Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

 
 
5- rasm [ 21]Sof tabiiy ipaklar bilan kashta 
tikish
6 -rasm [ 21]Ipakni ranglash jarayonlari. 
Eramizdan 2205 yil ilgari imperator Yun maxsus farmoyish chiqarib, ipak 
qurti boqishni rivojlantirish va undan ko‘proq hosil olish uchun xalq ommasini 
pillachilik bilan shug‘ullanishi uchun maxsus tadbir ishlab chiqqan. Shundan 
keyin mamlakatda qurt boqish uchun ob-havo sharoiti to‘g‘ri kelgan joylarda tut
daraxtlarini ekish va qurt urug‘ini ko‘paytirish ishlari yo‘lga qo‘yilgan. 

---

Zilbermanning ma’lumotlariga ko‘ra eramizdan 2200 yil oldin Shandun 
viloyatida ipakdan juda ko‘p miqdorda matolar va kiyim – boshlar tayyorlangan. 
7-rasm [21] Ipakdan tayyorlangan qimmatbaho liboslar. 
Bu kiyimlar o‘zining chiroyligi va nafisligi bilan bebaho hisoblanib, noyob 
mato sifatida foydalanilgan. 
Bunday matolarni tayyorlash yildan-yilga hajmi ortib borgan. Shuningdek, 
matolarga oltin suvi va qimmatbaho qush va parranda- larning patlaridan 
qo‘shib, to‘qila boshlangan. 
Shuning uchun o‘sha davrdan boshlab, ko‘p asrlar davomida Xitoyda ipak 
pul muomila vositasi bo‘lib, undan qarzlarni to‘lash mulki sifatida ham 
foydalanilgan.
Xitoy davlati IV-asr boshlariga qadar ipak bilan boshqa mamlakatlarda 
savdo-sotiq ishlarini qilmagan. 
Ipak qurtini boqish va undan ipak olish mamlakatning siri bo‘lib ipak 
Xitoy davlatining shon-shuhrati hisoblangan. Xitoyliklar tut barg bilan ipak qurti 
boqib, pilla yetishtirib, pilladan ipak olish yo‘llari kashf etilgandan keyin Xitoy 
uning sirini oshkor qilishni qat’iy man etgan. 
Shunga qaramay ipak qurti boqish asta-sekin 2000 yil oldin Koreyaga, 
so‘ngra Yaponiyaga va IV asrda Eron orqali O‘rta Osiyoga, V-VI asrlarda 
Kavkaz ortiga ham ma’lum bo‘ladi.
Simate Yano ma’lumotlarida, Xitoy chegaralarida ipakni olib chiqishga yo‘l 
ochilishiga sabablar quyidagicha bayon etilgan. 
Eramizdan II-asr oldin Xitoy imperatori Sin-Shixuandi mamlakatni 

