Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining vazifasi, mazmuni, ahamiyati va tarixi

BOLALAR O`SISHI VA RIVOJLANISHINING UMUMIY

QONUNIYATLARI
Reja:

1. Organizm bir butundir.

2. 
   O`sish organizmning miqdor ko`rsatkichi.
   
3. 
   Rivojlanish organizmning sifat ko`rsatkichi.
   
4. 
   O`sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari.
   
5. 
   Akseleratsiya o`sish va rivojlanishning tezlashuvi.
   
6. 
   Yosh davrlarining ta`rifi
   

O`sib kelayotgan organizmni to`g`ri tarbiyalash uchun bola organizmini o`sish va rivojlanish kabi asosiy xususiyatlarini bilish zarur. O`sish va rivojlanish barcha tirik organizmlar kabi, odam organizmiga xos xususiyatdir. Organizmning har tomonlama o`sish va rivojlanishi uning paydo bo`lgan vaqtidan boshlanadi. Bu ikki protsess murakkab jarayon hisoblanib, bir butun va bir-biriga bog`langandir.

O`sish deganda tana hujayralarining ko`payishi natijasida tirik organizm o`lchamlarining ortishi, ya`ni bo`yning cho`zilishi, og`irlikning ortishi tushuniladi. Bola ma`lum yoshgacha to`xtovsiz, ammo o`sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib o`sishi (bosh, oyoq, va qo`l suyaqlari, ko`krak qafasi va qorin bo`shlig`i va ichki organlari) va turli yoshda har xil jadallikda bo`lishi mumkin, shunga qaramasdan barcha to`qima va hujayralarda ya`ni organlarda o`sish bir vaqtda ayollarda o`rtacha 17-18 yoshgacha, yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadi.

O`sish qatorida hujayrada ularning bajaradigan vazifasining ortishi jarayoni ko`zatiladi. Bu rivojlanish jarayonidir. Rivojlanish deganda o`sayotgan organizm to`qima hujayralarining va organlarining shaqllanishi, ya`ni bola organizmi hujayralarining takomillashib, o`smirlik va eto`q yoshdagi odamlarga xos bo`lgan bir muncha murakkab to`qima va organlarga ega bo`lishiga aytiladi.

Odam organizmining rivojlanishi umr bo`yi davom etib, turadigan to`xtovsiz jarayondir. Bolaning rivojlanishi tuxum hujayraning otalanishidan boshlab umr oxirigacha davom etadi.

Organizm jismonan, aqlan va jinsiy rivojlanadi, ya`ni, murakkablashadi. Organizm o`sish va rivojlanishida barcha etaplarni bolalik, o`smirlik, o`spirinlik, yoshlik, yetuklik davrlarini bosib o`tadi. Odam hayotining har bir davrida shu davrning harakterli xususiyatlari, oldingi davrning qoldiqlari, kelgo`si davrning ko`rtaqlari paydo bo`ladi. O`sish bu organizmning miqdor ko`rsatkichi, rivojlanish sifat ko`rsatkichi hisoblanadi. Bu ikki jarayon notekislik, o`zlo`qsizlik, geteroxronik va akseleratsiya jarayonlari asosida yo`zaga chiqadi.

Odam organizmi paydo bo`lganidan to vafot etgunga qadar ketma-ket keladigan morfologik, bioximik va fiziologik o`zgarishlarga uchraydi. Bu o`zgarishlar o`sish va rivojlanish bosqichlarini yo`zaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog`langan. Biroq, bu irsiy faktorlarni yo`zaga chiqishida, yosh xususiyatlarini shaqllanishida ta`lim, tarbiya bolaning ovqatlanishi, turmo`shining gigienik sharoiti, uning kanalar bilan muloqoti, sport va mehnat faoliyati, umuman olganda insonning ijtimoiy hayoti katta ta`sir ko`rsatadi. Inson hayoti bu o`zlo`qsiz rivojlanish jarayonidir. Bolaning dastlabki qadam tashlashi va hayoti davomidagi harakat funktsiyasining rivojlanishi, bolaning birinchi aytgan so`zi va hayoti davomida funktsiyasining rivojlanishi, bolaning o`smirga aylanishi, markaziy asab tizimsining rivojlanishi, reflektor faoliyatining murakkablashuvi. Bo`lar organizmda kechadigan, yo`z beradigan o`zlo`qsiz o`zgarishlarning bir bo`lagidir. Bunday o`zgarishlarni bolaning gavda proportsiyasini o`zgarishida ko`zatish ham mumkin. Yangi tug`ilgan chaqaloq katta odamdan oyoq-qo`llarining kaltaligi, gavda va boshining kattaligi bilan farqlanadi. Boshning gavdasi bo`lgan nisbati quyidagicha: yangi to`tilgan chaqaloqlarda 1F4, ikki yoshda 1F5, 6 yoshda 1F6, 12 yoshda 1F7, kattalarda 1F8 ga teng. Odam yoshi bilan birga boshning o`sishi sekinlashadi, oyoq-qo`llarning o`sishi tezlashadi. Jinsiy balog`atga yetguncha qiz va o`g`il bolalar gavda proportsiyasida jinsiy tafovut sezilmaydi, biroq, balog`at yosh davri kelishi bilan jinsiy farq yo`zaga chiqadi, ya`ni o`g`il bolalarda oyoq-qo`llari uzunlashadi, gavda kaltalashadi, tazi tor bo`la boshlaydi.

