Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining vazifasi, mazmuni, ahamiyati va tarixi

ko`ndalang targil mushaqlarining qisqarishi
Skeletni qoplab turgan mushaqlarning qo`ndalang targil mushaqlar deb ataladi. Ularga qo`l, oyoq, gavda, nafas olish mushaqlari kiradi. Ular tez qisqaradi. Organizmdagi mushaqlarning qisqaruvchi qismi tanasi va passiv qismi – paylari bor. Skelet mushaqlari shaqliga qarab uzun, kalta, serbar bo`ladi. Uzun mushaqlar do`q shaqlida bo`lib, qo`l va oyoqda joylashgan. Skelet mushaqlari organizmda ma`lum shaql berib turadi.
Skelet mushaqlari asab tolasidan kelayotgan qo`zg`alish impul`si qisqarish bilan javob beradi. Mushakga bitta qisqarish kelsa yakka qisqarish ro`y beradi. Organizmdagi mushaqlarning qisqarishi yakka qisqarishlar yig`indisidan asbob yozib olishi mumkin. Mushaqlarga markaziy asab tizimsidan doimo impul`slar uzoq qisqarib turadi. Mushaqlar bu impul`slarga uzoq qisqarib mushakning shu tetonik qisqarish yoki tetanus deb ataladi. Tetanus ikki xil bo`ladi: tishchali va silliq tetanus.
Mushakningishi qilogramometrlar bilan o`lchanadi, ya`ni Yuqoriga ko`tarilgan yo`q og`irligini, ko`tarilish balandligi ko`paytmasi bilan o`lchanadi. Mushaqlar statik va dinamik ish bajaradi. Mushaqlarning uzoq vaqt qisqarmasdan tura olishi statik ish hisoblanadi. Dinamik ishda mushaqlar yo`q ko`taradi. Statik holatga tik turish kiradi. Mushaqlar statik ishda dinamik ishga nisbatan kam ish sarflaydi. Dinamik ishda ko`p energiya sarf bo`ladi, modda almashinuvi ortadi. Dinamik ishda mushaqlar kamroq charchaydi. Statak ishda mushakga qon kelishi kamayadi, ovqatlanish susayadi. Mushaqlarni ish qobilyatini o`lchash uchun ergograf asbobi qo`llaniladi. Bolaning 6-7 yoshidan boshlab mushakning kuchi orta boradi, 8-9 yoshda mushak kuchining ortishi ancha tez bo`ladi.
Mushaqlar ish vaqtida yoki statik hollarda uzoq muddat qisqarib turishi yoki birorta jismoniy ish bajarganda charchaydi. Bolaning yoshi qancha kichiq bo`lsa, u shuncha tez va oson charchaydi, ayniqsa, bir turli mushak faoliyatida, harakatsiz holatda kattalarga nisbatan tez charchaydi.
Mushaqlar charchashining boshlanishida markaziy asab tizimsining hal qiluvchi rol’ o`ynashini Sechanov I.M.Pavlov, Vvedenskiy N.E. va A.A. Uxtomskiylar o`z tekshirish ishlarida ko`rsatib berdilar. 7-8 yoshgacha bo`lgan bolalarda mayda mushaqlarni qisqarishining koordinatsiyasi etarli bo`lmaganligi sababli ular aniq, mayda va nozik harakatlarni juda qiyinlik Bilan amalga oshiradilar. Shuning uchun ular tez charchaydilar. 7-12 yoshli bolalarda harakatlarning koordinatsiyalashmaganligi tufayli tez charchash vujudga keladi. Shuning uchun jismoniy tarbiya 40-45 minutdan ortmasligi kerak. 7-8 yoshli bolalar katta odamga nisbatan ko`p mayda harakatlarni bajaradilar, lekin kam energiya sarf qiladilar. 14 yoshli bolalarda asab tizimi va harakat apparati etarli rivojlanmaganligi tufayli katta odamga nisbatan 2:5 marta, 16 yoshda 2 marta ortiq charchash vujudga keladi. Bu ma`lumotlar turli xil jismoniy mashg`ulotlarni olib borishda, maktab oldi er uchastkasida, ishlab chiqarishda e`tiborga olinishi kerak.
Jismoniy mehnat davrida ish holatini, tempini, pozasini o`zgartirish, tez-tez dam berish, ijobiy emotsional holatini vujudga keltirish kerak. 7-8 yoshli bolalarda mushakarning aniq, noziqharaqatlarni bajarish qobilyatiga ega bo`lgan chaqqonlik bo`lmaydi. Bunday chaqqonlik asta – sekin paydo bo`ladi. Jismoniy mashqlar harakat tezligi va chaqqonlikni orttiruvchi omillardan biri hisoblanadi. 30 yoshdan so`ng mushaqlar qisqarishining yashirin davri o`zayadi, harakat tezligi kamayadi. Chapaqay bolalarda chap tomondagi gruppa mushaqlarni maksimal chastotasi o`ng tomondagi shunday gruppa mushaqlarga qaraganda Yuqori bo`ladi. 7 yoshdan 16 yoshgacha harakat tempi 1,5 martaga ortadi. O`smirlarda balog`atga etish davrida mushaqlarning kuchi tez ortadi. Bolaning 6-7 yoshida yozuvchi mushaqlar kuchi bo`quvchi mushaqlar kuchiga nisbatan ortiq bo`ladi. Bunga sabab o`ng qo`l ko`p qon bilan ta`minlanadi. 8 – 10 yoshda o`g`il bolalar o`ng qo`lining kuchi qiz bolalardan 1-3kg. ortiq, 13 yoshda 7 kg., 16 yoshda 15 kg., 19 yoshda 17,5 kg.,
22 yoshda 18 kg teng. Chidamlilik ma`lum gruppa mushaqlarni ish qobilyatini uzoqroq saqlash, o`ziga xoslilik bilan harakterlanadi. Yosh ortgan sayin dinamik ishga chidamlilik ortib boradi. Chidamlilik 12 – 15 yoshda o`gil bolalarda ancha ortadi.