Yosh fiziologiyasi va gigienasi

` Havoning ionlashuvi. Sinf xonalari va boshqa binolarni shamollatish havoning kimyoviy tarkibini o’zgartiribgina qolmay, balki havoning elektr zaryadi va ion tarkibiga ham ta’sir qiladi.
Ma’lumki, toza havoda teng miqdorda manfiy va musbat ionlar bo’ladi. Odam ko’p bo’ladigan bino havosida nafas organlariga yaxshi ta’sir ko’rsatadigan manfiy ionlar soni kamayib qoladi, binolar shamollatilganida esa tashqaridan manfiy ionlar keladi.
Yopiq binolar havosining ion tarkibini yaxshilash uchun ionizatorlar deb ataladigan maxsus asboblardan foydalanish mumkin. Bu asboblar havoga ionlar tarqatadi va shu yo’l bilan uning xossalarini yaxshilaydi.
Havoning harorat rejimi. Zamonaviy maktab binolarida mutadil harorat rejimini saqlab turish uchun ko’pincha past bosimli suv bilan markazdan turib isitadigan tizimi o’rnatiladi. Biroq yana pechka bilan isitish usuli ham uchrab turadi, buni ba’zan mahalliy isitish usuli ham deb yuritiladi.
Normal ish uchun sinfda harorat 16-22° atrofida bo’lishi zarur, rekreatsion binolar (tanaffuslar vaqtida bolalar chiqib yuradigan keng koridorlar) va fizkultura zallarida harorat kamida +14° bo’lishi kerak, chunki bu joylarda bolalar harakat qilib turadi.
Past bosimda suv bilan markazdan turib isitish tizimi bolalar muassasalari uchun juda qulay. U binolarda haroratning bir tekis bo’lishini ta’minlab beradi, havoni ortiqcha quritib yubormaydi, isituvchi asboblarda (radiatorlarda) chang qo’nmaydi. Bolalar jarohat olmasliklari uchun radiatorlar yog’och to’siqlar bilan to’silgan bo’lishi kerak.
Sinf xonasining havo tarkibi va mikroiqlimi. Sinf xonasi tarkibidagi uglerod (CO₂) - oksid miqdori 0,07-0,1% dan oshmasligi kerak (ruhsat yetilgan miqdor - 0,03-0,04%), havo tarkibida uglerod (CO₂) - oksid ko’payib ketsa, o’quvchilar asab tizimining tez charchab qolishiga va o’tilgan fanlarni o’zlashtirilish darajasining pasayishiga sabab bo’ladi. Ayniqsa, qish faslida boshlanqich sinflarda ba’zi o’quvchilar dars paytlarida uxlab qoladi. Bunga xona havosida uglerod (CO₂) oksidining ko’payib ketishi sabab bo’ladi. Shuning uchun tanaffus vaqtida va dars mobaynida fortochkalar ochilib, sinf havosini yangilab turish zarur.
Sinf xonasida har bir o’quvchi uchun 4,5-5 m³ havo to’g’ri kelishi lozim. Bir soatlik dars davomida har bir o’quvchi uchun 16-26 m³ havo mo’ljallanadi. Shuning uchun qish faslida dars vaqtida fortochkalarni har 10-15 daqiqada 0,5; 1,0 daqiqaga ochib havoni yangilab turilishi, yilning issiq fasllarida esa sinf derazalarini dars vaqtida umuman ochiq qo’yish kerak.Sinf harorati 16-18 ⁰C, nisbiy namlik 40-60%, havoning yo’nalish tezligi 0,1 m/s bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya darsini deyarli yil davomida (yog’ingarchiliksiz kunlarda) ochiq havoda o’tkazgan ma’qul.Dars vaqtida sport zalining harorati 14-15 °C, nisbiy namlik 40-60% va havoning yo’nalish tezligi 0,2-0,3 m/s dan oshmasligi kerak.
XI BOB. OVQAT HAZM BO’LISHINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI

11.1. Ovqat hazmining ahamiyati

Ovqatlar bilan organizm oqsillar, yog’lar va uglevodlar kabi murakkab organik moddalarni oladi. Bu moddalar organizm tomonidan o’sish jarayonida va atrofiyaga uchragan hujayralarni o’rniga yangilarini hosil bo’lishida qurilish materiali sifatida foydalaniladi. To’yimli moddalar organizmdagi energiya moddalar manbai hisoblanadi.

Ovqatlar bilan birga tushadigan darmon dorilar, ma’danli tuzlar va suv ham kam ahamiyatga ega emas. Ular organizmda kechadigan turli tuman kimyoviy reaksiyalarning bajarilishi uchun sharoit yaratib bersa, ko’pchiligi ko’plab reaksiyalarda to’g’ ridan-to’g’ ri ishtirok etadi.
Suv, ma’danli tuzlar va darmon dorilar organizm tomonidan to’lig’icha o’zgarmagan holda o’zlashtiriladi. Ovqatlar tarkibidagi oqsillar, yog’lar va uglevodlar borasida gap yuritadigan bo’lsak, ular organizm tomonidan to’g’ridan-to’g’ri foydalanilmaydi. Birinchidan, bu moddalar ovqat hazmi tizimi devorlaridan o’taolmaydigan yirik-yirik molekulalardan tashkil topgandir. Bu yerda asosiy masala shundan iboratkim, ularning hammasi organizm uchun begona va har qanday begona moddalar uchun organizmda ularga qarshi himoya moddalari ishlab chiqiladi (antitana). Ana endi tushunarli bo’lsa kerak, nima uchun asosiy to’yimli moddalar organizmni ichki muhitiga tushishidan oldin hazmlanadi.
Ovqat hazmi jarayoni deb -oziq moddalarni fizik va kimyoviy qayta ishlanishi va ularni oshqozon-ichaklar tizimidan surilishi, qon bilan tashilishi, organizm tomonidan o’zlashtirilishi mumkin bo’lgan oddiy va eruvchan birikmalarga aylanish jarayoniga aytiladi.
Odamlar organizmida hazm shiralari ta’sirida, ovqat hazmi tizimida oqsillar aminokislotalargacha, yog’lar-gliserin va yog’ kislotalarigacha, murakkab uglevodlar esa oddiy qandlargacha (glyukoza va boshqalar) parchalanadi. Oziq moddalarning bunday kimyoviy qayta ishlanishida hazm shiralari tarkibiga kiruvchi –fermentlar bosh rolni o’ynaydi. Fermentlar tabiati jihatidan oqsilli moddalar bo’lib, organizm tomonidan ishlab chiqiladigan biologik katalizatorlardir. Fermentlarga xos bo’lgan xususiyatlardan biri – ularning spesifikligidir: ya’ni har bir ferment ma’lum fizik tarkib va tuzilishga, molekulasida kimyoviy bog’lar ma’lum- -aniq tipga ega bo’lgan moddalarga va moddalar guruhiga ta’sir ko’rsatadi. Fermentlar ta’siri ostida erimaydigan va surilishi mumkin bo’lmagan murakkab moddalar, eriydigan va yengil o’zlashtiriladigan ancha oddiy moddalarga aylanadi.