Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

neyrit
lar deb aytiladi. Ikkinchisi - kalta, daraxtga o‘xshab shoxlanib ketgan, 
bunga - 
dendrit
lar deyiladi. Har bir nerv hujayrasidan bitta neyrit va bir nechta 
dendritlar chiqadi. Bu o‘simtalar nerv ko‘zg‘alishlarini o‘tkazish va boshqa turli xil 
organlarni nervlari bilan tutashtirish funksiyasini bajaradi.
Bir guruhga nerv hujayralari va bir nechta kalta o‘simtalari nerv zanjiri yoki 
gangliy (tugun) hosil qiladi. Hashoratlarning (tut ipak qurtining ham) markaziy nerv 
tizimi tananing qorin tomonida joylashgan nerv zanjirchasi tipida tuzilgan, nerv 
tugunchalari hamda ulardan tomirlangan nervlardan iborat. Nerv tugunchalari- 
gangliylari o‘zaro uzunasiga- 
konnektiv
va ko‘ndalang- 
komissura
ulagichlar bilan 
bog‘langan. 
Ipak qurtining gangliylari, hamma hashoratlarga xos, ikki qismga bo‘linadi: 
bosh va qorin gangliylari. Qurtning bosh qismida ikki juft nerv tuguni bo‘lib, 
birinchisi tomoq osti tuguni, bu qorin nerv zanjirining birinchi jufti hisoblanadi. 
Ikkinchisi jufti tomoqning ustida joylashgan bo‘lib, tomoq usti nerv tuguni deyiladi. 
Bu ikki juft nerv tugunlari tomoqni aylanib o‘tadigan kommissuralar orqali o‘zaro 
birlashgan: bu ikki juft nerv tugunlarini birlashtirib tomoq oldi nerv halqasini hosil 
qiladigan komissuralardan tashqari yana bitta komissura bor, bu komissura tomoq usti 
tugunlarini birlashtiradi, lekin u ham asosiy nerv halqasidan birmuncha orqaroqda 
tomoq ostidan o‘tadi: bu orqa nerv tomoq oldi halqasi deb aytiladi. 
Tomoq usti tugunlari uncha katta bo‘lmagan, noksimon ko‘rinishli bo‘lib, har 
biri chegaralanmagan uchta tashqi bo‘limdan iborat: birinchisi ko‘rish qismi, bundan 
ko‘zga nerv tolalari ketadi; ikkinchisi hid bilish qismi, bundan tolalar boshida 

