Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1.
Ipakchilik O‘rta Osiyo davlatlariga qachon kirib kelgan ?. 
2. Pillachilik sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi chiqarilgan qarorlar va 
farmonlarni bilasizmi? 
3.Eng nafis ipak tolasi va matolarni tut ipak qurti pillasidan olinishi qachon ma’lum bo‘lgan ?. 
1.2 O`ZBEKISTONDA IPAKCHILIKNI RIVOJLANISI 
Buyuk ipak yo‘li 
O‘zbekiston pillachiligi tarixi ya’ni yurtimizga pillani kirib kelishi va 
ipakchilikni rivojlanishi tarixiy manbalarda qo‘yidagicha bayon etilgan. Ipakchilik 
O‘rta Osiyo davlatlariga IV-asrda kirib kelish sabablaridan biri Xitoydan ipakchilik 
O‘zbekistonga yashirincha yo‘l bilan olib o‘tilgan, ya’ni Xitoy malikalaridan biri 

---

Xitoyning G‘arbiy chegarasidagi Xotan davlati shahzodasiga turmushga chiqib, 
o‘z jonini xavf ostida qoldirib, turmush o‘rtog‘iga sadoqati sifatida sochining 
turmagi ichida ipak qurti tuxumini yashirib, Xotan davlatiga olib kelgan (Xotan 
shahri Xitoyning uyg‘ur avtonom rayonida joylashgan. U ba’zi tarixiy manbalarda 
Serinda deb atalgan. Yunoncha «Serin» so‘zi «ipak» degan ma’noni bildiradi.) 
10-rasm [27] 
Soch turmagiga ipak 
urug‘ini joylashtirib, Xotan 
davlati shahzodasiga 
turmushga chiqgan Xitoy 
malikasi
Malika ipak qurtini boqishni juda yaxshi ko‘rib, u bilan shug‘ullanish uchun 
ipak qurt urug‘ini o‘z bilan birga olib o‘tganligi rivoyat qilinadi. 
Yana bir manbada Art Stalkerni “Shelkovodstvo” kitobida yozishicha 
Buxoroning kichik Amiriga kelin bo‘lib kelgan Xitoy Imperatorini qizi o‘z yoriga 
sovg‘a sifatida soch turmagiga pillani yashirib olib kelganligi bayon qilingan. Shu 
bilan ipakchilik yangi bir mamlakatda rivojlanishiga sababchi bo‘lgan, ipakchilik 
O‘rta Osiyo va undan Eron davlatiga tarqalgan . 
Ipakchilik qaysi mamlakat bo‘lmasin, bu mavjudotni o‘z chegarasidan 
tashqariga olib chiqib ketishlariga qarshilik qilingan, shunga qaramay, pillachilik 
turli yo‘llar bilan sekin-asta boshqa davlatlarga ham tarqaldi. 
Pilladan ipak ajratib olish tasodifan kashf etilgan, deyiladi. Xitoy 
Imperatorini rafiqasi Xitoy malikasi bog‘da choy ichib o‘tirganda uning piyolasiga 
tut daraxtidan pilla tushgan. Pilla piyolada ma’lum vaqt qolib ketgandan keyin, 

---

tasodifan qo‘lga olinganda undan ipak tola ajrala boshlagan. [9] 
11-rasm.[19] Xitoy malikasi choy ichib o‘tirgan bog‘dagi tut daraxti 
12- rasm 1-2-3 [19]
1-Bog‘da choy 
ichayotgan Xitoy 
malikasi 
2-piyolasiga tushgan 
pilla 3- undan ipak 
olinishini yaratilish 
tarixi.
Tarixiy manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Xorazm vohasi o‘tmishda 
pillachilik markazlaridan biri bo‘lgan. Geograf olim Maqsudiy (940-985) u erda X 
asrlardayoq rivojlangan pillachilik hunarmandchiligining mavjud bo‘lganligini 
yozadi. Geografiya lug‘atini tuzgan mashhur sayyoh Yoqut Hamaviy Xorazmda 

