Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

 Ilk o’spirinlarning turmush haqidagi
tasavvurlari 
Ilk o’spirinlik yoshida inson uchun eng muhim hissiyot sevgi vujudga 
keladi. U o’rtoqlik, do’stlik tuyg’ulari zamirida paydo bo’ladi. Sevgi mazkur 
yoshdagi o’quvchilarning hissiy dunyosida mutlaqo yangi holat bo’lib, u 
o’smirlarning shunday ichki kechinmalaridan tubdan farq qiladi. Ma’lumki, 
o’smirlarda ham mehr-muhabbat tuyg’usi, ishqibozlik, ko’ngil qo’yish, qumsash 
ko’rinishlarida aks etadi. Lekin ilk o’spirinning sevgisi chuqur, kuchli, otashin, 
haqiqiy bo’ladi. Mana shu yoshdagi o’g’il-qizlar sevgisi o’zining sofligi, 
beg’uborligi, ma’sumligi, iboliligi, shirin kechinmalarga boyligi bilan ajralib 
turadi. 
Ilk o’spirinlik davrida vujudga keladigan his-tuyg’ularni to’g’ri idora etish, 
yigit va qizlarga sevgi munosabatlarining naqadar nozikligini, bo’lajak oilaning 
baxti haqidagi tushunchalarni to’g’ri anglatish yaxshi natija beradi.
Yigit va qizlarning ma’naviy olamida uchraydigan ayrim ziddiyatlarni 
bartaraf etishda, ularni kelajakda oilaning taqdiriga yuzaki munosabatda 
bo’lmaslikka o’rgatishda va oila qurishga tayyorlashda jinsiy tarbiya muhim 
ahamiyatga molikdir. 
Erkak va ayollarning teng huquqliligi bir-biriga sodiqligi
 
va hokazolarni 
yoshlar ongiga singdirish zarur. Buning uchun o’qituvchi o’zbek milliy turmush 
tarzidan aniq misollar keltirishi lozim. Chunonchi, xotin-qizlarga past nazar bilan 
qarash huquqdagi
notenglik hollarini yoshlarning ko’z oldiga keltirish, ularni 
o’ziga o’zi o’t qo’ygan, sirka ichgan, o’zini osgan ayollarning ayanchli ahvolidan 
xabardor qilish kerak. 
Ilk o’spirin yigit va qizlar erkak va ayolning munosabatlarini yotig’i bilan 
tushuntirish ota-ona, shifokor, sinf rahbari va o’qituvchilarning muhim 
vazifalaridir. 