---

joylashgan mo‘ylovlarda tugaydigan sezish nervlari ketadi; uchinchisi peshona - 
yuqori lab qismi, bu yuqori lab nervi orqali yuqori lab bilan bog‘laydi. 
Qorin gangliylari, qorinning oxirgi ikkita bo‘g‘imidan tashqari hamma 
bo‘g‘imida bir juftdan joylashgan bo‘lib, har bir juftning gangliysi bo‘g‘im ichi nerv 
paylari - komissuralar bilan, har bir juft nerv tuguni qo‘shni bo‘g‘mlarda joylashgan 
xuddi shunday boshqa nerv tuguni bilan bo‘g‘imlar orasidagi paylar - konnektivlar 
orqali bog‘lanadi. Har bir juftning gangliysi boshqa juftning analogik gangliysi bilan 
bog‘liq, shuning uchun bitta nerv tuguni boshqa bir nerv tuguni bilan hamma vaqt juft 
konnektiv orqali bog‘lanadi. Nerv tugunlarininng bu tizimi va biriktiruvchi nervlar 
tizimi nerv zanjirini hosil qiladi. Bu nerv zanjiri ichak ostida joylashgan bo‘lib, ipak 
qurtining butun tanasi bo‘ylab yotadi. 
Yuqorida qayd qilganimizdek, qorin nerv zanjiri markaziy nerv tizimi 
hisoblanadi. Uning har bir nerv tugunidan ikki juftdan katta nervlar ketib, bir jufti 
o‘zining uchlari orqali orqaning muskullari bilan; ikkinchi jufti esa qorin tomonidagi 
muskullar o‘z bo‘g‘imida joylashgan soxta oyoqlar bilan bog‘lanadi. Shunday qilib, 
shu bo‘g‘imdagi nerv tuguni o‘z bo‘g‘imining nerv tuguni o‘z bo‘g‘iminig orqa, qorin 
va oyoq muskullari ishini boshqaradi. Periferik (atrof) nerv tizimi teri qoplami ostida 
joylashgan va o‘zining juda mayda o‘simtalari bilan sezgi organlarigacha yetib 
boradigan nerv hujayralaridan tuzilgan bo‘lib, qorin nerv zanjiri bilan aloqada 
bo‘ladi. Bu hujayralar boshqa o‘simtalari bilan qorin nerv tugunlari yoki tomoq oldi 
gangliylari bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Simpatik- nerv tizimi ichki organ muskullari (ovqat hazm qilish, qon aylanish 
- bel naychasi, nafas olish teshiklari, ichki sekretsiya organlari) faoliyatini boshqaradi. 
Markaziy nerv tizimi bilan aloqador bo‘lgani tufayli simpatik nerv tizimi tashqi muhit 
sharoitining o‘zgarishiga qarab, yuqoridagi organlar ishini ma’lum chegarada 
o‘zgartiradi. 
Lekin bunday hujayralar nerv tizimining boshqa hujayralaridan tamomila 
ajralgan bo‘lmaydi. Dendritlarning birortasi orqali ular bilan bog‘langan bo‘ladi, 
zarur holda bunday aloqa tufayli ko‘p miqdorda retseptor va effektorlari bo‘lgan 

---

reflektor yoyining harakatiga qo‘shiladi. 
Tut ipak qurtining nerv tizimi tuxumda embrion rivojlanishi bilan bir vaqtda
hosil bo‘ladi. Embrionning har bir bo‘g‘imida o‘zining nerv to‘qimalari rivojlana 
boshlaydi. Nerv tizimining bo‘g‘imlari tuzilganligi shu tufaylidir. Lekin keyinchalik 
embrionda bo‘g‘imlar soni kamaya boshlaydi, bunda bu nerv to‘qimalari va hosilalari 
bo‘g‘imlarning birlashib ketishiga muvofiq birikadi. 
54 -rasm. 
Ipak qurti nerv tizimidagi 
nerv hujayralari o‘zaro 
munosabatining chizmasi: 
1-sezuvchi tukchalar: 
2-po‘st qavati: 
3-tashqi ta’sirni qabul 
qiluvchi neyron: 
4-dendrit: 
5-muskullar. 
6-changliy-qorin nerv
bog‘lamidagi nerv tuguni: 
7-harakatlantiruvchi neyron: 
 
Natijada hashoratning boshidagi olti juft nerv tugunlari o‘rniga ikki juft nerv 
tugunlari, bir juft tomoq usti va bir juft tomoq osti tugunlari qoladi. Bunda har bir tugun 
o‘zining rivojlanish yo‘lini qoldiradi, shuning uchun u uch bo‘limdan iborat bo‘ladi. 
Tut ipak qurtida shakllangan nerv tizimi pirovardida quyidagi tuzilishiga ega bo‘ladi. 
Qorinning oxirgi ikkita bo‘g‘imidan tashqari hamma bo‘g‘imida nerv tuguni – 
bir juft gangliy joylashgan, har bir juftning gangliysi bo‘g‘im ichi nerv paylari- 
kommissuralar bilan, har bir juft nerv tuguni qo‘shni bo‘g‘umlarda joylashgan xuddi 
shunday boshqa juft nerv tuguni bilan bo‘g‘imlar orasidagi paylar- konnektivlar 
orqali bog‘lanadi. 
Har bir juftning gangliysi boshqa juftning analogik gangliysi bilan bog‘liq, 
shuning uchun bitta nerv tuguni boshqa bir nerv tuguni bilan hamma vaqt juft 