---

ko‘plab tut daraxtlari o‘stirilganligi va pillachilik-ipakchilik ishlari rivojlanganligi 
haqida yozadi. 
Pillachilik O‘rta Osiyoda tarqalishi bilan N.Petrovskiyning (1874)
ma’lumotlariga ko‘ra, ipakchilik Chorjo‘ydan Amudaryo bo‘ylab shimol tomonga, 
to G‘ijduvongacha, undan Xiva xonligigacha tarqalgan. Buxorodan Zarafshon 
daryosi bo‘ylab Kattaqo‘rg‘on va Samarqandgacha, undan Shahrisabzgacha borib 
yetgan. Namangan, Marg‘ilon, Andijon okruglari va undan shimol tomonga - 
Toshkent, CHimkent va Turkistonga qadar tarqalgan. Pillachilik yetib borgan joy 
borki, o‘sha yerli halq ipak qurti boqish bilan mashg‘ul bo‘lgan. 
Demak, Marg‘ilon, Namangan, Andijon, Qo‘qon. Xo‘jand, Xiva, Buxoro, 
Samarqand, Toshkent, Chimkent shaharlari va uning atrofidagi viloyatlar juda 
qadim zamonlardayoq pillachilik va har xil ipakli matolar tayyorlash bilan mashhur 
bo‘lgan. 
O‘rta Osiyo pillachiligi tarixiga oid boshqa bir manbada (Ibrohimov, 1964) 
ko‘rsatilishicha, bu yerda ipakchilik boshqa davlatlarga bog‘liq bo‘lmagan holda 
mustaqil ravishda yuzaga kelgan, deyiladi. Ilmiy kuzatishlar O‘rta Osiyoda Yer 
tarixining uchlamchi davrida ham tut daraxtlari va yovvoyi pilla qurtlari bo‘lganligi 
haqida dalolat beradi. Bunday qurtlar asta-sekin xonakilashtirilgan, deyishga asos 
bo‘ladi. Bu haqida muallif bir qancha tarixiy, lingvistik, folklor va etnografik 
faktlar ham mavjudligini yozadi. 
Ipakdan shoyi matolar to‘qish dastlab Markaziy Osiyoda bundan 4 ming yil 
ilgari vujudga kelgan va mustaqil ravishda Farg‘ona vodiysi, Zarafshon 
daryosining bosh qismi va O‘zbekistonning janubida rivojlana boshlagan. Bunga 
miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikdan shu paytgacha saqlangan tabiiy ipakdan 
to‘qilgan mato namunalari dalildir.[9] 
Yuqorida keltirilgan ikkita manbaning o‘zi pillachilik va ipakchilik 
xitoyliklarga bog‘liq bo‘lmagan holda ulardan bir asr oldin yurtimizda ma’lum va 
mashhurligini isbotlaydi. 
O‘rta Osiyoning pillachilik markazi o‘tmishda Farg‘ona vodiysi

