar majmui ishlab chiqildi.
 


Tijorat banklarini rO’yxatga olish va litsenziya berish qoidalarini, bank ka’italining yetarliligi va likvidligiga qO’yilgan talablarni, aktivlar sifatini tasniflash va ular bO’yicha eҳtimoliy yO’qotishlarga qarshi zaxiralar yaratish talablarini, banklar va ularga daxldor shaxslar bilan O’tkaziladigan o’eratsiyalarga qO’yilgan talablar ҳamda bir qarzdor yoki O’zaro daxldor qarzdorlar guruҳiga tO’gri keluvchi tavakkalchilikning eng yuqori darajasini belgilovchi mehyoriy ҳujjatlar shular jumlasidandir.
 
Bank ka’italining yetarliligini baҳolashning yangi yondashuvlarini rivojlanishi natijasi O’laroq, 2004 yil 26 iyunda bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasining yangilangan ҳujjati –Bazelg’II qabul qilindi.
 
Bazelg’ II standartlari bank tavakkalchiliklarini boshqarish tizimini va bank nazorati tizimini rivojlantirishga qaratilgan va samarali bank nazoratining eng muҳim tamoyillarini amalga oshirishning aҳamiyatli elementlarini O’z ichiga oladi. Bazelg’ II ҳujjati uchta asosiy kom’onentga (‘illar 1, 2, 3) bO’lingan. Ularning birinchisi (‘illar 1) ka’ital yetarliligiga qO’yilgan eng kam talablarni O’rnatadi; ikkinchisi (‘illar 2) bankning ka’ital yetarliligini nazorat qilishni tashkil etishga qaratilgan; uchinchisi (‘illar 3) esa bozor intizomiga rioya etish, trans’arentlik tamoyilini yO’lga qO’yish va banklar tomonidan qabul qilinadigan tavakkalchiliklarni ochib berish bO’yicha masalalarga bagishlangan. SHuningdek, Bazelg’ II ҳujjati kredit tavakkalchiligiga aloҳida (standartlashgan, ichki reytingga asoslangan) yondashuvlarni taklif etadi.
 
Jaҳon ҳamjamiyatida Bazelg’ II standartlari 2006 yil dekabr oyida rasmiy kuchga kirdi.
 
Bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasi 2007-2008 yillardagi jaҳon moliyaviy inqirozidan olingan saboqlar natijasida dastlab 2009 yil dekabrg’ oyida “Bank sektorini barqarorligini oshirish” maslaҳat ҳujjatini (Consultative document), keyinchalik, aniqrogi 2010 yil dekabrda Bazelg’ III: Likvidlilik tavakkalchiligini ҳisoblash, mezonlar va monitoring bO’yicha xalqaro standartlarni(Basel III: International framework for liquidity risk measurement, standards and monitoring) va Bazelg’ III: Yanada barqaror banklar va bank tizimini tartibga solishning global standartlarini (Basel III: A global regulatory framework for more resilient banks and banking systems ) cho’ etdi.
 
BNBQga kO’ra, Bazelg’ III standartlarining ikkita asosiy maqsadi mavjud:
 

• 
  yanada barqaror bank tizimini shakllantirish maqsadida bank ka’itali va likvidligini boshqarish bO’yicha xalqaro mehyorlarni takomillashtirish;
  
• 
  bank sektorining moliyaviy va iqtisodiy inqirozlar oqibatlarini bartaraf etish qobiliyatini yaxshilash, ‘irovardida bunday muammolarni iqtisodiyotning moliyaviy sektoridan real sektoriga O’tish tavakkalchiligini kamaytirish.
  

Bu maqsadlarga erishish uchun Bazelg’ III standartlari quyidagi asosiy yO’nalishlar bO’yicha bO’linadi:
 
1. ka’italni isloҳ qilish (shu jumladan, ka’italning sifat va miqdori, barcha tavakkalchiliklarni inobatga olish, qarz yuki koeffitsientini, konservatsiya va kontrtsiklik bufer ka’itali tushunchalarini joriy etish);
 
2. likvidlilikni isloҳ qilish (qisqa (LCR) va uzoq (NSFR) muddatli);
 
3. moliyaviy tizimni barqarorligini takomillashtirishga qaratilgan boshqa elementlar.
 
Bazelg’ III standartlari 2019 yilgacha bosqichma-bosqich joriy qilinishi belgilangan
 
 
Mamlakatimizda bank tizimini tartibga solish va nazorat qilishni xalqaro tan olingan andozalarga mos ravishda takomillashtirish maqsadida doimiy ishlar olib borilmoqda. O’zbekiston bank tizimida ka’italning yetarlilik darajasi tavakkalchilikni ҳisobga olgan ҳolda ҳisoblangan aktivlarning 23,7 foizini tashkil etmoqda. Bu bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasi tomonidan belgilangan standart kO’rsatkichidan qariyb 3 baravar kO’’dir.
 
Davlat raҳbarining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011-2015 yillarda Res’ublika moliya-bank tizimini yanada isloҳ qilish va barqarorligini oshirish ҳamda yuqori xalqaro reyting kO’rsatkichlariga erishishning ustuvor yO’nalishlari tO’grisida”gi ‘Q-1438-son Qarori qabul qilinib, unda moliya-bank faoliyatining normativ-ҳuquqiy bazasini yanada takomillashtirish, shuningdek, Bazelg’ qO’mitasi tomonidan belgilangan xalqaro standartlar talablariga muvofiq tijorat banklarini yanada ka’itallashtirish va likvidligini oshirish, res’ublika moliya-bank tizimini yanada isloҳ qilish va barqarorligini oshirish ҳamda yuqori xalqaro reyting kO’rsatkichlariga erishish ustuvor yO’nalishlar etib belgilandi.
Bugungi kunda mamlakatimizning barcha tijorat banklari “Fitch Reytings”, “Mudis” va “Standart end ‘urs” kabi yetakchi xalqaro reyting agentliklarining “barqaror” baҳolariga ega. Tahkidlash joizki, res’ublikamizning yetakchi banklari – Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, “Asaka bank”, “I’oteka-bank”, “O’zsanoatqurilishbank”, “Agrobank” va “I’ak yO’li” banki bir yO’la ikkita yetakchi xalqaro reyting agentliklarining “barqaror” reyting baҳolarini olgan.
 
