Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

BAZELG’ QO’MITASINING BANK NAZORATIGA OID YaNGI TALABLARI VA ULARNI O’ZBEKISTONDA QO’LLASH IMKONIYaTLARI
Jaҳon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, Bazelg’ qO’mitasi, bank nazorati, kapital yetarligi. Jaҳon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uning oqibatlarini bartaraf etish sharoitida barcha mamlakatlarda, shu jumladan, respublikamizda ҳam bank tizimining barqarorligiga asosiy ehtibor qaratildi. Xalqaro miqyosda yirik 20 talik mamlakat vakillarining yigilishlarida jaҳon moliyaviy inqirozining kelib chiqish sabablari va uning oqibatlarini bartaraf etish yO’llari ishlab chiqildi. BO’lib O’tgan yigilishlarda qabul qilingan qarorlarni taҳlil qiladigan bO’lsak, ularda xalqaro moliya institutlarining mavqeini yanada oshirish kO’zda tutilgan. Jumladan, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ҳamda Bazelg’ qO’mitasining bank tizimining barqarorligini tag’minlashdagi talablarini qayta kO’rib chiqish taklifi mag’qullangan. SHunday qilib, Xalqaro bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasining yangi “Bazelg’ III” talablari ishlab chiqildi va 2019 yilgacha bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etilishi tavsiya qilindi. 2010 yil sentyabrg’ oyida Bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasi bank kapitali va likvidliligining yangi standartlari tO’liq ishlab chiqilganligini ehlon qildi ҳamda noyabrg’ oyida ushbu yangi standartlar katta yigirmalik davlatlari raҳbarlarining Seul sammitida tasdiqlandi. Bazelg’ III deya nomlangan ushbu yangi standartlar banklar kapitali yetarliliga minimal talablarning tobora va bosqichmabosqich kuchaytirishni nazarda tutadi. Ushbu yangi standartlarga katta yigirmalik davlatlarida 2013 yildan boshlab O’tilishi ҳamda 2019 yilga kelib, ushbu davlatlarda banklar O’z kapitallarini Bazelg’ III talablariga tO’liq moslashtirilishi kutilmoqda. Bazelg’ qO’mitasi ahzolari «Bazelg’ III» borasida ilk bor 2009 yilning sentyabrg’ oyida kelishib olgan bO’lib, qO’mita tomonidan O’sha yilning dekabriga kelib aniq tavsiyalar ishlab chiqildi. Xususan, Bazelg’ qO’mitasining 2009 yil 8-9 dekabrdagi yigilishida qator tavsiyaviy xarakterga ega ҳujjatlar («Bank sektori “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyulg’-avgust, 2015 yil 2 www.iqtisodiyot.uz barqarorligini oshirish», «Likvidlik xatarini O’lchash, standartlar va monitoring bO’yicha xalqaro yondashuvlar») mahqullandi.[1] Bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasining maslaҳat ҳujjatlaridagi yangi tavsiyalar inqiroz saboqlarini ҳisobga olgan ҳolda banklarda nazorat va xatarlarni boshqarishni takomillashtirishga qaratilgan. Binobarin, bank kapitali va likvidligini tartibga solish xususida quyidagi tavsiyalar belgilandi:  bank kapitali sifati va shaffofligini oshirish yuzasidan amaldagi standartlarni (Bazelg’ II) qayta kO’rib chiqish, xususan, I darajali kapitalning muҳim va yetakchi shakllari sifatida oddiy aktsiyalar va taqsimlanmagan foydaga ustuvorlik berish;  sekg’yuritizatsiyalangan pozitsiyalar bO’yicha bank kapitaliga nisbatan qO’shimcha talablarni belgilash;  kapital yetarliligini baҳolovchi qO’shimcha