---

hisoblangan. Buning isboti sifatida u joylarning tabiiy sharoiti ipak qurti uchun 
qulayligi, tutzorlar barpo qilish uchun sug‘oriladigan yerlarning mavjudligi, 
xalqning o‘troq holda yashashi kabi dalillarni keltirish kifoyadir. 
1917 Osiyoda asosiy pillachilik rayoni Farg‘ona viloyati bo‘lib, u yerda 
O‘rta Osiyoda tayyorlanadigan umumiy pillaning 80 foizdan ko‘prog‘i tayyorlanar 
edi. Pillachilik hatto viloyatning gerbida ham o‘z aksini topgandi (ipak qurti 
kapalagi tasviri tushirilgan edi). Bu viloyatda pillachilik bilan Qo‘qon, Namangan, 
Andijon, O‘sh uezdlari shug‘ullanardi.
Farg‘ona viloyatida 1900 yilda 101,4 ming 1910 yilda qariyib, 164 ming va 
1914 yilda–161 ming put pilla tayyorlangan. 
Turkiston o‘lkasida birorta ham pillakashlik fabrikasi bo‘lmaganligi tufayli 
har yili ko‘p miqdorda pilla tashqi mamlakatlarga chiqarilar edi. Masalan, 1907 
yilda Chor Rossiyasida 4570 tonna pilla tashqariga chiqarilgan bo‘lsa, uning 4170 
tonnasi O‘rta Osiyoniki edi. «Шелководство и шелковая промышленность»[4] 
jurnalida yozilishicha, Rossiya pillalari Marselga (Fransiya) jo‘natilar, u yerdan esa 
ipak holida yana Rossiyaga qaytar edi. Bu degan so‘z katta mehnat evaziga 
tayyorlangan pillalar katta mablag‘lar sarflanib, boshqa yurtlarga yuborilib, ipak 
xoliga keltirilar edi. 
Birinchi pillakashlik fabrikasi 1921 yil Farg‘onada, 1927 yil Samarqandda, 
1928 yilda Buxoroda sungra Marg‘ilon shahrida qurilib, ishga tushrildi. 1959 
yilda Toshkent pillakashlik fabrikasi,keyinchalik 1980-85 yillarda Urganch, 
Shaxrisabz, Namangan, Buloqboshi,Urganch, G‘ijduvon, Sho‘rchi, pillakashlik 
korxonalari ishga tushdi. 
1924 yilda Farg‘onada ipakchilik ilmiy stansiyasi ochildi. 
Ikki yillik kursdan tashqari, 1925 yilda Toshkent va Farg‘onada pillachilik 
bo‘yicha instruktorlar tayyorlaydigan 3 oylik kurslar ham ochildi. 
Mazkur kursning bitiruvchilari joylarda ishbilarmon tashkilotchi va 
mutaxassis sifatida o‘sha paytlarda sohaning rivoji uchun o‘zlarining munosib 
hissalarini qo‘shdilar. 

---

Hukumat tomonidan pillachilikka e’tibor berilishi va uni ilmiy asosda 
rivojlantirish masalasi qo‘yilar ekan, endi bu sohaning o‘z ilmiy muassasasi 
bo‘lishini hayotning o‘zi ko‘rsatdi. 
O‘rta Osiyo Davlat universiteti agronomiya fakultetida 1927 yilda tashkil 
qilingan ipakchilik kursi ochildi. 
Bo‘limda ikki oylik (qishloq instruktorlari), bir yillik (rayon instruktorlari), 
ikki yillik (ipar qurti urug`chilik korxonalari uchun mutaxassislar) kurslar faoliyat 
ko‘rsatgan. Ikki yillik kursga asosan O‘rta Osiyo davlat universitetining 
agronomiya va biologiya fakultetining bitiruvchilari qabul qilingan. 
O‘rta Osiyoga pillachilik hunarining markazi Farg‘ona vodiysi bo‘lganligi qayd 
etilgan. Farg‘ona viloyatida 1946-52 yillarda ipak qurtining boqish va 
hosildorligini oshirish ishlari olib borilishi ya’ni O.Sultonovaning jadal qurt boqish 
usulini ishlab chiqishi sababli pilla hosili 21,6 % dan 37 % gacha ya’ni 1 qutidan 
o‘rtacha 56,6 kg dan olganligini jadal qurt boqish usulida yozilganidan bilish 
mumkin. (O.Sultonova.O‘zdavnashr.Toshkent 1953 y) 
Buxoroda pillachilik rivojlangani haqida quyidagilarni yozadi: Ipak xom - 
ashyosi bo‘yicha mutaxassis V.V.Linde (1917, keyinchalik u Moskva 
To‘qimachilik institutining rektori, professori bo‘lgan) «1785 yilda Buxoro xoni 
Shomurotbek Marv hokimligini zabt etib, uning 12 ming nafar xalqini qul sifatida 
Buxoroga olib keladi. Marvliklar qadimdan pillachilik bilan shug‘ullangan . Shu 
bois ular bu yerlarda tut daraxtlarining ko‘pligini ko‘rib pillachilik-ipakchilik bilan 
shug‘ullanibgina qolmay, balki mahalliy xalqni ham shunga o‘rgatdilar. 
Buxoroliklar pillani qaynatib, so‘ngra ipak yigirishni o‘rganishgan. 
Ipak to‘qish hunari bilan asosan shahar bilan qo‘shni bo‘lgan qishloq aholisi 
shug‘ullangan. Qo‘l kuchi bilan ishlatiladigan to‘quv dastgohlari odatda 
hunarmandning uyiga o‘rnatilar edi. Bitta xonada ikki va undan ko‘p to‘quv 
dastgohlari bo‘lib, ularda shoyi yoki yarim ipakli matolar, ro‘mol, atlas matolari 
to‘qilgan. 
Mato to‘qish ishi boshlangunga qadar ko‘p mehnat talab etiladigan bir 