---

qattiqqo‘llik bilan boshqarib, xalqqa azob berganligi uchun Xitoyda xalq 
qo‘zg‘olon ko‘targan, imperator esa qo‘zg‘olonni ayovsiz bostirib, xalqqa jabr 
ko‘rsatgan. Ayrim elat va urug‘lar Xitoyni tashlab, Koreyaga ko‘chib o‘tadilar. 
Shunda ular o‘zlari bilan ipak qurti urug‘ini olib o‘tadi. Natijada pillachilik birinchi 
marotaba Xitoy chegarasidan tashqariga chiqadi. Oqibatda Xitoy imperatori 
o‘zgartilib, Xan hukmronlik qila boshlaydi.
Ungacha Xitoy davlatidan tashqariga ipak qurti urug‘ini olib o‘tish va qurt 
boqish sirlarini tarqatish qat’iy man etilib, bu qonunni buzgan har bir xitoylik va 
uning oila a’zolari o‘lim jazosiga hukm etilgan.
Xan imperatorligidan keyin ipak va ipakdan tayyorlangan matolar asta-sekin 
boy savdogarlar tomonidan dunyoning boshqa mamlakatlariga mahsulot sifatida 
chiqarilgan va savdo qilingan. 
Dunyo xalqlarini bunday qimmatbaho va nafis matoga bo‘lgan talabi, yildan- 
yilga ortib borgan. Natijada, ipak mahsulotlari Xitoydan O‘zbekistonga, O‘rta 
Osiyoga, va nihoyat Rimgacha tarqala boshlangan va dunyoda ipak yo‘lining 
paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lgan. 
Dunyo mamlakatlarini ipakka bo‘lgan talabini yanada ortib borganligi 
sababli Xitoyda pilla yetishtirish yildan-yilga ko‘payib borgan. Tarixchi Parizening 
xabar berishicha 1(bir) kg ipak o‘sha davrda Rimda 2000 oltin tangaga teng 
bo‘lgan. Boshqa mamlakatlarda esa 1(bir) kg ipak yoki undan tayyorlangan mato 
o‘z og‘irligidagi oltinga ayribosh qilingan yoki bo‘lmasa shu oltin bahosidagi 
boshqa matolarga, foydali hayvonlar va qimmatbaho narsalarga almashtirilgan. 
Rim tarixchisi Plinyaning ma’lumotiga ko‘ra eramizning I-asrida Rim 
davlati har yili Xitoy va Hindistondan 100 mln. oltinga teng ipak tolasi va 
matolarini sotib olgan. 
Shunga qaramasdan, Rim va Yevropaning boshqa mamlakatlarida ipakni 
nimadan va qanday yo‘l bilan tayyorlanishi noma’lum bo‘lgan. Natijada Yevropa 
mamlakatlarining hukmdorlari olimlardan ipak olish sirini topishni buyurgan. 
O‘sha davr tarixchisi Teredot va Teofristlarning fikricha olimlar bunday matoni 

---

maxsus daraxtlardan yoki qushlardan olinib, ular faqatgina Xitoyda bo‘ladi, deb 
javob berishgan. 
Tarixchi Ammion shunday deb ta’riflagan: Xitoyliklar maxsus daraxtlar 
tagida o‘tirib, ulardan ipak tolasi olgan va to‘qib mato tayyorlashgan. II- asrga 
kelibgina, dunyo xalqlari ipak tolasini hayvonot dunyosiga kiruvchi ipak 
qurtlaridan olinishiga oid, to‘g‘ri ma’lumotga ega bo‘lgan . 
II-asrdan boshlab eng nafis ipak tolasi va matolar tut ipak qurtidan olinishi 
ma’lum bo‘lgan. Shundan keyin ipakni eman va boshqa daraxt barglari bilan 
boqilgan qurtlardan ham olinishi aniqlangan. Lekin ulardan olingan pillalar yomon 
yigirilib, sifatsiz matolar tayyorlangan. 
Ipakchilik bizning eramizga kelib, boshqa mamlakatlarga tarqala boshlagan. 
Jumladan, 
Yaponiyaga 
II-asrning 
oxirida Koreyadan o‘tgan. Boshqa 
ma’lumotlarga qaraganda Xitoydan ipakchilik III- asr oxirida Xiu-Siu oroliga va 
undan IV asr boshida Yaponiyaga o‘tgan. Umuman olganda, Xitoyda ipakchilik V-
asrdan boshlab, kuchli rivojlanib maxsus sohaga aylangan, natijada Yaponlar 
boshqa ekinlarni ekishdan (sholi va boshqa ekinlarni), tut o‘stirish va qurt boqishga 
o‘ta boshlagan. Oqibatda Yaponiya davlati hukmdori alohida qonun chiqarib, bu 
ishni chegaralab qo‘ygan, chunki mamlakatda ocharchilik xavfi tug‘ilgan. 
Tarixchi Zilbermanning xabar berishicha, ipak Xitoydan boshqa davlatlarga 
o‘tgunga qadar Hindiston o‘zini pilla yetishtirish sohasiga ega bo‘lib, sariq pilla 
o‘raydigan tut ipak qurtlarini boqish bilan shug‘ullangan. Biroq pilladan tola olish 
noma’lum bo‘lgan. 
Ipakchilik Xitoydan Osiyo mamlakatlariga tarqalgach, asta-sekin G‘arb 
tomonga ya’ni Yevropa hududlariga tarqala boshladi. Bu eramizning 527-565 
yillarida Vizantiya imperatori Yustenian rahbarlik qilgan davrga to‘g‘ri keladi.
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda 557 yillarda imperator Yustenian 
topshirig‘iga binoan ipak qurti urug‘ini O‘rta Osiyodan Vizantiyaga olib keladi. 
Vizantiyada o‘sha davrda ipak va ipak matolari Xitoydan ko‘plab sotib olinar edi.
Bu mamlakatda xalqni ipak mahsulotlariga bo‘lgan talabi yildan yilga ortib 