kO’rsatkich – leveraj (1everage ratio) koeffitsientini (O’z mablaglari va qarz mablaglari nisbati) kiritish. Bunda koeffitsientning O’rtacha choraklik darajasi ҳisoblanadi va dastlabki bosqichda uning mehyoriy darajasi 3 foiz etib belgilangan;  davriy salbiy tahsirni kamaytirish maqsadida iqtisodiy O’sish fazasida regulyativ kapitalga qO’yilgan minimal talablardan oshadigan kapital zaxirasini shakllantirishga nisbatan qO’shimcha talablarni joriy etish, shuningdek, eҳtimoliy yO’qotishlarga nisbatan zaxiralarni shakllantirish. Bundan tashqari, qO’mitaning 2009 yil dekabrdagi tavsiyalariga kO’ra, bankning boshqa moliyaviy muassasalar oddiy aktsiyalariga qO’yilmalari bank oddiy aktsiyalarining 10 foizidan oshadigan bO’lsa, qO’yilmalarning 10 foizdan ortgan qismi ҳisobga olinmaydi.[2] Bazelg’ qO’mitasining 2010 yil iyulg’ oyidagi yigilishida bank sektorini tartibga solish bO’yicha isloҳotlar dasturining asosiy elementlari kelishib olindi. Bunda Bazelg’ qO’mitasining «Bazelg’ III» bO’yicha 2009 yil dekabrda mahqullangan talqini biroz yengillashtirdi. Jumladan, banklarga kapitalning 15 foizidan oshmaydigan miqdorda konsolidatsiyalashmagan moliyaviy muassasalarning oddiy aktsiyalariga «sezilarli» (yahni ustav kapitalining 10 foizidan kO’p) investitsiyalar kiritishga, foyda soligini kamaytirish imkonini beruvchi aktivlarni (DTAs – deferred tax assets) shakllantirish va ipoteka kreditlariga xizmat kO’rsatish ҳuquqiga (Mortgage servicing rights) ega bO’lishga ruxsat berildi. Bunda tijorat banki yuqoridagi uch vosita yalpi qiymatining bankning I darajali kapitali tarkibidagi oddiy aktsiyalar qiymatining 15 foizidan oshadigan qismi 2018 yil 1 yanvardan ҳisobga olinmaydi.[3] Bazelg’ III da bank kapitaliga oid qator yangi tushunchalar, jumladan «Bufer kapitali» deb umumiy nom olgan ikkita: konservatsion ҳamda kontrtsiklik bufer kapitali tushunchalari kiritilmoqda. Konservatsion kapital iqtisodiy, moliyaviy inqirozlar davrida banklar zararlarini qoplash uchun O’ziga yarasha qalqon sifatida xizmat qilishi kutilmoqda. Kontrtsiklik kapital ҳar bir mamlakat shart-sharoitidan kelib chiqqan ҳolda, 0-2,5 foiz doirasida belgilanadi.[4] “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyulg’-avgust, 2015 yil 3 www.iqtisodiyot.uz Yana bir yangi tushuncha tizim uchun muҳim banklar kapitaliga qO’shimcha talablardir. Tizim uchun muҳim banklar deganda ҳajmi, murakkabligi ҳamda tuzilmaviy O’zaro boglanganligi sababli ularning tanazzulga uchrashi butun moliya tizimi inqiroziga ҳamda iqtisodiy faollik falajiga sabab bO’luvchi banklar tushuniladi. Bazelg’ III da bunday banklar kapitaliga nisbatan qO’shimcha talablar ishlab chiqilishi lozimligi tO’grisida umumiy kelishuvga kelingan. Demak, Bazelg’ III ga kO’ra, banklar regulyativ kapitali kO’rsatkichi birinchi darajali bank kapitali, konservatsion bufer kapitali, kontrtsiklik bufer kapitali ҳamda tizim uchun muҳim banklar kapitaliga qO’shimcha talablar yigindisidan iborat bO’ladi. Bazelg’ III kelishuvining bosh maqsadi – bank ishida risk boshqaruvi sifatini oshirish ҳisoblanadi. Xalqaro Bazelg’ qO’mitasining kapital yetarliligiga qO’yadigan yangi talablarini quyidagi jadvalda kO’rish mumkin: 1-jadval