Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Organizmda oqsillarning parchalanishi. Organizmni o’zi uchun xos bo’lgan oqsillar sintezlanishi uchun sarflanmagan aminokislotalar o’zgarishga majbur bo’ladi, uning natijasida azotli moddalar hosil bo’ladi. Bunday o’zgarishlar paytida aminokislotalardan ammiak – NH₃ shaklidagi azot ajraladi. Aminoguruhlar NH₂ shaklida bitta aminokislotadan ajralgan azot ikkinchisiga qo’shilishi mumkin va bunday hollarda organizmga yetishmayotgan aminokislota yuzaga kelishi mumkin. Bunday jarayonlar odatda jigarda, muskullarda va buyraklarda bajariladi. Aminokislotalarning azotsiz qoldiqlari yana o’zgarishda davom etadilar va ulardan karbonat angidrid gazi hamda suv hosil bo’ladi.
Organizmda oqsillarning parchalanishi natijasila hosil bo’lgan ammiak (zaharli modda) jigarda zararsizlantiriladi, va u yerda mochevinaga aylanadi, oxirgisi siydik tarkibida organizmdan chiqariladi.
Organizmda oqsillarning parchalanishining oxirgi mahsulotlari bo’lib faqatgina mochevina hisoblanmasdan, ular qatoriga siydik kislotasi va boshqa azotli moddalar ham kiradi. Ular organizmdan siydik va ter bilan chiqarib yuboriladi.
Bolalarda oqsillar almashinuvining o’ziga xos xususiyatlari. Bolalar organizmida o’sish va rivojlanish, yangi hujayralarning va to’qimalarning shakllanish jarayonlari jadal kechadi. Bu esa bolalar organimiga voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan ancha katta miqdordagi oqsillarning tushishini talab qiladi. O’sish jarayoni qanchalik jadal kechsa, oqsilga bo’lgan talab ham shunchalik katta bo’ladi.
Organizmdagi oqsillar almashinuvi darajasining ko’rsatkichi bo’lib oqsilli ovqatlar bilan organizmga kiritilayotgan va siydik bilan organizmdan chiqarilayotgan azotlar miqdori orasidagi nisbat hisoblanadi. Barcha to’yimli moddalar orasida faqatgina oqsillar tarkibida azot saqlanganligi va faqat u bilangina organizmga tushadi. organizmga oqsilli ovqatlar bilan kiritilayotgan azotning miqdori, siydik bilan chiqarilayotgan azotning miqdoridan yuqori bo’lganligi sababli bolalarda azotli muvozanat musbat bo’ladi, faqatgina yuqoridagiday holatlarda o’sayotgan organizmning oqsillarga bo’lgan talabi qondiriladi.
Bolalar bir yoshgacha bo’lgan muddatda har bir kilogramm tirik vaznga 4-5 g dan; 1 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan muddatda 4-4,5 g; 6 dan 10 yoshgacha 2,5-3 g; 12 yoshdan yuqori bo’lganda –2-2,5 g ni tashkil etsa, voyaga yetgan odamlarda 1,5-1,8 g ga teng bo’ladi. Demak, bolalarning yoshi va tirik og’irligiga bog’liq holda 1 yoshdan 4 yoshgacha bo’lgan vaqtda bir kecha-kunduzda 30-50 g, 4 yoshdan 7 yoshgacha –70 g ga yaqin, 7 yoshdan boshlab –75-80 g oqsil olishlari kerak. Bunday ko’rsatkichlarda organizmda azot maksimal darajada ushlab qolinadi.
Oqsillar organizmda zahira holda jamlanmaydi, shuning uchun organizmning talab darajasidan oziqlar bilan ular ko’p berilsa azotning ushlab qolinishi ham ko’payadi va nihoyat oqsillar sintezlanishi kuzatilmaydi. Bu paytda bolalarning ishtahasi yomonlashadi, kislota –ishqor tengligi buziladi, siydik va najas bilan azotning chiqarilishi tezlashadi. Bolalarga maqbul miqdorda barcha aminokislotalar yig’indisiga ega bo’lgan oqsillar berilishi zarur, bu vaqtda oqsillar, yog’lar va uglevodlarni ovqatlar tarkibidagi miqdorlarining o’zaro nisbati 1:1:3 bo’lishi ta’minlanishi kerak, ana shunday sharoitlardagina organizmda ushlab qolinadigan azotni miqdori maksimal darajada bo’ladi.
Biz yuqorida aytganimizdek organizmga oqsilli oziqlar bilan tushayotgan azotning katta qismi siydik bilan ajratiladi. Yosh o’zgarishi bilan siydik tarkibidagi azotning miqdori ham o’zgaradi. Bolani dastlabki tug’ilgan kunlarining boshida bir kecha kunduzlik siydikni 6-7 % ni azot tashkil qiladi. Yosh ulg’ayishi bilan siydik azotining nisbiy miqdori kamayadi.