Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining vazifasi, mazmuni, ahamiyati va tarixi

sinf jihozlariga qo`yiladigan gigienik talablar.
Ta`lim-tarbiyaning, mehnat ta`limining samarali bo`lishida sinf xonalari, labaratoriyaning jihozlanishi muhim ahamiyatga ega. Maktab mebellari bolalarning bo`yi, yoshi, tana proportsiyasi, fiziologik xususiyatlariga mos bo`lishi kerak. Sinf xonasining asosiy jihozi partadir. Parta bir yoki ikki o`rinli bo`lib, har birining suyanchig`i, o`tirg`ichi va yozuv stoli kabi qismlari bo`ladi. Suyanchiq bola umurtqa pog`onasining bel egriligiga mos kelishi kerak. Suyanchiq oralig`i gorizontal bo`yicha ko`rsi suyanchig`igacha bo`lgan masofa o`quvchi gavdasining diametridan 3-5 sm. masofa qolishi kerak. Masofa mo`sbat, manfiy va nol bo`lishi mumkin. Suyanchiq oralig`i oshib ketsa, o`quvchi bo`qilib o`tiradi, kamayib ketsa, siqilib qoladi. Partaning oldingi cheti o`tirg`ichdan 3-5 sm. o`tishi maqsadga muvofiqdir. Partaning yozuv stoli 15 -20° qiyaroq qilib tayyorlanadi. Bu ko`rishni engillashtiradi. O`quvchilarni partaga o`tkazishda bo`yini parta raqamiga moslash zarur.

Bo`yi eng past bola 110 sm, novchasi 179-180sm bo`ladi. Barcha o`quvchilar 7 ta bo`y guruhiga bo`linadi, parta raqamlari ham 6 dan 12 gacha A. F.Listov bolani bo`yiga qarab parta nomerini aniqlash uchun quyidagi formulan tavsiya qiladi, ya`ni bola bo`yining oldingi raqami o`nligidan 5 ni ayirsa, shu bola o`tiradigan partaning nomeri kelib chiqadi. Masalan, bolaning bo`yi 148 sm, 14 dan 5 ni ayirib tashlaymiz, unda 9 qoladi. Demak, 148 sm. bo`yli bola 9 nomerli partada o`tirishi kerak. Hozirgi vaqtda ko`p maktablarda yangi nomerli partalar qo`llaniladi. Bo`lar A, B, V, G, D deb belgilanadi. Har bir partaning suyanchig`ida shu partada o`tirishi mumkin bo`lgan bolaning bo`yi, parta nomeri yoki rangli shartli belgi ko`yilgan bo`ladi. Jumladan, A raqamli parta rangli belgisi sariq, B-qizil, V-ko`k, G- yashil va D-oq rang bo`ladi. Sinf partalari, stol, stullarni akslanish koeffitsenti 35% dan 50% gacha bo`lgan ranglarda bo`yash tavsiya etiladi. Parta, stol, stullar och kul rang, och yashil yoki boshqa ochroq rangga bo`yash tavsiya etiladi. Sinf partalari 3 qator qilib, pastlari oldinga, balandlari orqaga qo`yiladi. Parta qatorlari orasidagi masofa 70-75 sm, ichki devor bilan parta qatori orasidagi masofa 60 sm, oxirgi parta bilan devor orasidagi masofa 50 sm., oxirgi parta bilan doska orasidagi masofa 7-8 m. qilib joylashtiriladi. O`quvchilarni partaga o`tkazishda bo`yidan tashqari sog`lig`i, ko`rish, va eshitish organlarining xususiyatlari ham e`tiborga olinadi. Yaqindan ko`radigan bola, garchi bo`yi baland bo`lsa ham oldingi partaga o`tkazilishi kerak. Sinf doskasining yo`zasi silliq, yaltiramaydigan bo`lishi kerak. Uning o`lchami sinf satxiga bog`liq bo`lib, uzunligi 175 sm. dan 300-350 sm. gacha, eni 110-120 sm. bo`lishi kerak. Boshlang`ich sinflarda sinf doskasi pol sathidan 85 sm, Yuqori sinflarda 90 sm. baland o`rnatiladi. Doska jigar rang, to`q yashil rangga bo`yaladi. Doskada bo`r, latta qo`yish uchun tarnovcha bo`lishi kerak. Doska yaxshi yoritilishi uchun tepasiga lyuminestsentlampa o`rnatiladi. Uqituvchining ish stoli va stuli birinchi parta yoki o`rtadagi parta oldiga ko`yiladi.