---

qancha ish jarayonlarini bajarish talab etilardi. Jumladan, bozordan sotib 
olinadigan ip kalavalarga qo‘shimcha ishlov berish, ularni ishqorlash, rang berish, 
kraxmallash, ipni mokining naychasiga o‘rash kabi ishlar qilinardi. 
Naychaga ip o‘rash odatda charx yordamida bajarilardi (charx - ip yigirishda 
ishlatiladigan maxsus asbob, unda asosan paxta, jun, ipak tolalari yigirilib, ip 
tayyorlanadi, u o‘tmishda keng ishlatilgan). 
13- rasm .[18] Pillani yigirishda ishlatiladigan ipak yigirish charxi. 
O‘sha paytdayoq qurt urug‘i sifatlarini yaxshilash ustida ham izlanishlar olib 
borilganligi ma’lum. Turkistonning ko‘zga ko‘ringan jamoat arbobi A.X.Yunusov 
birinchi bo‘lib, Yaponiyadan O‘rta Osiyoga sifatli urug‘ zotlari olib kelib, 
ko‘paytiradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, O‘rta Osiyoda o‘tgan XVIII asrning 90-
yillarigacha qurt urug‘i tayyorlaydigan birorta ham korxona bo‘lmagan. Shu 
sababli pillachilar o‘zlari urug‘ tayyorlab olishardi. Bunday urug‘lar kasalliklarga 
beriluvchan (ayniqsa pebrinaga) bo‘lganidan olinadigan pilla hosili ham kamayib 
ketgan. Qurt boquvchilar asta-sekin bu kasbdan yuz o‘gira boshlaydilar. Shundan 
so‘ng hukumat G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bo‘lganidek, qurt urug‘chiligi 
stansiyalari tashkil qilinib, sog‘lom urug‘lar tayyorlash yo‘lini qidira boshlaydi . 
XIX asrning 60-yillari oxirida L.Paster tomonidan ishlab chiqilgan 
sellyulyar urug‘ tayyorlash usuli G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida keng tarqaldi. 
Fransiya va Italiyadan boshqa mamlakatlar qatori Turkistonga ham ko‘plab sifatli 
urug‘lar keltirila boshlandi. 

