Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

ILK BOLALIK DAVRI 
 
Inson rivojlanishida uning 1 yoshdan 3 yoshgacha o’sish davri alohida 
ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda inson zotiga xos eng muhim sifatlar, 
xarakter xislati, atrof-muhitga, o’zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong 
kabi psixik aks ettirishning turli ko’rinishlari shakllanadi. Bularning barchasi 
qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi, ya’ni uning imkoniyati bilan 
intilishi o’rtasidagi ziddiyat rivojlanish negizi hisoblanadi. 
Bolaning yurishga urinishi, turli narsalar bilan ovunishi va mashg’ul bo’lish 
imkoniyatlari kengayishi, uning kattalarga bevosita tobeligi, ularga
 
bog’liqligi 
nisbatan kamayishiga olib keladi. Binobarin, uning mustaqil harakat qilishi uchun 
zarur shart-sharoitlar yaratiladi. 
R.Ya.Abramovich-Lextmanning tadqiqotlarida ifodalanishicha, bir yoshli va 
bir yoshu ikki oylik bolada turli narsalar bilan harakat qilishning oddiy turi jadal 
rivojlanadi. Boshqacha aytganda, unda jismlar bilan muayyan harakatni amalga 
oshirishning nisbatan barqaror usullari shakllana boradi. Shunday harakatlar tobora 
ortadi va murakkablashadi, ularning mohiyati borgan sari chuqurlashadi, ko’lami 
esa kengayadi. 
D.B.Elkoninning fikricha, bolalarda keng ko’lamli va ko’p miqdordagi 
predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyatlarini o’zlashtirish ehtiyojining 
ortishi katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish mayli, tuyg’usi va istagini
 
kuchaytiradi. Shunday bo’lsa-da, bu muammo bola shaxsiy o’yin faoliyatini tashkil 
qilishda hali kattalarning madadiga va yordamiga muhtojligini ko’rsatadi. 
Bir yoshli va undan sal oshgan bolaning har xil harakatli o’yinlarda 
muvaffaqiyatsizlikka uchrashi ko’zlagan ishni bajarishidagi noxush kechinmalar 
uning ruhiy dunyosida dastlabki jazava (affektiv) tuyg’u va hisni vujudga keltiradi. 
Shuningdek, o’z faoliyatida uchraydigan ko’ngilsiz voqyealarga shaxsiy 
munosabatini bildirish − aks ettirishning yangi shakli ta’sirlanish (reaksiyaga 
kirishish)ni tarkib toptiradi. 
Achchiqlanish, jahl qo’zg’alishi, qahru g’azab tuyg’ularining xususiyatini 
tadqiq qilgan T.Ye.Konnikova ma’lumotlariga binoan, bir yoshli bolada ko’pincha 
bezovtalanish, xatti-harakatdagi “portlash”, qahri qattiqlik yuzaga keladi.
Olimaning fikricha, uning psixikasida paydo bo’layotgan xulq hosilasi 
tirishqoqlikning o’ziga xos ko’rinishidan iborat bo’lib, u o’zi yoqtirgan narsani 
tezroq qo’liga olish xohishi bilan uzviy bog’liqdir. 