MA'RUZA-3

MAVZU: ASAB TIZIMINING YOSHGA BOG’LIQ XUSUSIYATLARI. OLIY NERV FAOLIYATI VA UNING YOSHGA BOG’LIQ XUSUSIYATLARI. ANALIZATOR VA ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING YOSHGA BOG’LIQ XUSUSIYATLARI
Reja:
1. Nerv sistemasining ahamiyati va umumiy tuzilishi. Nerv tolasining hususiyatlari.
2. Nerv markazlari xasida tushuncha va ularning fiziologik hususiyatlari.
3. Nerv tizimi turli bo`limlarining tuzilishi.Bosh miya katta yarim sharlari po`slog`ini tekshirish usullari.
4. Shartli va shartsiz reflekslar. Shartli refleks turlari. Shartli reflekslarning tormozlanishi.
5.Oliy nerv faoliyati haqida tushuncha.Birinchi va ikkinchi signal sistemasi haqida tushuncha.
6.Bolalarda nutq funktsiyasining rivojlanishi.Oliy nerv faoliyatining tipologik hususiyatlari.Dinamik stereotip.
Nerv sistemasi tashqi muhitdan va ichki organlardan keladigan turli axborotlarni qabul qiladi va ularni markaziy nerv sistemasiga yetkazib beradi, axborotlarni to'playdi, organlar va organlar sistemalari o'rtasidagi o'zaro aloqani amalga oshirib, organizmning bir butunligini ta'minlaydi.Organizmni tashqi muhit bilan bog'laydi hamda uni tashqi muhitga moslashtiradi.
Nerv sistemasi yordamida atrof-muhitdan turli signallar qabul qilinadi, ular analiz-sintez qilinib, turli reaksiyalar bilan javob qaytariladi. Nerv sistemasi ichki sekresiya bezlarida ishlab chiqariladigan gormonlarning qon orqali organizmga ko'rsatadigan ta'sirini, moddalar almashinuvini boshqarib turadi, o'sish, rivojlanishga ta'sir ko'rsatadi.
Nerv tizimining funktsiyasi ikki qismga bo`lib o`rganiladi. Nerv sistemasining birinchi funktsiyasi odam organizmining barcha, hujayra, to`qima, organlari va tizimlarining ishini boshqarish, tartibga solish, tashqi muhitdan, ichki organlardan keladigan axborotlarni qabul qilish va ularni markaziy nerv sistemasiga etkazib berish, organizmdagi barcha organlarni bir —biri bilan bog`lash va organizmning bir — butunligini ta'minlash, ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqariladigan turli gormonlarning qon orqali organizmga ko`rsatadigan ta'sirini, moddalar almashinuvini boshqarish, o`sish va rivojlanishga ta'sir etishdan iborat. I.P. Pavlov nerv tizimining bu vazifasini uning quyi funktsiyasi deb atagan.
Bu vazifani orqa va bosh miyaning quyi qismlari (o`zunchoq, o`rta, oraliq miya va miyachada joylashgan nerv markazlari bajaradi.
Nerv tizimining ikkinchi vazifasi shundan iboratki, u odamning tashqi muhit va atrofdagi boshqa odamlar bilan bog`lanishini, muomalasini tashqi muhit sharoitiga moslashuvini ta'minlaydi. tashqi muhit ta'sirida, atrofdagilar bilan munosabati natijasida odamda paydo bo`lgan fikrlash, bayon etish, bilim olish, hunar o`rganish, xotira kabi yuksak insoniy hususiyatlar ham nerv tizimining ana shu ikkinchi vazifasiga kiradi. I.P. Pavlov nerv tizimining bu vazifasini oliy nerv faoliyati deb atagan. Nerv tizimining bu vazifasini uning yuqori qismida joylashgan (bosh miya yarim sharlari va uning po`stloq qismi) nerv markazlari bajaradi.
Nerv tizimi ikki qismdan iborat: markaziy va periferik nerv tizimiga bo`linadi. Markaziy nerv tizimiga bosh va orqa miya kiradi. Markaziy nerv tizimining segmentar, ya'ni quyi qismiga orqa miya va bosh miyaning pastki qismlari, ya'ni o`zunchoq miya, Varoliy ko`prigi, o`rta va oraliq miya hamda miyacha kiradi. Markaziy nerv tizimining yuqori, ya'ni segment ust qismiga bosh miya yarim sharlari va ularning pustloq qismi kiradi. Markaziy nerv tizimida nerv hujayralari (neyron tanalarining) markazlari bor. Periferik nerv tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft sezuvchi, harakatlantiruvchi nerv tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar, hamda umurtqa pogonasi atrofida va ichki organlarda joylashgan nerv tugunchalari kiradi. Nerv tizimining periferik qismi asosan nervlardan, ya'ni tolalar bog`lamidan iborat.Bajaradigan vazifasiga ko`ra, nerv sistemasi ikki qismga bo`linadi: somatik va vegetativ nerv tizimi. Somatik nerv tizimi odam tanasining sezgi organlari, skelet muskullari ishini boshqaradi. Vegetativ nerv tizimi ichki organlar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ayirish va me`da hamda ichki sekretsiya bezlari ishini boshqaradi .
Nerv tizimini nerv hujayralari va nerv tolalari tashkil qiladi.

