Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Yurak massasining yoshga bog’liq holda o’zgarishi, g. (K.Kubat bo’yicha).

Yosh (yillarda )	O’g’il bolalar	Qiz bolalar
Yangi tug’ilgan	17,24	16,4
1-2	55,6	52,5
5-6	85,1	82,4
9-10	111,1	96,8
10-11	112,4	108,8
11-12	127,8	125,4
12-13	134,2	143,0
14-15	183,6	184,0
15-16	193,0	190,0
Voyaga yetganlarda	244,4	-

12-13 yoshga borganida qiz bolalarda yurakni kuchli o’sish davri boshlanadi va uning massasi o’g’il bolalarnikidan ortiq bo’ladi. 16 yoshga borganidan keyin yana qizlarning yuragi massa jihatidan o’g’il bolalarnikidan orqada qola boshlaydi.
Yurakning ish sikli. Yurak ritmik ravishda qisqaradi: yurak bo’lmalarining qisqarishi uning bo’shashishi bilan navbatlashib turadi. yurak bo’lmalarining qisqarishi sistola deb atalsa, uning bo’shashishi esa diastola deb ataladi.
Yurakning bir marta qisqarishi va bir marta bo’shashishini qamrab olgan, muddat yoki davr yurakning ish sikli deb ataladi. Nisbatan tinchlik davrda voyaga yetgan odamlarning yuragi bir daqiqada 75 marta qisqaradi. Bu esa, bir siklni bajarilishi uchun 0,8 soniya vaqt sarflanadi deganidir. (60:75).
Yurakning har bir ish sikli uch fazadan iboratdir: birinchi – bo’lmachalarning qisqarishi – bo’lmachalarning sistolasi (0,1 s davom etadi) ; ikkinchi – qorinchalarning sistolasi (0,3 s davom etadi); uchinchi-umumiy pauza (0,4 s davom etadi).
Katta jismoniy ish bajarganda yurak daqiqasiga 75 marta emas balki tezroq qisqaradi, bu paytda umumiy pauzaning davomiyligi qisqaradi.
Qonning sistolik va daqiqalik hajmi. Voyaga yetgan odam tinch turgan paytida uning yuragi qisqarganda har bir qorincha arteriyalarga 60-80 sm³ qonni haydaydi. Qorinchalarning bir marta qisqarishi natjasida haydalgan qonning miqdori zarbli yoki sistolik hajmi deyiladi. Chap va o’ng qorinchalar doimo bir xil miqdordagi qonni haydaydilar. Yangi tug’ilgan bolaning yuragi bilan aortaga haydalgan qonning miqdori bor-yo’g’i 2,5 sm³ ni tashkil etadi. bir yoshga to’lganda uning miqdori 4 martaga, yetti yoshda esa – 9 marta, 12 yoshda esa –16,4 martaga ortadi. Yurakning qisqarish chastotasi yangi tug’ilgan bolalarda 1 daqiqada 140 martagacha yetgan bo’lsa, 13 yoshga kelib bu ko’rsatkich 80 martagacha pasayadi (jadvalga qarang). 1 daqiqa davomida yurakdan haydalgan qonning miqdori minutlik (daqiqalik) hajm deyiladi (9-Jadval).
Bu ko’rsatkichlar voyaga yetgan odamlarda o’zaro mos holda 72 va 60 ham undan ko’proqni tashkil etadi.
Sistola paytida qorinchalardan haydalgan qon miqdorini va 1 daqiqadagi yurakning qisqarish sonini bilgach yurakning daqiqalik hajmini aniqlash juda oson. Agar yurakning sistolik hajmi 70 sm³ ga teng bo’lsa, yurakning qisqarish soni daqiqasiga 75 marta bo’lsa, minutlik hajm 70.75 = 5250 sm³ ga teng bo’ladi
9-Jadval.