---

boradi. Tarixchi Parizinning ma’lumotlariga qaraganda 1 kg ipak 7 ming oltinga 
sotib olingan. 
Imperator Yustenian mamlakat iqtisodiyotini ko‘tarish maqsadida 
mamlakatda ipakchilikni rivojlanishi uchun maxsus farmonlar chiqarib, pilla 
yetishtirishni yildan -yilga oshirib boradi. Ammo pilla va ipakka qo‘yilgan 
soliqning ko‘payib borishi pillachilikni imperator xohlagan darajada 
rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. 
VI asrda Vizantiya imperatori Yustinian bir qancha kishini ipak qurti 
tuxumini olib kelish uchun josus sifatida Xitoyga jo‘natadi.
Ikki darvesh (rohib) ipak qurti tuxumini maxsus ishlangan hassa ichiga 
yashirib, Xo‘tandan Yunonistonga olib boradi va tezda imperiyaga ipakchilik 
tarqaladi.
U yerdan pillachilik Janubiy Yevropa va Kichik Osiyo mamlakatlariga 
tarqaladi. 
Yevropada pillachilik o‘sha davrda ayniqsa Piloponesa yarim orolida kuchli 
rivojlanadi. 
8- rasm [19]. Vizantiya imperatori Yustinian ipak qurti tuxumini olib kelish uchun josus 
sifatida Xitoyga jo‘natgan ikki darvesh (rohib) 

---

9- rasm [19] 1-2.Rohiblarning ipak qurti urug‘ini yashirin olib o‘tishga ishlangan maxsus 
hassasi. 
Natijada bu yarim orolchada tut daraxtlari ko‘p ekilib, minglab gektarlab 
tutzorlar tashkil etilishi natijasida Morie, ya’ni tutzorlar yarim oroli degan nom oldi 
(Tut daraxtini lotincha 
Morus
deb ataladi). Pilla yetishtirish asta-sekin Kos orolida 
rivojlana boshlandi, chunki uning iqlimiy sharoiti ipak qurtini parvarishlash uchun 
juda qulay bo‘lgan. Gretsiyada ipakchilikning rivojlanishi Konstantinopol shahrida 
ipakni yigirish fabrikasini qurilishipaxta va kanop tolalariga ipak aralashtirib 
chiroyli matolar chiqarila boshlandi. Yevropada ipakchilikni tarqalishiga arab 
bosqinchilarning ta’siri ham kuchli bo‘lgan. Arablar Eron va O‘rta Osiyoni bosib 
olgach, pillachilikni Sharq mamlakatlarida rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatib, 
Afrikagacha etib borishiga asos solindi. Arablar keyinchalik Ispaniya va Kavkaz 
mamlakatlarida ham pillachilik bilan shug‘ullanishni yo‘lga qo‘yishadi. 
Ipakchilik Fransiyaga XIV-asrda kirib keldi. O‘sha davrda Fransiyaning 
janubiy qismida Qoratut ko‘plab o‘stirilar edi. Bu esa ipak qurti rivojlanishiga 
ijobiy ta’sir ko‘rsatmadi. Shuning uchun fransuzlar 1495 yilda Italiyaning Neopal
viloyatidan Oq tut ko‘chatlari va urug‘ini olib kelib, uni ko‘paytira boshlashdi. 
1589-1610 yillarda Genrix–IV hukmdorligida Fransiyada ipakchilikka katta 
e’tibor berilib, pilla yetishtirish salmog‘i yildan -yilga ortib bordi. Genrix –IV 
xukmdorligini 1599-yilida mashhur pillachi agronom Olive Di-Serr «Ipak 
hosildorligi» nomli qo‘llanma yaratib, qurt boqish shart-sharoitlari va ipak 
mahsulotlari yetishtirish atroflicha yoritildi. 1601 yilda Parij shahriga 2000 dona 
Oq tut ko‘chati o‘tqazilib, nafaqat pillachilikni rivojlanishi, balki Parij shahrini 

