Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Tashqi muhitning o‘sish va rivojlanishga ta’siri. Bola organizmi jiddiy darajada uning rivojlanish yo‘lini aniqlab beruvchi, bola organizmiga uzluksiz ta’sir ko‘rsatuvchi, aniq sharoitda rivojlanadi. I.M.Sechenov ta’kidlaganidek «...organizm hayotini qo‘llab turuvchi atrof-muhitsiz faoliyat ko‘rsatishi mumkin emas, shuning uchun organizmning ilmiy asoslanishida organizmning atrof-muhitga ko‘rsatadigan ta’siri ham hisobga olinishi zarur, chunki hayotda nima, muhitmi yoki tanani o‘zi muhimmi degan savolni tug‘ilishi uchun o‘rin yo‘q».
Turli yosh davrlarida bola organizmidagi morfologik va funksional qayta o‘zgarishlarning kechishi ko‘plab genetik va atrof-muhit omillari ta’siriga uchraydi.
Konkret atrof-muhit sharoitlariga bog‘liq holda rivojlanish jarayoni tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin, uning yosh davrlari esa erta yoki kech boshlanishi va ular turli davomiylikga ega bo‘lishi mumkin.
Bola organizmining sifatiy jihatdan shaxsiy rivojlanishning har bir bosqichida o‘zgaruvchi, o‘ziga xosligi barcha va aynan uning atrof-muhit bilan o‘zaro aloqasini xarakteri bo‘yicha namoyon bo‘ladi. Bola tug‘ ilgandagi uning biologik fondi keyinchalik ham shu holda o‘zgarmasdan qoladi deb hisoblamaslik kerak. Atrof-muhit omillari ayniqsa uning ijtimoiy sohasi ta’siri ostida irsiyat bilan ta’minlanuvchi u yoki bu sifatlar muhit imkon yaratsa rivojlanishi yoki imkon bermasa yo‘qolishi mumkin.


1.2. Akselerasiya


Akselerasiya tushunchasi. XIX-asrning oxirgi choragi va XX-asrning boshlarida ko‘pgina mamlkatlarda bolalarning o‘sishi tezlashganligi kuzatilgan. Shu paytdan boshlab bolalarning jismoniy rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar yig‘ila boshlandi va 1936 yilda rivojlanishning tezlashishini xarakterlovchi murakkab kompleks hodisalarni Ye.Kox tomonidan akselerasiya deb atash fanga kiritildi. (lot.accelerare tezlatish).
Dastlab ko‘pchilik tadqiqotchilar akselerasiya deganda eng avvalo bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishini tushunganlar. Keyinchalik bu tushunchalar jiddiy darajada kengaydi.
Akselerasiya deganda tana o‘lchamlarini ortishini va ancha erta muddatda yetilishning boshlanishlarini tushuna boshladilar. Tana uzunligi, ko‘krak hajmi va tana og‘irliklarini jismoniy rivojlanishning ana shunday muhim belgilari deb qarala boshlandi. Organizmning morfologik xususiyatlari uning funksional faoliyati bilan chambarchas bog‘langanligini hisobga olgan holda, ayrim mualliflar o‘pkaning tiriklik sig‘imini, ayrim muskullar guruhini kuchini, skeletni suyaklanish darajasini, tishlarning chiqishi va almashinishlarini, jinsiy yetilish darajalariga jismoniy rivojlanishning belgilari sifatida qaray boshladilar. Ayrim mualliflar tana proporsiyalarini ham jiddiy belgilar qatoriga qo‘sha boshladilar.
Hozirga kelib «akselerasiya» tushunchasi shunchalik kengayib ketdiki,ya’ni faqatgina bolalar va o‘smirlarning jismoniy rivojlanishining tezlashishi haqida gapirmasdan balki voyaga yetgan odamlarning tana o‘lchamlarining ortishi, klimaksning ancha kech boshlanishlari haqida ham gap yuritilmoqda.
Haqiqatan ham, o‘sishning tezlashishini embrional rivojlanish bosqichidayoq kuzatish mumkin. Yangi tug‘ilgan bolalarning tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, oxirgi 30-40 yil davomida ularning tana uzunligi 0,5-1 sm.ga ortdi, og‘irligi esa 100-150 g ortdi.
Bolalar hayotining birinchi yilida o‘sish va tana og‘irligining ortishidan tashqari, tana og‘irligini ikki marta oshishi, yoshining va bosh hamda ko‘krak qafasi aylanasining to‘rt tomonlama o‘lchami pasayishi kuzatiladi.
Hozirda tana og‘irligini ikki martaga oshish vaqti ilgarigi 6 oylik yosh o‘rniga 4 oylikda kuzatiladi.
Hozirgi bir yoshli bolalar 50-75 yil oldingi bolalarga nisbatan o‘rtacha 5 sm.ga uzun, 1,5-2 kg og‘irroqligi kuzatildi.