Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Anabolizm va katabolizm. Moddalar almashinuvi jarayoni, yoki metabolizm, bir-biri bilan juda yumshoq (nozik) kelishgan holda ma’lum navbatlashuv asosida kechadi. Energiya xarajati talab qiluvchi biologik sintez reaksiyalari yig’indisi anabolizm deb ataladi.
Anabolik jarayonlarga oqsillar, yog’lar, lipoidlar, nuklein kislotalarining biologik sintezlanishlari kiradi. Bu reaksiyalar hisobiga nisbatan oddiy moddalar hujayralarga tushgach, fermentlar ishtirokida organizmning o’zini moddalariga aylanadi. Anabolizm o’z xizmatini o’tab bo’lgan tuzilmalarning tinimsiz yangilanishi uchun zamin yaratadi.
Anabolik jarayonlar uchun zarur bo’lgan energiya katabolizm reaksiyalari bilan yetkazib beriladi, reaksiyalar tufayli murakkab organik moddalarning molekulalari parchalanishi natijasida energiya ajralib chiqadi. Katabolizmning oxirgi mahsuloti bo’lib – suv, karbonat angidrid gazi, ammiak, siydikchil, siydik kislotasi va boshqalar hisoblanadi, ular hujayralarda navbatdagi biologik oksidlanishga uchramaydi va organizmdan chiqarib tashlanadi.
Anabolizm va katabolizm jarayonlari bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Katabolik jarayonlar anabolizm uchun energiya va dastlabki moddalarni yaratib beradi; anabolik jarayonlar o’layotgan hujayralarning tiklanishi uchun sarflanadigan tuzilmalarni tiklanishiga olib keladi, organizmni o’sish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan yangi to’qimalarning shakllanishiga, hujayralarning hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan gormonlar, fermentlar va boshqa birikmalarni sintezlanishi uchun hamda katabolizm reaksiyalari uchun parchalanishi kerak bo’lgan makromolekulalarni yetkazib beradi.
Barcha metabolik jarayonlar tabiatan oqsil modda bo’lgan fermentlar tomonidan tezlashtiriladi va boshqariladi. Fermentlar organizm hujayralarida reaksiyalarni bajarilishini ta’minlovchi biologik katalizatorlar hisoblanadi.
Moddalarning aylanishi (o’zgarishi). Oziq moddalarning kimyoviy o’zgarishi ovqat hazmi traktida boshlanadi. Bu yerda ovqatlarning murakkab moddalari qon yoki limfaga surilishi mumkin bo’lgan ancha oddiy moddalargacha parchalanadi.
Surilish natijasidla qon va limfaga tushgan moddalar hujayralargacha yetib kelganidan keyin u yerda asosiy o’zgarishlarga uchraydi.Hosil bo’lgan murakkab organik moddalar hujayralar tarkibiga kiradi va ularning funksiyalarini bajarilishida ishtirok etadi.
Hujayralar ichida kechadigan moddalarning o’zgarishi hujayralar ichidagi bo’shliq yoki oraliq almashinuv deyiladi.Hujayralar ichidagi almashinuvda hal qiluvchi rolni hujayraning ko’plab fermentlari o’ynaydi. Ularning faoliyati tufayli hujayra moddalarida murakkab o’zgarishlar yuz beradi, ularning molekulalari ichidagi kimyoviy bog’lari uziladi, bu esa energiya ajralishiga olib keladi.
Bu yerda oksidlanish va tiklanish reaksiyalari muhim ahamiyat kasb etadi, hujayrada boshqa maxsus fermentlar ishtirokida fosfor kislotasi qoldig’i (fosforlanish), NH₂ aminoguruhni (qayta aminlanish), metil guruhi CH₃ (transmetillanish) va boshqa o’tish reaksiyalari kabi, shu tipdagi boshqa kimyoviy reaksiyalar ham bajariladi. Bu reaksiyalar paytida ajraladigan energiyalar hujayralarda yangi moddalarning hosil bo’lishi uchun, organizmni hayot faoliyatini ta’minlash uchun ishlatiladi.
Hujayralar ichidagi almashinuvning oxirgi mahsulotlari qisman hujayralarning yangi moddalarini tuzilishi uchun sarflanadi, hujayralar tomonidan foydalanilmaydigan moddalar organizmda ayiruv organlari orqali chiqarib tashlanadi.