Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Nafas markaziga gumoral ta’sirlar. Nafas markazining holatiga qonning kimyoviy, ayniqsa uning gazli tarkibi, katta ta’sir ko’rsatadi. Qon tarkibida karbonat angidrid gazining yig’ilishi, qonni boshga olib boruvchi tomirlar devorlaridagi retseptorlarni ta’sirlanishini chaqiradi va reflektor ravishda nafas markazini qo’zg’atadi. Jismoniy mehnat bilan shug’ullangan paytda qon tarkibida miqdori ko’payadigan boshqa kislotali moddalar, shu jumladan sut kislotasi ham xuddi yuqoridagidek ta’sir ko’rsatadi.
Yangi tug’ilgan bolaning birinchi nafas olishi. Embrional rivojlanishi davrida homila ona organizmidan plasenta orqali kislorodni oladi va karbonat angidridni beradi. Lekin, homila ko’krak qafasini zaif kengayishi shaklidagi nafas harakatlarini bajaradi. Bu paytda o’pka kengaymaydi, faqatgina plevralar orasida uncha katta bo’lmagan manfiy bosim hosil bo’adi.
I.A.Arshavskiyning ma’lumotlariga ko’ra, bu xildagi homilaning nafas harakatlari qonning harakatlanishini va homilani qon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi hamda o’pka funktsiyalarining o’ziga xos treningi hisoblanadi. Tug’ish paytida, kindik arqonchalari kesilib bog’langanidan keyin, bolaning organizmi ona organizmidan ajraladi. Bu paytda yangi tug’ilgan bolaning qonida karbonat angidrid gazining miqdori ko’p yig’iladi va aksincha kislorodning miqdori kamayib ketadi. Qonning gazli tarkibining o’zgarishi ham gumoral, ham reflektor ravishda qon tomirlari devorlaridagi reseptorlarini ta’sirlanishi tufayli nafas markazini qo’zg’alishiga olib keladi.
Nafas markazlari hujayralari qo’zg’ atiladi va javob tariqasida birinchi nafas olinadi. So’ngra esa nafas olish reflektor ravishda nafas chiqarishni chaqiradi.
Yangi tug’ ilgan bolada birinchi nafas olishning yuzaga kelishida uning homilada rivojlanish davridagi hayotidan tubdan farq qiluvchi yashash sharoitining o’zgarishi muhim rol o’ynaydi. Uning tanasi terisiga tekkan akusherning qo’lini mexanik ta’siri homiladorligidan uni o’rab turgan muhit haroratining ancha past bo’lishi, chaqaloqning tanasini havoda ko’rishi – bularning hammasi nafas markazining reflektor qo’zg’alishiga va birinchi nafas olishni yuzaga kelishini ta’min etadi.
Birinchi nafas olishning yuzaga kelishida I.A.Arshavskiyning ta’biricha asosiy rolni orqa miyaning, nafas motoneyronlari, uzunchoq miyaning retikulyar formatsiyasining hujayralari bajaradi; bu paytda qon bosimidagi kislorodning parsial bosimini pasayishi qo’zg’ atuvchi omil sifatda xizmat qiladi.
Birinchi nafas olishda, homilada pachaqlangan holdagi o’pka kengayib tiklanadi, homilaning o’pkasining to’qimalari juda tarang, kamcho’ziluvchan. Shuning uchun, uning cho’zilishi va tiklanishi uchun ma’lum darajadagi kuch talab qilinadi. Demak, nafas olish qiyin va katta miqdordagi energiya xarajati bilan bajariladi.
Bolalarda nafas markazining qo’zg’aluvchanlik xususiyatlari. Bolalar tug’ ilish paytiga kelib ularning nafas markazi katta yoshdagi bolalarnikiga nisbatan takomillashgan bo’lmasa ham nafas sikllari fazalarining (nafas olish va nafas chiqarish) ritmik almashinishini ta’minlashga qodir bo’ladi.
Bu holat eng avvalo tug’ilish paytigacha bolalarda nafas markazi funksional jihatdan to’lig’ icha shakllanmaganligi bilan bog’liqdir. Bolalar hayotining dastlabki oylaridagi nafas olish chastotasi, chuqurligi va ritmining keng ko’lamda o’zgaruvchanligi bundan dalolat beradi. Yangi tug’ilgan va emadigan bolalarda nafas markazining qo’zg’ aluvchanligi ancha past. Bir yoshgacha bo’lgan bolalar katta yoshdagi bolalarga nisbatan kislorod yetishmasligiga gipoksiyaga ancha yuqori chidamliligi bilan ajralib turadi.
Nafas markazining funksional faoliyatining shakllanishi yoshga bog’liq holda yuz beradi. 11 yoshga kelib turli hayot faoliyati sharoitlarida nafas olishning moslanish imkoniyatlari yaxshi namoyon bo’lib qoladi.
Nafas markazining karbonat angidrid gazining miqdoriga sezuvchanligi yoshga qarab ortib boradi va maktab yoshidagi bolalarda voyaga yetgan odamlarnikiga tenglashib qoladi. Shuni qayd qilish kerakki, jinsiy yetilish davrida nafas olishning boshqarilishini vaqtinchalik buzilishi yuz beradi va o’smirlarning organizmi voyaga yetgan odamlar organizmiga nisbatan kislorodni yetishmasligiga juda past chidamliligi bilan ajralib turadi.