---

XX asr boshlarida pilla yetishtirilishiga qaramay sanoat ko‘rinishidagi 
ipakchilik korxonalari bo‘lmagan. Tabiiy ipakdan qimmatbaho nafis gazlamalarga 
extiyoj katta bo‘lgan.. O‘zbekiston sobiq Ittifoq davrida yetishtiriladigan ipakning 
60-65 foizni yetkazib bergan. Umuman, ipakchilik sohasi bilan Ittifoq davrida 11 
ta respublika shug‘ullangan. Ipak qurtlari Moldova, Ukraina, Ozarbayjon, 
Armaniston, Gruziya, Rossiya, O‘zbekiston. Qirg‘iziston. Tojikiston, Qozog‘iston, 
Turkmaniston 
respublikalarida 
boqilgan. 
Keyinchalik 
Moldova 
hamda 
Armanistonda ipak qurtini boqish to‘xtagan. Ipak qurtlar tabiatan beozor bo‘lib, 
xalqimiz uni ardoqlab o‘zi yashab turgan uylarida boqishgan. Shuningdek, Navro‘z 
arafasida onaxonlar xonaki tayyorlangan yoki bozordan sotib olingan qurt 
tuxumlarini matoga o‘rab qo‘ltiqqa yoki kiymalarini iliqroq joylarga qo‘yishib, 
ipak qurtlarini tut daraxtlarining qaldirg‘och tilidek bark ochilishiga mo‘ljallab 
qurtlarni ochirishgan. Ma’lum vaqtdan so‘ng tuxumlar jonlanib, undan qurtlar 
chiqa boshlagan va uylarida tayyorlangan qurtxonalardagi so‘kchaklarga 
joylashtirib boqishgan va pilla hosili olganlar. Ipak qurti uy sharoitiga shunchalik 
ko‘nikkanki, u hech qayoqqa o‘rmalab ketmaydi, inson yaratib beradigan 
sharoitdan boshqa sharoitda yashay olmaydi.
Pillachilik bo‘yicha mutaxassislar Moskva va Tiflis (Tbilisi) ipakchilik tajriba 
stansiyalari bitiruvchilaridan iborat edi. Keyinchalik esa Moskva va Zakavkaze 
universitetlarining pillachilik bo‘limlari va o‘sha paytda yagona bo‘lgan 
Toshkentdagi pillachilik ilmiy tadqiqot instituti pillachilik sohasini kadrlar bilan 
ta’minlangan (A.Mirinov, 1931). 
Ipakchilikni ilmiy asosda yanada rivojlantirish maqsadida o‘lkamizdagi 
tabiiy shart-sharoitlar tufayli 1927-yilda O‘rta Osiyo ipakchilik stansiyasi va 
«Туркшелк» boshqarmasining ipakchilik madaniyati bo‘limi bazasida O‘rta 
Osiyo ipakchilik va ipakshunoslik instituti, keyinchalik O‘rta Osiyo ipakchilik 
ilmiy tadqiqot instituti (SANIISH) tashkil etildi.
Toshkent shahrida joylashgan 1931 - 91 yillarda O‘rta Osiyo ipakchilik 
ilmiy tadqiqotlar instituti. 

---

1998 yildan “O‘zbek ipagi” Birlashmasi tarkibidagi "Pilla xolding
" 
xolding 
kompaniyasi tarkibiga kiradi. Institutda ipak qurti seleksiyasi, ipak qurti 
naslchiligi, ipak qurti genetikasi, ipak qurti tuxumchiligi, ipak qurti kasalliklariga 
qarshi kurash, ipak qurti agrozootexnikasi, tut seleksiyasi va agrotexnikasi, tut 
kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurash, pillaga dastlabki ishlov berish va 
standartlash, ipakchilikni mexanizatsiyalash, ipakchilik iqtisodiyoti 
laboratoriyalari, ilmiy ishlarni muvofiqlashtirish va tashkil qilish bo‘limi mavjud. 
O‘rta Osiyoda birinchi ilmiy tadqiqot muassasasining ochilishi hududlarda 
ipakchiligini rivojlantirish bilan bog‘liq asosiy masalalarni ishlab chiqishi va 
O‘zbekistonga sobiq Ittifoq respublikalaridan taklif etilgan olimlarni kelishi 
natijasida, ipakchilik birmuncha rivojlana boshladi. Ishlab chiqarishda ishlar 
yaxshi bo‘lishligi uchun Samarqand, Farg‘ona naslchilik stansiyalari tashkil 
etildi. Olimlar yaratgan zotlar stansiyalarga berilib, stansiyalar o‘z xo‘jaliklarida, 
o‘zlari uchun tuxum ishlab chiqarib superelita, elita tuxumlari yetkaza 
boshlashdi.
Institut olimlari tomonidan ipak kurtining 60 dan ortiq zot va duragaylari 
yaratilgan. Hozirgi davrda O‘zbekiston 5, O‘zbekiston 6, Ipakchi 1 x Ipakchi 2, 
Ipakchi 2 x Ipakchi 1 kabi yuqori mahsuldor tolasi ko‘p bo‘lgan duragaylar ishlab 
chiqarishga joriy etilgan. Ipak qurti jinsini sun’iy boshqarish borasida katta 
muvaffaqiyatlarga erishildi va jinslari bo‘yicha boshqariladigan (100% erkak 
jinsli) duragaylar yaratildi Sifatli kurt tuxumi yetishtirish, sifatli pilla olish, ipak 
qurti va tut daraxtining kasalliklari va zararkunandalariga karshi kurash usullari, 
quruq va tirik pillalarning davlat standartlari, ipak qurti tuxumi tayyorlashdagi ish 
jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va boshqa masalalar o‘rganilgan. 
Institut faoliyati F. Poyarkov, B. L. Astaurov, V. A. Strunnikov, U. 
Nasrillaev, X. Rasulov, M. G‘anieva, O. Po‘latov, O‘. Qo‘chqorov kabi 
olimlarning nomlari bilan bog‘liq. Institutda pillachilikning eng muhim 
muammolarini o‘rganish bo‘yicha katta yutuqlarga erishildi. Tut ipak qurtining 
xavfli kasalligi bo‘lgan pebrinaga qarshi kurashning yagona biologik usuli ishlab 