Yurtimizda bank nazorati samarali yO’lga qO’yilganligining xalqaro ҳamjamiyat tomonidan ҳam tan olinishi mamlakat bank tizimiga bO’lgan ishonchni oshirishning asosiy omillaridan biridir.
 
Binobarin, 2015 yilning a’relg’ va may oylarida yurtimizda bO’lgan Xalqaro valyuta jamgarmasi missiyasi “O’zbekiston iqtisodiyoti Yevro’a va Rossiyadagi iqtisodiy faollikning sustligi, shuningdek, neftg’ narxining ‘astligi bilan izoҳlanadigan qiyin tashqi sharoitda ҳam O’z barqarorligini namoyon etmoqda. ‘ul-kredit siyosati ҳam moslanuvchanlik darajasida saqlanib turibdi. O’zbekiston Res’ublikasi Markaziy banki 2014 yilning yanvarg’ oyidan asosiy stavkani, qayta moliyalashtirish stavkasini 12 foizdan 9 foizga tushirdi. Iqtisodiyotda kreditlar ҳajmi yuqoriligicha qolmoqda.
 
Bank sektori barqarorlik, izchil ka’itallashuv va yuqori likvidlik darajasini saqlab qolmoqda. 2014 yilda garov tahminotini rO’yxatga olishning markazlashtirilgan tizimi joriy etilgani moliyaviy resurslardan foydalanishni kengaytirish imkonini berdi”, deb bayonot berishi fikrimizning yaqqol dalilidir.
 
Mamlakat bank tizimining barqaror va samarali faoliyat yuritishini tahminlash masalasi bugungi kunda ҳam O’z dolzarbligini yO’qotmadi. Yurtboshimizning 2015 yil 6 maydagi “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari tO’grisida”gi ‘Q-2344-son Qarorining qabul qilinishi bilan yurtimiz bank tizimini rivojlantirishning kelajakdagi rejalari belgilab berildi.
 
Xususan, mazkur Qaror bilan Markaziy bankka bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasining Bazelg’-III standartlarini 2015-2019 yillarda bosqichma-bosqich joriy etilishini tahminlash yuklatildi.
 
Jumladan, quyidagilarni O’z ichiga oluvchi banklarning likvidliligini va ka’ital monandligini, shuningdek ularni boshqarish usullari va mexanizmlarini belgilovchi mehyoriy talablarni Bazelg’-III standartlari asosida yanada takomillashtirish vazifasi berildi:
 
yuqori likvidli aktivlarning keyingi 30 kun ichidagi jami sof chiqimga nisbati sifatida aniqlanuvchi likvidlilikni qo’lash mehyori koeffitsientini (LQMK – LCR) joriy qilish va unga minimal talabni 100% miqdorida belgilash;


barqaror moliyalashtirishning mavjud summasini barqaror moliyalashtirishning zarur summasiga nisbati sifatida aniqlanuvchi sof barqaror moliyalashtirish mehyori koeffitsientini (SBMMK – NSFR) joriy qilish va unga eng kam talabni 100% miqdorida belgilash;


ka’ital tarkibini O’zgartirishni joriy qilish va regulyativ ka’ital monandlik koeffitsientining eng kam miqdorini 10%dan 14,5%ga bosqichma-bosqich oshirish;


tavakkalchilikka tortilgan jami aktivlarning 3%dan kam bO’lmagan miqdorda konservatsiya buferi tashkil qilinishini ҳisobga olgan ҳolda birinchi darajali ka’ital monandlik koeffitsientining eng kam miqdorini 5%dan 11%ga bosqichma-bosqich oshirish;


ka’ital monandligini aniqlash maqsadida o’eratsion va bozor tavakkalchiliklarini baҳolash usullarini takomillashtirish.
 
SHuningdek, Qarorda BNBQ tavsiya qilgan “Samarali kor’orativ boshqaruv tamoyillari”ni bank faoliyatiga joriy qilish ҳamda yillik va oraliq moliyaviy ҳisobotlarni banklarning veb-saytlarida joylashtirish va bank siri tO’grisidagi qonunchilik doirasida boshqa yO’llar bilan bank faoliyati tO’grisidagi mahlumotlarni ochiqligini (oshkoraligini) yanada oshirish belgilangan.
 
Mazkur qarorda belgilangan vazifalar ijrosini tahminlash maqsadida, Markaziy bank tomonidan Jaҳon banki va Xalqaro valyuta jamgarmasining xalqaro eks’ertlari bilan birgalikda res’ublika bank nazoratiga oid mehyoriy ҳujjatlarni xalqaro standartlar, shu jumladan bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasining yangi tavsiyalari asosida takomillashtirilmoqda.
‘rezidentning 2015 yil 6 maydagi ‘Q-2344-son Qarori doirasida Markaziy bankning ayrim nizomlariga O’zgartirishlar kiritildi, ayrimlari esa tubdan qayta kO’rib chiqilib, yangi taҳriri qabul qilindi.