---

konnektiv orqali bog‘lanadi.
55 -rasm- A qurtining nerv bog‘lami. 
1-tomoq osti nerv tuguni: 
2- ko‘krak nerv tugunchalari. 
3- nafas olish simpatik nervi. 
4-qorin nerv tugunlari.
A-Tomoq usti va tomoq osti -B 
beshinchi yoshdagi qurtning -ko‘krak 
(1-3) nerv tugunlari . 
Ko‘krak tugunlaridan o‘rta qism 
bo‘ylab orqa tomonga 
Nyuport nervlari ketadi 
Nerv tugunlarining bu tizimining hammasi va biriktiruvchi nervlar tizimi nerv 
zanjirini hosil qiladi. Bu nerv zanjiri ichak ostida joylashgan bo‘lib, ipak qurtining 
butun tanasi bo‘ylab yotadi. 
Biz yuqorida qayd qilganimizdek, qorinning oxirgi ikki bo‘g‘imida nerv 
tugunlari bo‘lmaydi, lekin yettinchi bo‘g‘imda bir-biriga juda yondoshgan, deyarli

---

birlashib ketgan nerv tugunlari ikki juft bo‘ladi. 
Ipak qurtining boshida ham ikki juft nerv tuguni bor. Birinchisi tomoq osti nerv 
tuguni, bu qorin nerv zanjirining birinchi jufti hisoblanadi 
Ikkinchi jufti tomoq ning ustida joylashgan bo‘lib, tomoq usti nerv tuguni 
deyiladi. Bu ikki juft nerv tugunlari tomoqni aylanib o‘tadigan komissuralar orqali 
o‘zaro birlashgan: bu ikki juft nerv tugunlarini birlashtirib, tomoq oldi nerv xalqasini 
hosil qiladigan komissuralardan tashqari, yana bitta komissura bor, bu komissura 
tomoq usti tugunlarini birlashtiradi, lekin u ham asosiy nerv halqasidan birmuncha 
orqaroqda tomoq ostidan o‘tadi; bu orqa nerv tomoq oldi xalqasi, deb aytiladi. 
Tomoq oldi tugunlari - uncha katta bo‘lmagan noksimon ko‘rinishli bo‘lib, har 
biri chegaralanmagan uchta tashqi bo‘limdan iborat; birinchisi ko‘rish qismi, bunday 
ko‘zga nerv tolalari ketadi; ikkinchisi hid bilish
qismi, bundan tolalari hasharotning boshida joylashgan mo‘ylovlarda tugaydigan 
sezish nervlari ketadi; uchinchisi peshona-yuqori lab qismi, bu yuqori lab nervi orqali 
yuqori lab bilan bog‘langan. 
Tomoq usti tugunlarini evolyusiyaning boshlang‘ich davrlaridagi yuqori 
tuzilgan hayvonlarning bosh miyasiga o‘xshatish mumkin, tomoq usti tugunlari oliy 
nerv markazi hisoblanib, ipak qurti tanasidagi asosiy sezgi organlari va boshqa barcha 
nerv hosilalari bilan aloqada bo‘lib, hasharotning butun xatti-harakatini boshqaradi. 
Qorin nerv zanjiri markaziy nerv tizimi hisoblanadi.
Uning har bir nerv tugunidan ikki juftdan katta nervlar ketadi. Bir jufti o‘zining 
uchlari orqali orqaning muskullari bilan, ikkinchi jufti esa qorin tomondagi muskullar 
va o‘z bo‘g‘imida joylashgan yolg‘on oyoqlar bilan bog‘lanadi. Shunday qilib, shu 
bo‘g‘imdagi nerv tuguni o‘z bo‘g‘imining orqa, qorin va oyoq muskullari ishini 
boshqaradi. 
Teri qoplami ostida joylashgan va o‘zining juda mayda o‘simtalari bilan sezgi 
organlarigacha yetib boradigan nerv hujayralaridan tuzilgan periferik nerv tizimi 
qorin nerv zanjiri bilan aloqada bo‘ladi, Bu hujayralar boshqa o‘simtalari bilan qorin 
nerv tugunlari yoki tomoq oldi gangliylari bilan borliq bo‘ladi. 