---

chiqildi [prof. E. F. Poyarkov (1885-1955)], sanoatbop qurt boqishda 
duragaylardan foydalanish, ipak qurti naslchiligi, partogenezi va sitogenetikasi
o‘rganildi, ipak qurtining jahon geno-fondi yaratildi [prof. B. A. Astaurov (1907 - 
1975)], ipak qurti genetikasi o‘rganildi, 100% erkak jinsli duragaylar yaratildi 
(prof. V. A. Strunnikov), ipak qurtining serpushtlik va mahsuldorlik belgilari 
o‘zgaruvchanligi, irsiylanish, naslchilik ishining texnologik reglamenti, oilalarni 
baholash va tanlash usullari ishlab chiqildi (prof. U.Nasrillaev), pillachilikka oid 
darsliklar, monografiyalar yaratildi. Institutda ipak qurti zotlarining 100 dan ortiq, 
tut navlarining 20 dan ortiq O‘zbekiston, Surxtut, Tojikiston urug‘siz tuti, 
Mankent, Pioner, SANIISH 33 kabi 9 navi yaratildi va rayonlashtirildi. Ipak 
qurtlari zotlarini takomillashtirib, ulardan yaratilgan duragaylarni ishlab 
chiqarishni joriy etishda qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Olimlarimizdan
D.K. Shodibekova (1986); B.S. Azizov (2001); U.N.Nasirillaev, S.S. Lejenko, 
Sh.R. Umarov,B.S. Azizov (2002) va E.X. Tadjiev, N.Nodiralieva, A.B. 
Yakubov (1994) larning mashaqqatli olib borgan izlanishlari natijasida ishlab 
chiqarishga quyidagi duragaylar joriy etildi: Orzu, Yulduz, Ipakchi-1, Ipakchi-
2 va ularning duragaylari: O‘zbekiston-5, O‘zbekiston-6, Turon-I, Ipakchi-1 x 
Ipakchi-2, Ipakchi-2 x Ipakchi-1. Tabiat injiqliklarini, ya’ni qishloq xo‘jalik 
ekinlari zararkunandalariga qarshi kurasha oladigan texnologiyalarni yaratishni 
davr taqozo etadi. Yangi g‘oya va texnologiyalarni seleksiya ishlarida qo‘llashni 
quyidagi olimlarning munosib hissalari bor: ulardan A.I. Emmanuilov (1958), 
N.V. Shurshikova (1971), A.M. Safonova (1978), v.A.Strunnikov, L.M. 
Gulamova (1957, 1959, 1969), U.N. Nasirillaev (1967, 1978)lardir. Institutda 
60 ilmiy xodim ishlaydi, ularning 6 nafari fan doktori va 13 nafari fan nomzodi 
(2002).Institutda kutubxonasida 10 mingga yaqin soxaga oid asarlar mavjud; 
ilmiy maqolalar, to‘plamlar, asarlar nashr qilinadi.[5] 
Pillachilik va uning tarixi haqida hikoya qilar ekanmiz, pilla mahsuli bo‘lgan 
ipak tufayli qadim zamonlarda yuzaga kelgan karvon yo‘liga oid ma’lumot berishni 
lozim topdik. 