Bola bo`yining uzunligi va massasining notekis o`sishi va rivojlanishini quyidagi misollarda ko`rish mumkin. Bola bo`yining uzunligidagi notekislik: bolaning bir yoshigacha bo`yining uzunligi 25 sm. o`zayib, 75 sm ga etadi. Hayotining ikkinchi yilida atigi 10 sm ga o`sadi. 6-7 yoshgacha bo`yning o`sishi yanada sekinlashadi. Boshlanchg`ich maktab yoshida bola bo`yi uzunligi 7-10 sm ga o`sadi. Jinsiy yetilish munosabati bilan qizlarda 12 yoshdan, o`g`il bolalarda 15 yoshdan boshlab bo`yiga o`sish tezlashadi. Bo`yiga o`sish qizlarda 18-19, yigitlarda 20 yoshda tuxtaydi. Butun o`sish davrida oyoqlarning uzunligi 5 marta, qo`l uzunligi 4 barobar, gavda uzunligi 3 barobar, bosh balandligi 2 barobar ortadi. Jinsiy jihatdan voyaga yetish davrida bolaning bo`yi 6-8 sm dan o`sadi.

Tana vazni yoshga qarab quyidagicha o`zgaradi. Yangi tug`ilgan qiz bolalarning o`rtacha vazni 3,5 kg, o`g`il bolalarniki esa 3,4 kg., bo`ladi. Bolaning vazni tug`ilganidan keyingi birinchi oyda 600 g, ikkinchi oyda 800 g ortadi. Bir yashar bolaning vazni tug`ilganidagi vaznidan uch marta ortib 9-10 kg ga etadi. 2 yoshda bolaning vazniga 2,5 — 3,5 kg qo`shiladi. 4, 5, 6 yoshlarda bola vazniga har yili 1,5 — 2 kg qo`shilib boradi. 7 yoshdan boshlab uning vazni tez ortib boradi. 10 yoshgacha o`g`il bolalar bilan qiz bolalar tana vazni bir xilda o`zgaradi. Jinsiy yetilish boshlanishi bilan qizlarning vazni 4-5 kg dan 14-15 yoshda har yili 5-8 kg ortadi. O`g`il bolalarda esa 13-14 yoshdan vazni 7-8 kg ortadi. 15 yoshdan boshlab ularning vazni qizlarning vaznidan ortib ketadi.

Aqliy rivojlanishning notekisligini barcha sinf o`quvchilarida ko`rish mumkin. Bu notekislik ayrim hollarda bolaning aqliy jihatdan orqada qolishi bo`lsa, boshqa holda shaxsning nisbatan tez o`sib ketishi sabab bo`ladi. Birinchi holda bu xususiyatning ustunligi kichiq maktab yoshidagi bolalarga xos bo`lsa, boshqa holatda o`qituvchining dars berish maxoratiga ham bog`liqdir. Ikkinchi holatda o`quvchi o`z sinfdoshlaridan o`zib ketgan holda, u mo`staqil bo`lishga va o`zbilarmonlikka berilib o`qituvchiga ham bo`ysinmay qoladi. Bunday o`quvchilar o`qituvchiga nisbatan tenglashishga harakat qilib, o`z sinfdoshlariga hurmatsizlik bilan qarab hayot tajribasidan orqada qoladi.

Shuning uchun bolalarni nisbatan o`zib ketishiga nisbiy munosabatda bo`lish kerak bo`ladi. Bolalarni individual o`sish va rivojlanishini e`tiborga olmasdan turib ta`lim-tarbiya ishlarini amalga oshirish mumkin emas.

Bolalarning yoshlariga nisbatan aqliy kamol topishi ularning shaxsiy qobiliyatiga va atrof muhit sharoitiga ham bog`liqdir. Ularning aqliy va psihologik rivojlanishi bolalarni o`rab to`rgan muhitga va o`quv-tarbiyaviy ishlarga ham bog`liqdir. Shuni yodda tutish kerakki, bolalarning nisbatan bir necha yil bir xil sharoitda yashashi ularning shaxsiy o`sish tempiga ta`sir etadi. Shu bilan birga kichiq maktab yoshidagi bolalar orasida o`ta qobiliyatlilari ham uchrab turadi. Bo`larni vunderkindlar (nemis tilida sexrli bolalar) deyiladi. Ko`pgina atoqli odamlarning yoshligidanoq katta qobiliyatga ega bo`lganliklari bizga ma`lum. Jumladan, bo`yo`q allomalarimizdan Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy va Abu Ali ibn Sinolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Abu Ali ibn Sino 16-17 yoshidanoq mashhur tabib-hakim bo`lib tanilgan. Dunyoning birinchi vunderkindi deb Italiya yozuvchisi Torkvato Tasso e`lon qilingan. U 13 yoshida Balon universiteti talabasi bo`lgan. Viktor Gyugo esa Frantsiya Akademiyasining rag`batnomasini olgan. YAna bo`yo`q kompozitor Motsartni misol qilishimiz mumkin. U 4 yoshida mo`siqa yozgan. Bunday misollarni tarixda ko`p keltirishimiz mumkin. Hozirgi davrda bunday bolalarga davlatimizda katta e`tibor berilmoqda. Ular uchun maxsus litsey va gimnaziyalar tashkil etilgan.

Bolalarning jismoniy va aqliy jihatdan o`sishi va rivojlanishida, Yuqorida aytib o`tilganidek, turmo`sh sharoiti, maktabdagi mehnat faoliyati, jismoniy mashqlar, kasalliklar bilan og`rigani muhim ahamiyatga ega.

Bundan tashqari, ob-havo sharoiti, iqlim sharoiti, kuyosh radiatsiyasi ham ularning o`sishi va rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Bolalar yoz faslida (iyo`l-avgust) hususan tez o`sadi. Agar bola kichiqligidan muntazam ravishda jismoniy mashqlar va sport bilan shug`ullansa u sog`-salomat o`sadi, uning organlari uygun rivojlanadi. (m-n. bola nafas organlarining takomillashuvi yurak qon tomir tizimining rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.