Yosh fiziologiyasi va gigienasi

VII BOB. TAYANCH – HARAKAT ORGANLARI FIZIOLOGIYASI


7.1. Tayanch-harakat organlarining ahamiyati

Harakat organlari tizimiga suyaklar (skelet), bog’lar, bug’unlar va muskullar kiradi. Suyaklar, bog’lar va bug’unlar harakat organlarining passiv elementlari hisoblanadi. Harakat apparatining faol qismi bo’lib muskullar hisoblanadi.

Harakat organlari tizimi – yaxlitdir; har bir organ va uning qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi va faoliyat ko’rsatadi.
Skelet har bir organni va butun tananing tayanchi va himoyachisi bo’lib xizmat qiladi, ko’plab suyaklar esa tana va uning qismlari tomonidan bajariladigan murakkab harakatlarning kuchli ko’targichi ham hisoblanadi. Muskullar barcha suyakli ko’targichlarning harakatini ta’minlaydi. Skelet tananing tuzilish asosini tashkil etadi va jiddiy darajada uning o’lchami va shaklini aniqlaydi. Skeletning miya qutisi, ko’krak qafasi va chanoq, umurtqa pog’onasi tanasi kabi qismlari, miya, o’pka, yurak, ichaklar kabi hayotiy muhim organlarni joylashadigan joyi va himoyachisi bo’lib hisoblanadi.
Yaqin vaqtlargacha odamlar organizmidagi skeletning roli, tananing tayanch va harakat faoliyatidagi ishtiroki bilan uning funksiyasi chegaralangan deb hisoblanardi. Ana shundan «tayanch-harakat apparatlari» degan atama yuzaga kelgan. Hozirda skeletni funksiyasi juda keng ekanligi aniqlangan.
Skelet moddalar almashinuvida faol ishtirok etadi, aynan qonning mineral tarkibini ma’lum darajada ushlab turilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari suyaklar tarkibiga kiruvchi qator moddalar (kalsiy, fosfor, limon kislotasi va boshq.) zarur bo’lgan paytlarda almashinuv reaksiyalariga yengil qo’shiladi.
Ko’pchilik muskullar suyaklarga tutashgan bo’ladi. Muskullar skelet suyaklarini harakatga keltiradi va ish bajaradi. Ko’plab muskullar, tana bo’shlig’ini o’rab ichki organlarni himoya qiladi.
7.2. Skelet haqidagi umumiy ma’lumotlar.


Suyaklarning shakli. Odamlar organizmida 200 dan ortiq suyaklar sanash mumkin. Voyaga yetgan odamlar tana og’irligining 18 % va yangi tug’ilgan bolalarning tan og’irligini 14 % ni skelet tashkil etadi. Skelet tarkibiga turli o’lchamdagi va shakldagi suyaklar kiradi. Shakli bo’yicha uzun, kalta, keng va aralash suyaklarga farqlanadi.
Uzun suyaklar odatda qo’l va oyoqlarda bo’ladi. Kalta suyaklar bir vaqtning o’zida ham skeletning harakatchanligi va uning yuqori darajadagi mustahkamligini ta’minlash bilan birga, zarur bo’lgan joylarda zapyastiye va predplyuziye joylashgan bo’ladi.
Keng yoki yalpoq suyaklar bo’shliqlarni devorlarini hosil qiladi, qaysiki ularning ichida ichki organlar joylashgan bo’ladi (chanoq suyagi, miya qutisining suyaklari). Aralash suyaklar turli shakllarda bo’ladi.