---

21 
Odatda, affektiv holatga berilishni yoki affektiv ta’sirlanishni bola kattalar 
bilan muloqotda psixik jihatdan qoniqmasligi hosil qiladi. Psixologik 
ma’lumotlarga ko’ra, “portlash”, “lov etish” xususiyatiga ega bo’lgan affekt 
quyidagi sabablar bilan vujudga keladi:
1) kattalar bolaning xohish-istaklarini tushunmasligi, imo-ishorasi va yuz-
chehra harakatlariga, pantomimikasiga (yuz bilan tana harakatlari qo’shilishi) 
e’tiborsizligi;
2) bolaning ixtiyorsiz xatti–harakatiga batamom qarshilik ko’rsatishi, 
shuningdek, uning talabini bajarmasligi, qoniqtirmasligi;
3) boladagi o’zgarishlarga oid bilimlardan bexabarligi, bu o’zgarishlarni 
oldindan seza olmasligi va boshqalar. 
Jazavaga tushishning xususiyati va darajasi bolaning yashash sharoiti hamda 
unga kattalarning munosabatida o’z ifodasini topadi va mahalliy mezonlar yordami 
bilan aniqlanadi. N.A.Menchinskaya o’z kundaliklarida bir yarim yoshli o’g’lining 
o’jarligini shunday ta’riflaydi: “Mumkin emas!” degan taqiqlashga javoban Sasha 
o’jarlik qilar, sho’xligini yana zo’r berib davom ettirishga urinar edi; uning 
o’jarona xohishini boshqa obyektga tortish bilangina bartaraf qilsa bo’lar edi: 
ko’pincha taqiqlashga qarshi yig’lab injiqlik qilar, hatto, o’zini polga otar qo’l va 
oyoqlarini tapillatar, ammo bunday “jazava” uning xulqida juda kam sodir bo’lib, 
uni bunday sho’xliklaridan tez va oson chalg’itish mumkin edi..” 
Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy va ularning shogirdlari olib 
borgan ishlardan ko’rinadiki, bolada paydo bo’lgan dastlabki so’z-ibora go’daklik 
davridan ilk bolalik davriga o’tishning eng muhim jihati va sharti hisoblanadi. 
Harakat bilan so’zning bog’lanishi bolaning mustaqilligi va mustaqil faoliyatni 
amalga oshirishi uchun zarur sharoit yaratadi, unda intilishni jadallashtiradi. 
Nemis psixologlari V.Shtern, K.Byuler va boshqalarning tadqiqotdarida 
bayon qilinishicha, bola qo’llaydigan dastlabki so’zlar ikkita muhim xususiyatga 
egadir: birinchi xususiyati ular kattalar nutqidagi so’zlardan fonetik jihatdan keskin 
farqlanishidir; ikkinchi xususiyati esa o’zining qamrovi bilan ko’pma’noli 
ekanligidir. Boshqacha aytganda, mazkur so’zlar, iboralar ma’lum predmetni emas, 
balki qator narsalarning nomini, hatto, guruhlarini anglatishi mumkin. 
Yuqoridagi mulohazalarning dalili sifatida T.Ye.Konnikova tajribasidan 
namuna keltiramiz. Olimaning nuqtai nazaricha, kattalar bilan bolalar muloqotida 
ishlatiladigan so’zlarning farqlari turli manbaga va asosga bog’liqdir: a) bolalar 
nutqida shunday so’zlar qo’llanadiki, ular hyech qachon katta odamlarda shunday 
ma’noni bildirmaydi (adiga − baliq moyi, ika − sharf, gili-giliga − qalam); b) 
ko’pincha bola nutqidagi so’zlar kattalar so’zlashuvining ma’lum bo’lagini emas, 
balki uning o’zagini tashkil qiladi, xolos (“is” − issiq”, “di” − keldi); v) bolalar 
kattalar qo’llaydigan so’zlarni buzib talaffuz qilsalar-da, lekin predmetning 

---

22 
timsoliga asoslanib, ularning umumiy fonetik va ritmik jihatlarini saqlaydilar (“ti-
ti” − soat, “pa-pa” − mashina, “ling-ling” − radio, televizor); g) taqlidiy so’zlar 
(“vov ­ vov” − it, “mu-mu” − sigir, “ba - ba” − qo’y kabilar). 
D.B.Elkonin tajribasida bir yoshu uch oylik Galya uchun “aka” degan 
tushuncha (sun’iy bo’lsa-da) ho’l mevalar, konfet, qand, zoldir singari narsalarni 
anglatgan. T.Ye.Konnikova tajribasida esa xuddi shu yoshdagi Nonna “kx-kx” 
deganda mushuk, soch, mo’ynani atagan. Bu misollarni psixologik nuqtai nazardan 
tahlil qilsak, ularda umumpsixologik qonuniyatga va
 
xossaga mos keluvchi ikkita 
xususiyat haqiqatan mavjudligiga ishonch hosil qilamiz, chunki bu voqyelik 
metodologik hamda fenomenologik ahamiyat kasb etadi.
Juda
 
ko’p yirik psixologlar fikriga va kuzatishlarimiz natijalariga ko’ra, 
bolaning nutqi ixtiyorsiz birdaniga vujudga kelish xususiyatiga ega bo’lib, 
kattalarning mazmunli nutqi ta’sirida “nochor ahvolga tushib” qolib, o’z faolligini 
yo’qotadi. Hatto, zarur shart-sharoit yaratilgan taqdirda ham bola o’zining nutq
 
boyligidan unumli foydalana olmaydi, chunki unda nutqning ichki dasturi mavjud 
emas, shu boisdan tasodifiy xususiyatga ega. 
Bolada dastlabki faol nutqning shakllanishi muammosi bilan shug’ullangan 
F.I.Fradkina ilmiy-amaliy ahamiyatga molik ko’p ma’lumotlar to’plagan. Uning 
tajribasida tabiiy muloqot paytida bola biror so’zni bir kunda o’zlashtirgan, biroq 
sun’iy sharoitda esa 10−11
 
kun davomida o’sha so’z bildirgan predmetning 
timsolini ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lgan. F.I.Fradkinaning ma’lumotiga ko’ra 
bolaning nutq boyligi 10