---

Xitoy, O‘rta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlarini bog‘laydigan Buyuk ipak 
yo‘li miloddan avvalgi II asrdan to XV asrgacha mavjud bo‘lib, Xitoydan, asosan 
ipak eksport qilinganligi sababli «Buyuk Ipak yo‘li» deb nomlangan. Fanga bu nom 
nemis olimi Ferdinand Fond Rixtgofen tomonidan XIX asrda kiritilgan. [22].
Arab xalifaligi tashkil bo‘lgunga qadar Xitoy ipagini G‘arb mamlakatlariga 
sotishda Eron va So‘g‘d savdogarlari vositachilik qilar edilar. Keyinchalik esa bu 
vazifani o‘z qo‘liga olish uchun Rim imperiyasi bilan Parfiya o‘rtasida o‘rtasida qattiq 
kurash borgan. Turli davrlarda Buyuk ipak yo‘lining turli yo‘nalishlari mavjud 
bo‘lgan. Uning o‘rta asrlardagi yo‘nalishi qo‘yidagicha: 
Buyuk ipak yo‘li Xitoyning o‘sha paytlaridagi poytaxti Chanyan (hozirgi 
Sian) shahridan boshlanib, Lanchjou orqali Dunxuanga kelgan. Bu yerda yo‘l 
ikkiga ajralgan – shimoliy va janubiy yo‘llar.[10] 
Shimoliy yo‘l: Dunxuan- Turfon- Qashg‘ar-hozirgi Qozog‘istonning Taroz 
(Jambul) shahri, Mankent qishlog‘i – Isfijob (Sayram) orqali Chimkent shahridan 
Binkent (Toshkent) va undan Jizzax orqali Samarqandgacha borgan. Bu yo‘l 
Samarqandda ikkiga ajralib, Buxoroga borgan: Varaxsha orqali va ikkinchisi esa Kesh 
(Shahrisabz) – Nasaf orqali, Buxorodan – Poykend orqali Amu (Chorjo‘y) ga kelgan. 
Amuda yo‘l ikki tomonga: Gurganch (Urganch) orqali Astraxan tomonga yo‘nalgan,
Marv va Nishopur orqali Damashqqa undan Quddus orqali Misrgacha borib yetgan. 
14-rasm [19 ] Buyuk ipak yo‘li 
Karvon yo‘lining Nasafga kelgan tarmog‘i Termiz va Baqtriyaning poytaxti 
Zariaspa (Balx) orqali Hindiston bilan bog‘langan. 
Janubiy yo‘l: Dunxuan-Xo‘tan-Yorkent-O‘zgan (Qirg‘izistondagi shahar) 

---

Axsikat – Jizzax orqali Samarqandga kelgan .[ 13] 
15- rasm. [19] Buyuk ipak yo‘lini O‘zbekistondan utganini izohlovchi xarita 
«Buyuk ipak yo‘li» Xitoy, Hindiston, O‘rta Osiyo, Eron, Yaqin Sharq, O‘rta 
dengiz mamlakatlari o‘rtasida savdo va madaniy aloqalarning rivojlanishida 
muhim ro’l o‘ynagan. 
M.Muxamedovning (1996) yozishicha, Bag‘dod orqali O‘rta dengizgacha 
keltirilgan mollar kemalarga ortilib Vizantiya, Rim va G‘arbiy Yevropaning 
boshqa mamlakatlariga yetkazilgan. 
16-rasm [19] Buyuk ipak yo‘lini O‘zbekistondan utganini izohlovchi xarita
. 
Mo‘g‘ullar hukmdorligi (1220-1360) yillarida ko‘p shaharlar talon-taroj 
qilindi. 1336-1405 yillarda Markaziy Osiyo mamlakatlari asosida barpo etilgan 
Amir Temur xokimiyati davrida Buyuk ipak yo‘lidagi Samarqand, Shahrisabz, 