Nerv hujayralariga neyron deb ataladi. Neyronlar katta kichikligi va shakli jihatidan har xil bo`ladi. Har bir neyronning tanasida bir talay kalta, shoxlangan usimtalar —dendritlar va shoxlanmagan uzun usimta —akson bor. Nerv hujayralarining tanalari va ularning dendritlari to`planib, kul rang moddani hosil qiladi. Miyaning oq moddasi esa mielin pardasi bilan koplangan nerv tolalari (aksonlar) dan tashkil topgan bo`ladi. Neyronlar tashqi tomondan parda — memberana bilan koplangan. 5 Nerv tolasining hususiyatlari.

Nerv tolasining asosiy hususiyati qo`zg`aluvchanlik va O`tkazuvchanlikdan iborat. Qo`zg`aluvchanlik organizmning tashqi muhitdan ham, ichki muhitdan ham keladigan har xil ta'surotlarga javob bera olish qobiliyatidir. O`tkazuvchanlik ko`zrluvchanlikni O`tkaza olish hususiyatidir.

Ta'surot berilgandan keyin nerv tizimida fiziologik protsess ro`y beradi, bu xodisa qo`zg`alish deb ataladi. Bu qo`zg`alish nerv buylab O`tkaziladi. o`zgaruvchanlik barcha to`qimalarga xos hususiyatdir. Tuqimani kuzatish uchun ma'lum kuchdagi ta'sirlovchi bo`lishi kerak, shundagina to`qimada modda almashinuvi vujudga kelib, tirik organizm taasurotga qo`zg`alish bilan javob beradi. Muskul to`qimasi ko`zg`alsa kisk,arish bilan bez to`qimasi qo`zg`alsa, sekret yoki shira ajralishi bilan javob beradi. To`qimaning ko`zgguvchi ta'sirlovchilari o`z hususiyatiga qarab fizikoviy, kimyoviy, elektrik, biologik va boshqa turlarga bo`linadi.

Ta'sirlovchi kelib chiqishiga, organ, to`qimaga ta'siriga ko`ra adekvat va noadekvat ta'sirlovchilarga bo`linadi. Muayyan to`qima, hujayra va organ uchun xos bo`lgan ta'sirlovchi adekvat ta'sirlovchi deb ataladi. M-n. ko`zning adekvat ta'sirlovchisi yoruglik, muskulniki nerv tolasidan keladigan impul's hisoblanadi.

Muayyan to`qima, hujayra va organ uchun xos bo`lmagan ta'sirlovchilar noadekvat ta'sirlovchi deb ataladi. M-n. muskul to`qimasi nerv tolasidan kelayotgan impul'sdan tashqari, elektr toki, tuz, kislota ta'sirida ham kisqarishi mumkin. Bular noadekvat ta'sirlovchilardir, markazlari haqida tushuncha va ularning fiziologik hususiyatlari.