Nafas apparatlarining funksional holati nafas olishning xohlagan holda o’zgartirish imkoniyati haqida ma’lumot berishi mumkin (nafas harakatlarining to’xtatish yoki maksimal ventilyatsiyani amalga oshirish). Nafas olishning o’z-o’zidan boshqarilishida bosh miya katta sharlarining po’stlog’i, nutq qo’zg’atuvchilarini qabul qiluvchi va bu qo’zg’atuvchilar bilan bog’liq bo’lgan markazlar ishtirok etadi.
Nafas olishning o’z-o’zidan boshqarilishi ikkinchi signal tizimi bilan bog’langan va faqat nutqni rivojlanishi bilan yuzaga keladi.
Nafas olishning o’z-o’zidan o’zgarishi qator nafas olish mashqlarini bajarishda muhim rol o’ynaydi va nafas fazalari (nafas olish va nafas chiqarish) bilan ma’lum harakatlarni to’g’ri-aniq bajarishda yordam beradi.
Jismoniy ish paytida nafas olish. Voyaga yetgan odamlar jismoniy ish bajarganida nafas olishning tezlashishi va chuqurlashishi bilan bog’liq holda o’pka ventilyatsiyasi ortadi. Yugurish, suzish, konkida va chang’ilarda yugurish, velosipedda yurish kabi faoliyat turlari o’pka ventilyatsiyasini hajmini keskin oshiradi. Sport bilan shug’ullanuvchi odamlarda o’pkada gazlar almashinuvini tezlashishi asosan nafas olishning chuqurlashishi hisobiga yuz beradi. Bolalarda esa ularning nafas olish apparatlarining xususiyatlariga ko’ra jismoniy yuklamalar paytida nafas olishning chuqurligini jiddiy ravishda o’zgartiraolmaydi, nafas olish esa tezlashadi. Shusiz ham yosh bolalarning tez va yuzaki nafas olishi jismoniy ish bajarish paytida yana ham tez va yuzaki bo’lib qoladi. Bu esa, ayniqsa yosh bolalarda o’pka ventilyatsiyasining yanada samarasiz faoliyat ko’rsatishiga olib keladi.
Voyaga yetgan odamlarga nisbatan o’smirlarda maksimal darajada kislorodni qabul qilishga o’taolish imkoniyatiga ega bo’lish bilan birga, xuddi shunday juda tez uzoq muddat davomida yuqori darajada kislorodni qabul qilaolmasligi tufayli ishni juda tez to’xtatadi.
To’g’ri nafas olish. Ma’lumki, odam biron narsaga quloq solishi yoki uni diqqat bilan eshitish uchun qisqa muddatga nafas olishni to’xtatishi mumkin. Nima uchun eshkak eshuvchilar, katta bolg’a bilan ishlovchilarni eng kuchli harakati keskin nafas chiqarish («uh») bilan birgalikda kechadi, bularni hech o’ylab ko’rganmisiz?
Mo’tadil nafas jarayoni bajarilganda nafas olish, nafas chiqarishdan qisqa bo’ladi. Nafas olishning bunday ritmi aqliy va jismoniy faoliyatni yengillashtiradi, buni esa quyidagicha tushuntirish mumkin. Nafas olish paytida nafas markazi qo’zg’aladi, aynan shu paytda induktsiya qonuniga asosan miyaning boshqa bo’limlarining qo’zg’aluvchanligi pasayadi va aksincha nafas chiqarish paytida yuqoridagi hodisaning teskarisi kuzatiladi. Shu sababli ham nafas olish paytida muskullarning qisqarish kuchi pasaysa, nafas chiqarish paytida esa ortadi. Ana shuning uchun ham agar nafas olish uzoq va nafas chiqarish qisqa bo’lsa ish qobiliyati pasayadi va tezda charchash kuzatiladi.
Bolalar merganlik, chopish va boshqa faoliyat bilan shug’ ullanganida to’g’ri nafas olishni o’rganish o’qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. To’g’ri nafas olishning asosiy shartlaridan - bu ko’krak qafasining rivojlanishi haqidagi g’amxo’rlikdir. Buning uchun ko’krak qafasini harakatlanishiga, muskullarning rivojlanishiga olib keluvchi nafas gimnastikalari va boshqa jismoniy mashqlarni bajarish hamda ayniqsa partada o’tirganda tana holatini to’g’ri tutish bu uchun juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada suzish, eshkak eshish, konkida uchish, chang’ ida yurish kabi sport turlari muhim foydali omillardan hisoblanadi.
Odatda ko’krak qafasi yaxshi rivojlangan odamlar tekis va to’g’ri nafas oladilar. Bolalarni yelkani to’g’ri tutib tik turish va yurishga o’rgatish kerak, qaysiki bular ko’krak qafasini kengayishini ta’minlaydi, o’pka faoliyatini yengillashtiradi va ancha chuqur nafas olishni ta’min etadi. Enkayib yurish, tananing egilgan holda bo’lishi natijasida organizmga kam miqorda havo tushishi ta’minlanadi.