---

chiroyli va ko‘rkam bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Fransiyada ipakchilikni yanada 
rivojlantirish maqsadida qishloq aholisiga tekinga yerlar va ipak qurti urug‘i, tut 
urug‘i tarqatildi. Oqibatda ipakchilik butun Fransiya bo‘yicha rivojlana boshlandi. 
Ipakka bo‘lgan talabning yildan- yilga oshishi Fransiyada ipak qurti zotlarini 
yaxshilanishga va serhosil yangi zotlarini yaratilishiga asos soladi. 
Natijada, XIX asr o‘rtalariga kelib (1853 yilda), Fransiyada 26 ming tonna 
pilla yetishtirildi. Biroq tez orada ipak qurtida pebrina kasalligini kelib chiqishi 
sababli pillachilik yildan yilga sustlashib, hosildorlik keskin pasayib ketdi. 
Shunda pillakorlar davlat rahbarlariga murojat qilib, kasallikni yo‘qotish tadbirini 
ishlab chiqarishni so‘radilar. Fransiya hukmdori yetakchi biolog olimlarni to‘plab 
bu masalani o‘rganib, uni ijobiy hal qilish masalasini o‘rtaga tashlaydi. 
Fransiyaning buyuk mikrobiolog olimi Lui Paster boshqa olimlar qatorida 
shu ish bilan shug‘ullanish uchun Fransiyaning rivojlangan janubiy qismiga 
ko‘chib borib, 4-5 yil ipak qurti kasalliklarini o‘rganish bilan shug‘ullandi. 
Natijada, kasallik ipak qurti urug‘i orqali tarqalayotganligini aniqladi va 
kasallikning oldini olish chorasini topdi.
Buning uchun urg‘ochi kapalaklarni tuxum tashlagandan keyin mikroskopda 
tekshirib kasallik tarqatuvchi mikroorganizmlar bor-yo‘qligi aniqlangan. Kasallik 
mavjud bo‘lgan kapalaklarni tashlagan urug‘i bilan birgalikda kuydirib tashlash, 
sog‘lomlaridan esa urug‘ olib, kelgusi yil qurt boqish uchun qoldirilgan. Bu usulni 
ipakchilikda sellyulyar usulda urug‘ tayyorlash deb nomlanib, hozirgi kungacha 
qo‘llanib kelmoqda. Shunga qaramasdan, Fransiyada ipakchilik oldingi mavqeini 
tiklay olmadi va pilla tayyorlash yildan -yilga kamayib ketdi . 
XVIII-asrga kelib, Amerika qishloqlarida pilla tayyorlashga qiziqish va 
ipak matolariga bo‘lgan talabning ortishi bilan shu asrning 70 yillarida Kaliforniya 
shtatida ipakchilik birmuncha rivojlana boshlagan. Ammo pillani qayta ishlash va 
yigiruv fabrikalar va mutaxassislar yo‘qligi, qurt boquvchilarning tajribasizligi, 
Amerikada pillachilikning rivojlanishga barham bergan . 
Yevropaning boshqa mamlakatlariga ham ipakchilik asta -sekin tarqala 

---

boshladi. 
Jumladan 
Belgiya, 
Shveysariya, 
Avstriya, 
Vengriya 
kabi 
mamlakatlarida ham qurt boqish va pilla yetishtirish bilan shug‘ullandilar, biroq 
iqlimiy sharoit, tut daraxtlarining yo‘qligi bu mamlakatlarda kuchli rivojlanishga 
imkoniyat tug‘dirmadi. XIX asrga kelib,Avstriya va Vengriya davlatlari 
hukmdorlarining ipak mahsulotlariga bo‘lgan qiziqishi evaziga pillachilik yana 
taraqqiy eta boshladi. 
XIX asrning 80- yillariga kelib, Vengriya va Avstriya 2 ming tonnadan pilla
tayyorlashga erishdilar. O‘sha asrda Germaniyada ham pillachilik bilan 
shug‘ullanishga qiziqish uyg‘onib, maxsus farmonlar chiqarildi. Natijada tut 
ko‘chatlari o‘tkazilib, ipak qurti boqila boshlandi. Ammo shart-sharoit, tajriba va 
mutaxassislarning yo‘qligi bu mamlakatda ham pillachilikning barham topishiga 
sababchi bo‘ldi .