---

Markaziy va periferik nerv tizimi har bir hayvonga xos ravishda hasharotning
hayot faoliyatini boshqaradi. Biroq bir qator jarayonlar borki, bularni biz faqatgina 
hayvonlarda emas, balki o‘simliklarda ham ko‘ramiz. Bular, asosan ovqatlanish va 
o‘sish jarayonlaridir. Bu jarayonlarni vegetativ- simpatik va unga qarama-qarshi 
bo‘lgan parasimpatik nerv tizimi boshqaradi. 
Ipak qurti orqasining simpatik nerv tizimi peshona tuguni va undan chiquvchi 
oldingi va qaytuvchi simpatik nervlardan iborat. Orqa simpatik nerv tizimi peshana 
tuguniga boradigan ikkita nerv yordamida tomoq usti gangliysi bilan bog‘lanadi. 
Qaytuvchi simpatik nerv tananing ichak va bel naychasi orasidagi o‘rta chiziq
bo‘ylab o‘tadi. Bunda u oldingi va o‘rta ichak oralig‘idagi chegarada joylashgan 
ichak tugunini peshana tuguni bilan birlashtiradi. Bu y erda qaytuvchi nerv o‘rta 
ichakning yon tomonlariga boruvchi ikkita tarmoqda bo‘linadi. Bu tarmoqlar so‘ngra 
juda shoxlanib, uchlari bilan butun o‘rta ichakni o‘rab oladi. Orqa simpatik nerv 
tizimi bel naychasi, oldingi ichak, jarlar, ipak ajratuvchi bel naychasi yo‘liniig ishini 
boshqaradi. 
Orqa simpatik nerv tizimiga halqum usti tugunidan orqaga ketuvchi bir juft 
halqum nervlari ham kiradi. Halqum nervlarida ikki juft nerv tuguni joylashgan 
bo‘lib, bunda ayirish organlariga xos bo‘lgan bezli hujayralar bo‘ladi. Oldingi jufti 
tashqi ko‘rinishidan nerv tuguniga o‘xshaydi, keyingi jufti esa birmuncha zich 
tuzilgan bo‘lib tuxumsimondir. Birinchi jufti kardial tana, ikkinchisi yondosh tana 
deb ataladi. Bu tugunlar nerv hosilalari vazifasini bajarmasdan, balki ichki sekretsiya 
organi vazifasini ham o‘taydi. Bunday vazifa mana shu nerv tugunlarigagina xos 
emas; tomoq usti va tomoq osti nerv tugunlari ham ipak qurtining hayot faoliyatida 
ayrim asosiy jarayonlarni tartibga solishda hal qiluvchi ro’l o‘ynaydigan alohida 
moddalar -gormonlar ajratib chiqaradi. Shunday qilib, nerv hosilalari hasharotning 
faoliyatini faqatgina hujayralar tizimi, komissuralar, konnektivlar, neyritlar va 
dendritlar orqali boshqarmay, balki organizmga bevosita hayot jarayonlarining 
borishiga, o‘sish va rivojlanishga ta’sir etadigan maxsus modda chiqarish bilan ham 
boshqaradi. 