---

Buxoro, Farg‘ona vodiysi shaharlari obodonlashtirildi. Bu davrda pillakashlik, 
ipakchilik va shoyi matolar to‘qish san’ati rivojlandi,ipakka zar aralashtirib, shoyi 
gazlamalar to‘qila boshlandi. Olimning ta’kidlashicha, karvonlar Xitoydan ipak 
matolar, Misrdan don va o‘simlik yog‘i, Eron bo‘g‘ozi sohillaridan marvarid, 
Afrikadan oltin va fil suyagi keltirilgan. Markaziy Osiyodan Xitoyga qilich, pichoq, 
ip-gazlama buyumlar, quruq meva, no‘xat, qimmatbaho metallar, Farg‘ona 
vodiysidan esa yilqi olib borilar ekan. 
Buyuk ipak yo‘li XV asrdan boshlab, dengizlari orqali suv yo‘llarining 
kengayishi natijasida o‘z ahamiyatini yo‘qotgan. Lekin uning nomi turli xil xalqaro 
sport musobaqalari ilmiy-amaliy anjumanlar, bank va shu kabi boshqa 
muassasalarning nomlanishida saqlanib qolgan. Buning sababi «Ipak yo‘li» ning 
o‘z ahamiyati tufayli halqimiz o‘tmishidan chuqur o‘rin olganligi va ongimizga 
singib ketganligidandir. 
XXI asr bo‘sag‘asiga kelib «Buyuk Ipak yo‘li» ni qayta tiklash zarurati 
tug‘ildi. Ma’lumki, hozirgi zamon talabi turli davlatlar va butun mintaqalarning 
o‘zaro integratsiyalashuv jarayonlarini tezlashtirishni taqozo etmoqda. Bu o‘rinda 
Yevropa va Osiyoni bog‘lovchi ko‘prikni tiklash muhim ahamiyat kasb etadi. 
1998 yilning 7-8 sentyabrida Boku shahrida «Buyuk Ipak yo‘li» ni tiklash 
bo‘yicha Halqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Mazkur anjumanda jahonning 32 
mamlakat rahbarlari, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa tiklanish va 
taraqqiyot banki, Jahon banki kabi 10 dan ziyod nufuzli halqaro tashkilotlardan 
vakillar qatnashdi, «Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo‘lagi» -TRASEKAni 
rivojlantirishga bag‘ishlangan bu konferensiya qarorlarining amalga oshirilishi 
O‘zbekistonni Yevropa va Osiyo transport tarmoqlariga tutashtiradi, eksport 
imkoniyatlarimizni oshiradi. Loyihada ishtirok etuvchi mamlakatlar bilan savdo 
aloqalarini yanada kengaytiradi. Konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidenti I.Karimovning nutqi katta e’tibor bilan tinglandi. «Loyihaning amalga 
oshirilishi,- dedi notiq o‘z nutqida, -o‘z mahsulotlarining Kavkazorti va Markaziy 
Osiyoning ulkan bozorlariga kirib kelishi, mazkur mintaqalarda o‘z ta’siri 

---

kuchayishini istaydigan Yevropa mamlakatlari uchun ham birdek manfaatlidir». 
[22]. 
Hozirgi paytda O‘zbekiston transport kommunikatsiyasi imkoniyatlarini 
kengaytirish maqsadida Qirg‘iziston, Xitoy va O‘zbekiston hamkorligida Toshkent 
- Andijon - O‘sh - Qashqar yo‘lini qurish ishlari jadallik bilan davom etmoqda. « 
Buyuk ipak yo‘li»ning bir qismi hisoblanmish bu yo‘nalish Yevropa 
mamlakatlarini Tinch okeani hamda Janubiy -Sharqiy Osiyo davlatlari bilan 
bog‘laydi. 
Asrlar davomida insoniyatga xizmat qilgan Buyuk Ipak yo‘li endilikda 
TRASEKA deb qayta tiklanayotgan ekan, bu yo‘l ham mamlakatlar o‘rtasidagi 
do‘stlik, madaniyat, iqtisodiy ravnaq yo‘li sifatida mustaqilligimizni 25 yilligi 
oldidan ochilgan “Angren - Pop ”temir yo’lining ochilishida yangi ahamiyat kasb 
etmoqda.