Bank kapitali yetarliligi bO’yicha Bazelg’-III talablarini joriy etish muddatlari[5] (Tegishli moliyaviy yilning 1 yanvarg’ ҳolatiga) KO’rsatkich nomi 2013y. 2014y. 2015y. 2016y. 2017y. 2018y. 2019y. 1 2 3 4 5 6 7 8 Asosiy I darajali kapital (Oddiy aktsiyalar + taqsimlanmagan foyda)ga minimal talab 3,5% 4,0% 4,5% 4,5% 4,5% 4,5% 4,5% Maxsus zaxira kapitali 0,625 % 1,25 % 1,875 % 2,50 % Asosiy I darajali kapitalga minimal talab + Maxsus zaxira kapitali 3,5% 4,0% 4,5% 5,125 % 5,75 % 6,375 % 7,0% I darajali kapitalga minimal talab 4,5% 5,5% 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% Umumiy kapitalga minimal talab 8,0% 8,0% 8,0% 8,0% 8,0% 8,0% 8,0% Umumiy kapitalga minimal talab+ Maxsus zaxira kapitali 8,0% 8,0% 8,0% 8,625 % 9,25 % 9,875 % 10,5 % Jadvaldan mahlum bO’ladiki, I darajali kapitalga minimal talab amaldagi 4 %dan 2013 yil 1 yanvarga kelib, 4,5 foizga, 2019 yil 1 yanvarga kelib esa 6 %ga yetadi. Asosiy I darajali kapital esa (oddiy aktsiyalar + taqsimlanmagan foyda)ga nisbatan talab 2013 yildan boshlab, 3,5%, 2015 yildan buyon esa 4,5 % darajasida belgilanadi. Favqulodda ҳolatlar uchun maxsus zaxira kapitali (Ca’ital Conservation Buffer) shakllantirilib, uning mehyoriy darajasi 2019 yilga kelib, 2,5% etib belgilanadi. Kontrtsiklik zaxira kapitali (Countercyclical Ca’ital Buffer) milliy sharoitlardan kelib chiqqan ҳolda bosqichma-bosqich 2019 yilga kelib, asosiy I darajali kapitalning 2,5 %i miqdorida belgilanadi. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyulg’-avgust, 2015 yil 4 www.iqtisodiyot.uz Bazelg’-III da bank likvidligiga nisbatan ҳam yangi talablar belgilangan. Jumladan, xalqaro bozorlarda faoliyat yurituvchi banklar uchun likvidlikni boshqarish bO’yicha qO’shimcha talablarni, xususan, yaqin 30 kun mobaynida bankning O’z faoliyatini davom ettirish qobiliyatini baҳolash imkonini beruvchi minimal likvidlik (liquidity coverage ratio) koeffitsientini joriy etildi. 1. Likvidlikni qoplash koeffitsienti (Liquidity Coverage Ratio (LCR)) – 2015 yil 1 yanvardan boshlab [6] LCR= (yuqori sifatli aktivlar)/(30 kun mobaynida sof pul chiqimlari) ≥ 100% SHuningdek, Bazelg’ qO’mitasi tomonidan bank faoliyatida uzoq muddatli likvidlikni tartibga solish maqsadida sof barqaror mablaglar koeffitsientini (net stable funding ratio) joriy etish masalasi ҳam qO’yilgan bO’lib, bu borada yakuniy tO’xtamga kelinmagan. SHunga qaramay, sof barqaror mablaglar koeffitsientining yangicha variantini minimal standart sifatida 2018 yil yanvarg’ oyidan kiritish kO’zda tutilgan. 2. Sof barqaror manbalar koeffitsienti (The Net Stable Funding Ratio (NSFR)) – 2018 yil 1 yanvardan boshlab [7] NSFR= (Mavjud barqaror manbalar)/(talab qilingan barqaror manbalarning foydalanilishi) ≥ 100% Bu O’rinda tahkidlash O’rinliki, «Bazelg’ III» nomi bilan atalgan yangi standartlar amaldagi «Bazelg’ II» talablarini inkor etmagani ҳolda, uning yangi taҳriri ҳam emas. Boshqacha aytganda, bu ikki maslaҳat ҳujjati bir paytning O’zida, parallelg’ ravishda muomalada bO’ladi. Bazelg’-III tavsiyalarini qO’llashdan kO’zlanayotgan asosiy maqsadlar:  bank sektorining moliyaviy-iqtisodiy tanglikdan kelib chiqadigan inqirozlarga qarshi tura olish imkoniyatini oshirish;  risk-menejment va boshqaruv sifatini oshirish;  banklar faoliyati, kapital bazasi shaffofligini (transparentligi) kuchaytirish. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyulg’-avgust, 2015 yil 5 www.iqtisodiyot.uz 1-rasm. Bazelg’-2 talablaridan Bazelg’-3 talablariga O’tishdagi O’zgarishlar [8] O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011–2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloҳ qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting kO’rsatkichlarga erishishning ustuvor yO’nalishlari tO’grisida” PQ-1438 qarori bilan qabul qilingan dasturda ҳam bank nazoratini xalqaro talablar asosida takomillashtirishning asosiy yO’nalishlari kO’rsatib O’tilgan. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyulg’-avgust, 2015 yil 6 www.iqtisodiyot.uz Respublikamiz tijorat banklarining xalqaro Bazelg’ talablariga asoslangan bank kapital yetarliligi koeffitsienti keyingi yillarda oshib borib, 2014 yil yakuni bO’yicha bank tizimida 23,8 foizni tashkil etdi, yahni xalqaro mehyordan deyarli 3 barobar yuqoridir. Xalqaro ekspertlarning fikricha, agar ҳar bir tijorat banki boshqaruv organlari tomonidan samarali nazorat tizimi tashkil etilmas ekan, Markaziy bank nazorat organlari tekshirishlari kutilgan samarani bermaydi[9]. SHundan kelib chiqib, respublikamizda tijorat banklari tomonidan korporativ boshqaruv asoslarini mustaҳkamlashga aloҳida ehtibor berilmoqda. Mamlakatimiz bank nazorati tizimini xalqaro standartlarga mos ravishda takomillashtirish va xalqaro Bazelg’ qO’mitasining yangi tavsiyalarini joriy etish bO’yicha Jaҳon bankining texnik yordam dasturi doirasida 2014 yilning 6 – 10 yanvarg’ va 29 aprelg’ – 10 may kunlari davomida respublikamizga tashrif buyurgan missiyasi bilan birga tijorat banklarida korporativ boshqaruv sifati va samaradorligini oshirish, operatsion va foiz xatari ustidan nazoratni kuchaytirish, jamlanma nazoratni, moliyaviy ҳisobotlar va banklarni reytinglash amaliyotini yanada takomillashtirish masalalari ҳar tomonlama kO’rib chiqildi[10]. Bank nazoratini amalga oshirishdan asosiy maqsad bank mijozlari va kreditorlarining manfaatlarini ҳimoya qilishdir. Banklar faoliyati ustidan nazoratning yetarliligi va samaradorligi bank tizimi barqarorligini tahminlash va banklarning tO’lovga qobilligini oshirishning asosiy omilidir. SO’nggi yillarda banklarning tanazzulga uchrash xavfining oshib ketganligi sababli bank faoliyati nazoratining uzluksiz amalga oshirilishi shartligini taqozo etadi. XX asrning 80 yillariga kelib esa bank nazorati tizimi xalqaro miqyosda shakllanishi boshladi va shu asnoda bank nazorati bO’yicha Bazelg’ qO’mitasi tarkib topdi. Bank tizimining yuqori tezlikda rivojlanishi va integratsiyalashuvini ҳisobga olgan ҳolda ushbu qO’mitaning talablari yildan-yilga ortib bormoqda. Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, respublikamiz tijorat banklarini nazoratini amalga oshirish juda ҳam muҳim ҳisoblanadi. Sababi ank kapitalining tarkibiy jiҳatdan tO’gri tashkil etilishi va uning samarali boshqarilishi natijasida, risk bO’yicha yO’qotishlarni minimal qoplashga, ikkinchidan esa yuqori darajada daromad olishga erishish muҳim ҳisoblanadi.