---

Tut ipak qurtida orqa simpatik nerv tizimidan tashqari Nyuport nervlari deb 
ataladigan qorin nerv tizimi ham bor. Bular qorin nerv zanjiri nerv tugunlarining
har bir juftidan nerv paylari ko‘rinishida qaytadi. Bu qo‘shni bo‘g‘imlarning qorin 
nerv tugunlarini bog‘laydigan, tananing o‘rta chizig‘idagi konnektivlar o‘rtasida 
joylashgan. Qo‘shni tugunlar orasidagi masofaning taxminan uchdan ikki kismini 
o‘tgach, bu nerv paylari yug‘onlashadi, bundan to‘g‘ri burchak bilan nafas 
teshigigacha boradigan yon nervlar ketadi. Qorinning simpatik nerv tizimiga nerv 
zanjiri va qorin tugunining oxirgi juftidan chiquvchi va ipak qurti ichagining oxirgi 
qismida va qurtning boshlang‘ich jinsiy organida tugaydigan nervlar ham kiradi. 
Ipak qurtining mana shu murakkab nerv tizimi uning hayot faoliyatidagi
hamma hodisalarni tartibga soladi. 
Simpatik nerv tizimi ma’lum joylarga ta’sir qiladi, u ovqat hazm qilish ishini 
va bel naychasi (yurak) faoliyatini tartibga soladi va u bilan bog‘liq bo‘lgan organlar
ishining doimiy ritmik bo‘lishini ta’minlaydi. Markaziy nerv tizimi bilan aloqador 
bo‘lgani tufayli simpatik nerv tizimi tashkqi muhit sharoitining o‘zgarishiga qarab 
yuqoridagi organlar ishini ma’lum chegarada o‘zgartiradi. Masalan, havo 
haroratining ko‘tarilishi markaziy nerv tizimiga ta’sir qiladi, u bilan bog‘liq bo‘lgan 
simpatik nerv tizimi esa unga vaqt birligi ichida bel naychasining qisqarish sonini 
oshirish bilan javob qaytaradi.
Markaziy nerv tizimining va u bilan bog‘liq bo‘lgan organ va muskullarning 
faoliyati juda murakkab, reflekslar tizimiga asoslangandir; ya’ni bu faoliyat reflektor 
yoyidan boradigan biror tashqi ta’sirotga organizmning javob qaytarishidir. Bu 
to‘g‘rida biz yuqorida gapirib o‘tganmiz. Reflekslar shartli va shartsiz bo‘ladi. Tut 
ipak qurtidagi shartsiz reflekslar uning tashqi muhit sharoitiga ko‘p asrlar davomida 
moslashishi natijasida hosil bo‘lgan (to‘plangan) reflekslardir. Bu esa tashqi 
ta’sirotga to‘g‘ri javob berishdir. Organizmning tashqi muhit sharoitiga moslashishi 
mustahkamlanib boradi va birmuncha murakkab shartsiz refleks- instinktga, ya’ni 
ichki qo‘zg‘alishga o‘tadi.
Instinktlar organizmning tashqi muhit sharoitiga qaytaradigan javobidan hosil 

---

bo‘lgan bo‘lsa ham, uning ahamiyati keng-ko‘lamda qaralganda (masalan, issiq davr 
bilan sovuq davr almashishining yillik davri yoki kunduzgi issiqlik va yorug‘lik 
kecha sovug‘i va qorong‘iligiga almashinishidagi sutkalik davri ) organizmning 
rivojlanishi bilan bog‘liq, bo‘lgan (masalan, metamorfoz davrida pilla o‘rash) 
muvofiqlashtiruvchi 
harakat 
deb 
tushunish 
mumkin. 
Bular 
shunchalik 
mustahkamlanganki, shunchalik «avtomatlashganki», hasharotning ayrim vakillari 
hayotiga ta’sir etadigan tashqi sharoit o‘zgarishlari bu instinktlarni o‘zgartirmaydi; 
bu hayot sharoiti shartli reflekslar hosil bo‘lgan sharoitdan keskin farq qilishi 
mumkin.
Yuz bergan ayni konkret holda hasharotning instinktli xulq-atvori uning hayot 
sharoitiga mos kelmasa u nobud bo‘ladi. Shartsiz reflekslar «so‘qir»va konservativ 
bo‘lib, vujudga kelgan yashash sharoitida organizmning to‘la moslashishiga 
to‘sqinlik qiladi, lekin bu vaqtning o‘zida ular mazkur hasharot biologik tur 
xususiyatlari saqlanishining asosi bo‘lib hisoblanadi. Shu tariqa pilla o‘rash tut ipak
qurtiniig tur instinkti hisoblanadi. Agar ipak qurti o‘zgarib turuvchi sharoit ta’sirida 
ayrim hollarda bu instinktiv jarayonlarni bajarmaslikka layoqatli bo‘lganda edi, 
bunda, u birinchidan, muhim tur belgilaridan mahrum bo‘lar edi. Ikkinchidan, esa 
pilla qobig‘i bilan himoyalanmagan g‘umbak juda noqulay sharoitga tushib qolgan 
bo‘lar edi. Bunda normal rivojlanish - kapalakka aylanish, tuxum qo‘yish 
ta’minlamagan bo‘lar, ya’ni bunday xususiyat turning saqlanib qolishini xavf ostida 
qoldirar edi.
Hayvonning oliy nerv faoliyatiga kiruvchi shartli reflekslar birmuncha 
rivojlangan bo‘ladi. Nerv tizimi qancha murakkab tuzilgan bo‘lsa, shartli reflekslar 
tizimi shuncha keng va murakkab bo‘ladi. Shartli refleks organizmning tashqi 
muhitning konkret sharoitidagi, shu bilan birga ayni birorta sharoitdagi ta’sirga 
qaytaradigan javobi emas, balki o‘zaro aloqada bo‘lgan sharoitlar gruppasiga 
beradigan javobidir. Organizmni o‘rab turgan tashqi muhitning o‘zgarib turuvchi 
sharoitiga moslashishi, hayvonning individual hayoti davomida shakllanadigan 
shartli reflekslar natijasida amalga oshadi. Bular ikki yoki undan ko‘proq omillar bir 

