Yosh fiziologiyasi va gigienasi

11.4. O’suvchi organizmni oziqlanishi

Bolalarning yoshi qancha kichik bo’lsa, ularning to’yimli moddalarga, ayniqsa oqsilga bo’lgan talabi shuncha yuqori bo’ladi. Bolalar va o’smirlarning oziqlanish normasini aniqlashda ular organizmining mo’tadil rivojlanishini hisobga olish zarur.

Oqsillarning mo’tadil sintezlanishi uchun bola organizmiga yetarli miqdorda suv va tuzlarning tushishi zarur. Odatda yog’lar oqsillar sintezlanishiga biroz to’xtatib turuvchi sifatida ta’sir ko’rsatsa, uglevodlar aksincha oqsillar sintezlanishini tezlashtiradi.
Bolalar mo’tadil o’sishlari uchun oqsilli optimum zarur, lekin minimum emas, oqsillar yetishmaganida uglevodlarning hazmlanishi buziladi. Lekin katta miqdordagi oqsil organizm uchun zararli, chunki organizmni ishqor-kislotali muvozanatini buzadi va asidozni keltirib chiqaradi. Bolalar organizmining oqsillarini tuzilishi uchun hayvonot dunyosining to’la qimmatli oqsillari zarur. Bolalar iste’mol qilayotgan uglevodlar va oqsillardan yog’lar hosil bo’lishiga qaramay, ular iste’mol qilayotgan ovqatlarning tarkibiy qismini yog’ lar tashkil qilishi kerak.
Ortiqcha yog’ ham organizm uchun zararli, chunki organizmda asidoz holatini chaqiradi. Bolalarga yedirilayotgan ovqatlar tarkibidagi yog’larning miqdorigagina emas, balki uning sifatiga ham e’tibor berish kerak. To’la qimmatli oziqa yog’larining tarkibida albatta vitaminlar va lipidlar ham bo’lishi zarur. Uglevodlar bolalar organizmi tomonidan juda yengil o’zlashtiriladi (98-99 % gacha). Oziqalar bilan uglevodlarni qabul qilinishi ularning qonida qand miqdorini 2 martagacha oshirishi mumkin. Lekin bolalar va o’smirlarning organizmi voyaga yetgan odamlarnikiga nisbatan ancha chidamli. Bu chidamlilik odatda bolalarning yoshiga (bola qancha yosh bo’lsa, unda shuncha past yoki kam miqdorda oziqlanish giperglikemiyasi kuzatiladi) oziqlanishi, ovqat hazmining holati va boshqalarga bog’liq bo’ladi.
Bola organizmi tomonidan o’zlashtirilgan madanli moddalarning miqdori faqatgina organizmining ularga bo’lgan talabi bilan emas, balki iste’mol qilinayotgan ovqatlar tarkibidagi miqdoriga bog’liq bo’ladi.
Organizmning o’sishi uchun kalsiy muhim ahamiyatga ega. Unga bo’lgan talab o’sishning birinchi yilida va balog’ atga yetgan davrda ancha yuqori bo’ladi. O’suvchi organizm uchun fosforning ham ahamiyati katta. Qon hosil bo’lishi uchun temir zarur bo’lsa, natriy, kaliy, kalsiy va boshqa elementlar ionlarining nisbati juda katta ahamiyatga ega, chunki ularning miqdori har bir yoshda o’zgarib turadi.
O’suvchi organizm uchun suvning ahamiyati juda yuqori. Bolalar organizmning o’sishi organizmdagi moddalar almashinuvining jadal kechishini ta’minlash uchun suvning yetarli miqdorda bo’lishiga bog’liq. Suvning biriktirib olishda va uning berilishida oqsillarning roli juda katta. Yosh bolalarda suvning yetishmasligi oraliq almashnuvni keskin buzadi. Bolalarning yoshiga qarab, 1 kg tirik massaga xarajatlanayotgan bir kecha-kunduzlik energiya miqdori ham kamaya boradi.
Bolalarning jismoniy va aqliy jihatdan mo’tadil rivojlanishi uchun ratsion asosida oziqlanish juda muhim ahamiyatga ega. Oziqlanish mahsulotlari turli yoshdagi organizm talablarini qondiribgina qolmasdan, ya’ni faqatgina hayotiy jarayonlarni ta’minlash uchungina emas, balki qisman bo’lsada yetarli darajada o’sish va rivojlanish uchun to’la qimmatli oqsillar, yog’lar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv va vitaminlarni organizmda zahira holida jamlanishini ta’minlash kerak. Shu sababli, turli yoshdagi bolalarning kunlik oziqlanish ratsionlarida oqsillar, uglevodlar va yog’larning ma’lum miqdordagi nisbati saqlanishi zarur. Bolalarni ovqatlari yetarli miqdorda kletchatka saqlashi zarur va ovqat hazmi kanalining motorikasini ta’minlovchi, chiqariluvchi mahsulotlarni saqlashi kerak.
Voyaga yetgan odamlardan farqli o’laroq bolalar organizmining mo’tadil o’sishi va rivojlanishi uchun to’g’ri tartib asosida oziqlanish yanada kattaroq ahamiyatga ega. To’yib ovqatlanmaslik kabi me’yoridan ortiqcha yeb qo’yishni oldini olish maqsadida har bir ovqatlanish uchun (5-6 marta hayotning birinchi oyida, 2-3 oylikda –5 marta, 1,5 yoshdan boshlab –4 marta) ma’lum miqdorda ovqatlar taqsimlanishi kerak.
1,5 yashar bolalar 4 marta ovqatlanishga o’tganidan keyin har kuni kamida 2-marta issiq ovqat yeyishi kerak.
Bundan tashqari, bolalarni ovqatlantirishda oziq mahsulotlarining nisbati va ulardagi tuyimli moddalar hisobga olinishi zarur, 1 yoshdan 3 yoshgacha bo’lgan davrda bolalarga 75 % hayvonot dunyosi oqsillari va 25 % o’simliklar dunyosi oqsillari (non, meva, sabzavotlar) berish kerak.
3 dan 5 yoshgacha – 65 % hayvonot va 35 % o’simliklar oqsili, 5 yoshdan katta bolalarga – 50 % hayvonot va 50 % o’simliklar oqsillari (voyaga yetgan odamlarga esa – 30 % dan kam bo’lmagan hayvonot oqsili) berilishi kerak.
Bolalar organizmining oqsillarga bo’lgan talabi yoz paytida tashqi haroratni ko’tarilishi va katta miqdordagi harakat tufayli 15-20 % ortadi. Sabzavotlar ko’katlar va mevalar bolalik davrida juda foydali, chunki ularning tarkibida katta miqdorda mineral moddalar va vitaminlar saqlanadi, shu bilan birga ichaklarda achish-bijg’ ish va chirish jarayonlarini chiqarmaydi.