Sinaps–ikkita neyronning bir-biri bilan tutushgan joyiga aytiladi. Sinaps (yunoncha sinapsis ulanish, tutashish,)
Qo`zg`algan Hujayralararo vujudga kelgan maxsus funktsional aloqadir. Sinaps signallarni impulslarga aylantiradi va uzatadi. Bu atama birinchi marta 1897 yili Charlz Sherington tomonidan kiritilgan.
Birta neyron tanasida sinapslarning soni 100 (1200-1700) va undan ortiq bo`ladi. Hozirgi vaqtda ma'lum bo`lishicha sinaps nerv tolasi, sinaptik va impuls qabul qiladigan membrana pardasi mavjud nerv tugunchalaridan iborat. Nerv tugunchalari ichida mayda pufakchalar bilan aralash mediator suyuqlik mavjud bo`ladi.
Kuzatuvchi sinapslardagi mediatorlar atsetilxolin (AX) va noradrenalin kurinishida bo`ladi. Sinapsga ta'sir etib kelishi bilan nerv tugunalarida, uning membranasida potentsiallar ayirmasi vujudga keladi.
Natijada mediator moddalarga boy pufakchalar yorilib,impuls bundan keyingi nerv tolasiga yoki Hujayraga utadi. Shu yul bilan ta'sir perpsinatik kismdan nostsinaptik kismga utkaziladi. Postsinaptik potentsial nerv tolasida yana Qo`zg`alish, muskulda qisqarishni keltirib chiqarishi mumkin.
Sinapslarning o`ziga xos xususiyati, shundaki ular orqali ta'surot nerv tolalariga qaraganda bir muncha sekin o`tadi. Buni sinaptik saqlanish deyiladi. Sinaps orqal ta'sir faqat bir tomonga bo`ladi. Sinapslar ta'siriga juda sezgir bo`ladi. Ularga pog`ona osti kuchi bilan ta'sir ettirilganda ham uni yig`ib berish xususiyatiga ega.
Nerv markazida ma'lum refleks amalga oshishida yoki biror vazifani bajarilishida bir guruh neyronlar ishtirok etadi. Bir guruh neyronlarning funktsional birikmasi nerv markazi deb ataladi.
Nutq. funktsiyasi lablar, xiqildoq, harakat muskullarining nerv markazlari, o`zunchoq miya, o`rta va bosh miya katta yarim sharlari po`slog`ida, so`zlar ma'nosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Nerv markazlari qo`zg`alish, tormozlanish, uyg`unlashuv transformatsiya, mayinlik, kislorod tanqisligiga chidamsizlik, dominanta va irradiatsaya xususnyatlarga ega. Nerv hujayralari tashqi va ichki muhit omillari ta'sirida tinchlik xolatidan aktiv xolatga o`tish xususiyatiga ega. Nerv hujayralarining muhim hususiyatlaridan biri ko`zg`alishdir. Qo`zg`alish tufayli ta'sirga tezda javob reaksiyasi paydo bo`ladi. o`zgarish vaqtida to`qimada funktsional, fizik-kimyoviy xodisalar sodir bo`ladi. Nerv tizimining har bir sohasi tashqaridan bo`lgan ta'sirga qo`zg`alish yoki tormozlanish bilan javob qaytaradi.

Nerv tizimida qo`zg`alish jarayoni tormozlanish jarayoni bilan almashinib turadi, ya'ni qo`zg`alish tormozlanishga, tormozlanish esa qo`zg`alishga o`tib turadi. Qo`zg`alishning nerv tizimi-markazlarida tarqalishi irradiatsiya deyiladi.

Markaziy nerv tizimida bir guruh neyronlar yoki ayrim nerv markazlari qo`zg`alganda, ikkinchi nerv markaz — lari tormozlangan holda bo`ladi. Bir guruh muskullarning nerv markazi qo`zg`alib, shu muskullarni qisqartirsa, ayni vaqtda ikkinchi guruh muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Masalan, qo`l panjasini musht qilganda elka oldining oldingi muskullari qisqaradi, ayni vaqtda elka oldining orqa tomonidagi muskullar bo`shashadi, ya'ni bukuvchi muskullarning nerv markazlari qo`zg`alib, yozuvchi muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Nerv tizimidagi qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining bu xildagi o`zaro ta'siri uygunlik deb ataladi. Chap oyoqni bukkanda o`ng oyoqning tizza bo`g`imi yoziladi va aksincha.
Nerv markazlaridagi yana bir hususiyat dominanta hususiyati bo`lib, buni birinchi bo`lib 1923 yilda A.A. Uxtomskiy isbotlagan. Muayyan patda nerv markazlarida ustun to`rgan qo`zg`alish o`chog`ini A.A. Uxtomskiy dominanta deb atagan. Ustun turgan qo`zg`alish o`chog`i , boshqa markazlarga keluvchi qo`zg`alish to`lqinlarini o`ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya oladi. Bu paytda boshqa markazlarda tormozlanish protsessi boshlanadi. Dominantaning vujudga kelishidagi muhim shartlardan biri nerv hujayralarining o`ta qo`zg`aluvchanligidir. Dominanta uzoq muddat saqlanib turishi mumkin. Dominanta oliy nerv faoliyatiga, odamning ruxiyatiga bog`liq bo`ladi. Dominanta printsipi diqqat aktivligining fiziologik asosidir. Shuning uchun dominanta pedagogika va psixologiyada juda katta ahamiyatga egadir. O`qituvchilar o`quvchilarga ta'lim-tarbiya berishda buni hisobga olishi kerak.