---

vaqtda ta’sir etishidan hosil bo‘ladi, bulardan biri to‘g‘ri shartsiz refleks hosil qilishga 
layoqatlidir, boshqalari esa organizmda o‘zichalik birorta reaksiyani hosil qilmasdan, 
nerv tizimi tomonidan birinchi omil bilan doimo birga hosil bo‘lganidek qabul 
qilinadi. 
Shunday qilib, ikkita ko‘zg‘atuvchi o‘rtasida vaqtinchalik aloqa hosil bo‘ladi.
Garchi, yuqori darajada tuzilgan hayvonlarda bunday vaqtinchalik aloqa bosh 
miya po‘stlog‘ida mustahkamlansa, ham bosh miya po‘stlog‘i bo‘lmagan 
hasharotlarda ham shartli reflekslar hosil qilish mumkin. Agar haroratning 
ko‘tarilishi pilla o‘rashni tezlashtirsa, ipak qurtini yuqori haroratli va qorong‘u joyda, 
ya’ni doimo birga ta’sir qiluvchi ikkita omillar sharoitida saqlasak, harorat 
ko‘tarilmagan holda qorong‘uning o‘zigina pilla o‘rashni tezlashtira oladi. Bunday 
holda ipak qurtida qorong‘u bilan haroratning ko‘tarilishi o‘rtasida hosil bo‘lgan 
vaqtinchalik bog‘lanish asosida shartli refleks hosil bo‘ladi. Shuning uchun faqatgina 
qorong‘uning ta’siri garchi qorong‘uning o‘zi bunday reaksiyani hosil qilaolmasa 
ham yuqori harorat singari bir xil natija beradi. Shartli refleksning hosil bo‘lishi nerv 
tizimida yangi reflektor yoyi, ya’ni markaziy nerv tizimi orqali o‘tadigan murakkab 
nerv bog‘lamlarining yangi zanjiri shakllanganligini bildiradi. 
Hasharotlardagi shartli reflekslarni o‘rganish faqatgina bilish uchun ahamiyatli 
emas. Bunday o‘rganish asosida hasharotlarda amalda foydalanish uchun kerak 
bo‘ladigan vaqtinchalik bog‘lanishlar hosil qilish mumkin. Ma’lumki, vaqtinchalik 
bog‘lanish yaratish asalarilarni asal beruvchi ma’lum o‘simliklarga qo‘nishga majbur 
qilish imkoniyatini beradi; bunda ular «o‘rgatilgan» joyga tez uchib keladi.