Yosh fiziologiyasi va gigienasi

9.9. Qon tomirlari bo’ylab qonning harakati
Qon harakatining uzluksizligi. Yurak ritmik ravishda qisqarganligi sababli, qon tomirlarlariga qon porsiya-porsiya bo’lib tushadi. Lekin qon tomirlari bo’ylab qon uzluksiz oqim bilan oqadi. Qon tomirlari bo’ylab qonning uzluksiz oqishini qon tomirlar devorlarini elastikligi va mayda qon tomirlarida yuzaga keluvchi qon oqishiga ko’rsatiladigan qarshilik bilan tushuntirish mumkin. Ana shu qarshilik tufayli yirik tomirlarda qonning ushlab qolinishi va tomirlar devorlarining cho’zilishini chaqiradi. Yurak qorinchalarining qisqarishi natijasida bosim ta’sirida arteriyalarning cho’zilishi kuzatiladi. Yurak bo’shashgan paytida tomirlardan qonning yurakga tushishi kuzatilmaydi, elastikligi bilan ajralib turuvchi qon tomirlari devorlari qisiladi va qonni oldinga itaradi va tomirlar bo’ylab uning uzluksiz harakatini ta’minlaydi
Qonning tomirlar bo’ylab harakatlanishi sabablari. Qonning tomirlar bo’ylab harakatlanishi yurakning qisqarishi va tomirlar tizimining turli qismlarida bo’ladigan qon bosimining farqlari tufayli harakatlanadi. Yirik tomirlarda qon oqimiga qarshilik unchalik katta emas, tomirlarni diametri kichrayishi bilan qarshilik orta boradi.
Qonning yopishqoqligi bilan yuzaga keluvchi ishqalanishning yengish uchun qon o’zining yurakni qisqarishi bilan yuzaga kelgan energiyasini bir qismini yo’qotadi va qonning bosimi sekin-asta pasayib boradi.
Qon aylanish tizimining turli qismlaridagi qon bosimining farqlari qonning qon aylanishi tizimidagi harakatini ta’minlaydi.Qon, bosim yuqori bo’lgan joydan past bo’lgan tomonga qarab oqadi.
Qon bosimi. Qon tomirlaridagi qonning o’zgaruvchan bosimi -qon bosimi deb ataladi. Bosimning ko’lami yurakning ishi, tomirlar tizimiga tushuvchi qonning miqdori, uning periferiyaga oqish tezligi, tomirlar devorining qarshiligi, qonning yopishqoqligi, tomirlarning elastikligi bilan aniqlanadi. Eng yuqori bosim aortada bo’ladi. Qonning tomirlari bo’ylab harakatlanishi natijasida uning bosimi ham pasaya boradi.
Yirik arteriyalar va venalarda qon oqimiga ko’rsatilayotgan qarshiliklar unchalik katta emas, shu sababli ularda qon bosimi sekin-asta pasayib boradi. Qon bosimining sezilarli kamayishi arteriolalar va kapillyarlarda kuzatiladi, chunki ularda qon oqimiga ko’rsatilayotgan qarshilik eng katta.
Qon aylanish tizimida qon bosimi o’zgaradi. Qorinchalar sistolasi paytida qon aortaga kuch bilan haydaladi, bu paytda qon bosimi eng yuqori bo’ladi. Bu eng yuqori bosim sistolik yoki maksimal bosim deyiladi. Bu holat yurakdan yirik tomirlarga sistola paytida undan periferiyaga oqib ketayotgan qondan ko’p va katta miqdordagi qon kiritiladi va natijada yuqoridagi yuzaga keladi. Yurakning bo’shashish fazasida (diastola) arterial bosim pasayadi va diastolik yoki minimal bosim yuzaga keladi. Sistolik va diastolik bosimlar orasidagi farq puls bosimi deb ataladi. Puls bosimini o’lchami qanchalik kam bo’lsa, sistola paytida yurak qorinchasidan aortaga shuncha qon haydaladi.
Odamning yelka arteriyasida sistolik bosim 110-125 mm.sim.ust.teng bo’lsa, diastolik bosim esa 60-85 mm.sim.ust.teng bo’ladi. Yosh bolalarda qon bosimi voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan jiddiy darajada past. Bola qancha yosh bo’lsa, undagi kapillyarlar turi shuncha katta bo’ladi va qon tomirlarini yuzasi shuncha katta bo’ladi, demak qon bosimi ham shuncha past bo’ladi. Yangi tug’ilgan bolaning maksimal bosimi 76 mm.sim.ust.ga yaqin, minimal bosim esa 40-50 mm.sim.ust.teng, yosh ulg’ayishi bilan arteriya tomirlarining ko’ndalang kesimi yuzasini nisbatan torayishi tufayli qon bosimini oshishi kuzatiladi.
6-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda yurakning o’sishi qon tomirlarining o’simidan ortda qoladi, keyingi davrlarda esa ayniqsa jinsiy yetilish davrida yurakning o’sishi tomirlarni o’sishidan ustun bo’ladi. Bu holat qon bosimi darajasida o’z aksini topadi, ayrim paytlarda o’smirlik gipertoniyasi deb ataluvchi bosim kuzatiladi, bu esa yurakning haydovchi kuchi nisbatan tor qon tomirlari tomonidan ko’rsatilayotgan qarshilikga uchraydi, tana massasi esa, bu davrda jiddiy darajada ortadi. Qon bosimining bunday ko’tarilishi odatda vaqtinchalik xarakterga ega. Lekin o’smirlik gipertoniyasi paytida jismoniy yuklamalarni dozalashda juda ehtiyot bo’lish talab qiladi.
50 yoshdan keyin maksimal bosim 130-145 mm simob ustunigacha oshishi mumkin.Sog’lom odamlarda qon bosimining o’lchami doimiy ravishda bir xil darajada ushlab turiladi. Qon bosimi kuchli jismoniy ish bajarganda ko’tariladi. Qaysiki qon bosimini ko’tarilishiga olib keluvchi turli emotsional holatlar arterial bosimni ko’tarilishiga juda kuchli ta’sir ko’rsatadi. Qon bosimni doimiyligini ta’minlashda asab tizimining roli juda muhim. Qon bosimini o’lchamini aniqlash muhim diagnostik ahamiyatga ega bo’lganligi sababli tibbiyot amaliyotida keng qo’llanilmoqda va foydalanilmoqda.
10-jadval