---

42 
Ta’lim tizimida ilk o’spirinlarga o’zlaridagi jismoniy, fiziologik va psixik 
o’zgarishlar; yigit va qizlarning o’zaro munosabatlari shakllanishi; sevgi, oilaviy 
turmush, uning maqsadi va ijtimoiy, gigiyenik, masalalari to’g’risida maxsus 
bilimlar berish lozim. Tarbiyaviy soatlar, shifokor bilan suhbat, oila a’zolarining 
maslahatlari kabi tadbirlarga jiddiy e’tibor berish kerak. 
Ota-onalar va o’qituvchilar ilk o’spirin yigit va qizlarga sevgining ikki turi − 
shahvoniy tuyg’u zaminida vujudga keladigan beqaror sevgi va chinakam do’stlik, 
insoniy munosabatlar asosida paydo bo’ladigan haqiqiy sevgi borligini 
tushuntirishlari lozim. Qizlarda haqiqiy sevgi kurtaklari o’g’il bolalarga nisbatan 
erta uyg’onadi, ular bir umr o’zlariga yo’ldosh va doimo g’amxo’rlik qiladigan 
kishining muhabbatiga sazovor bo’lishni orzulaydilar. Ba’zan qizlarda ham 
beqaror hislar yuzaga kelishi mumkin. 
Ota-onaning o’zaro yaxshi munosabati, mehribonligi, g’amxo’rligi oiladagi 
farzandlarning munosabatlarini to’g’ri shakllantirishga yordam beradi. Ona qizida 
muloyimlik, shirinsuxanlik, qizlarga xos oriyat, uyatchanlik, ibo, iffat kabi 
fazilatlarni tarbiyalash bilan birga, unga uy-ro’zg’or yumushlarini o’rgatishi ham 
lozim. Aks holda nimalar bo’lishini ma’naviy qashshoq, yengil-yelpi hayotga 
ko’nikib, tubanlik botqog’iga botib qolgan ayrim ayollarning ayanchli qismatidan 
misol keltirish orqali tushuntirishi zarur. 
Ilk o’spirinlarni turmush qurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning 
hamkorligi muvaffaqiyat garovi hisoblanadi.
Ro’y berishi mumkin bo’lgan ruhiy, jismoniy iztiroblarning oldini olish juda 
murakkab ish. O’qituvchilar jamoasining o’zi bu ishni bajara olmaydi. Shuning 
uchun uni ota-onalar va jamoatchilikka tayanib amalga oshirish zarur. 
Ilk o’spirin yigit-qizlarning hayotiy rejalari bilan tanishishda ularning mayli, 
qiziqishi va nafis tuyg’ulariga, ezgu maqsad sari intilishlariga alohida ahamiyat 
berish lozim. Yigit yoki qizning ruhiyati va ma’naviyatiga to’g’ri yo’l topish orqali 
uning fe’l-atvorida o’zgarishlar hosil qilish mumkin. 
Oiladagi sog’lom muhit, odamiylik, insonparvarlik munosabatlari 
farzandning ruhiy dunyosiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 
Oiladagi tarbiyaviy ishlar ta’lim tizimida mustahkamlanishi va 
rivojlantirilishi, ilk o’spirinlarni turmush masalasiga ilmiy nuqtai nazardan 
qarashga o’rgatish lozim. Yigit va qiz o’rtasidagi munosabatlar ancha murakkab 
bo’lib, ular asta-sekin shakllanadi, bu munosabatlarning rivojlanishi ko’p jihatdan 
sinf rahbarining faoliyatiga bog’liqdir. U o’z ishini yigit va qiz o’zaro do’stlik 
munosabatlarini a’lo o’qish, namunali xulq, jamoat ishlarida faol qatnashish bilan 
amalga oshiradigan yo’sinda tashkil etishi kerak. Shuningdek, ta’lim tizimida ilk 
o’spirin yigitlar qizlarga yordam beradigan, qizlar esa bu yordamni qadrlab ularga 
mehribonlik tuyg’usini namoyon qiladigan vaziyatlarni yaratish kerak. 

---

43 
Akademik lisey va kollejda o’qish davrida har ikkala jinsdagi o’quvchilar 
o’zaro do’stona munosabatda bo’lishlari, bir-biriga yordam berishlari, o’zaro 
hurmatda bo’lishlari shart. Lekin ular o’rtasida muqaddas, hyech buzilmaydigan 
parda, chegara bo’lishi ma’qul. Yigitning burchi qizni avaylash, uning sharm-
hayosini paymol qilmaslik, taqdirga yuzaki qaramaslik; qiz esa o’z navbatida 
uyatchan, sharm-hayoli, andishali, kamtar, qizlarga xos g’ururli, nazokatli 
bo’lishlari darkor. Qizlik or-nomusini paymol qiladigan xatti-harakat va hirsga 
berilmaslik kelajakdagi baxtiyorlik uchun zarurligini har bir qiz bilib qo’ygani 
yaxshi. 
Ilk o’spirinlarga oila qurish haqida tushuncha berishda baxtli, tinch-totuv 
yashash, bir-biriga ishonch, sadoqat bo’lishi kerakligini uqtirish bilan birga, ularni 
oilaviy turmushda yuz berishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklardan ham ogohlantirish 
kerak, albatta. Ularga oilada bo’lib turadigan janjallarda oxirini o’ylab ish tutish 
zarurligini uqtirish lozim. 
Nikohga tayyorgarlikning muhim jihatlaridan biri kuyov-qayliqning o’zaro 
qaynota, qaynona, qarindosh-urug’lar, xonadonning yaqin kishilari oldidagi 
burchlarini anglab olishdir.
Mustahkam va barqaror oila qurishning asosiy shartlaridan biri − kelinning 
boshqa sharoitga ko’nikishi, begona turmush tarziga moslashuvidir. Uning 
sinalmagan oilaga, undagi iqtisodiy-moliyaviy tartibga, notanish qadriyatlarga, 
an’analarga, marosimlar, rasm-rusmlarga o’rganishi ham oson emas. Bularning 
xammasi yosh kelinning jismoniy, axloqiy, ma’naviy va ruhiy jihatdan 
tayyorgarligini talab qiladi. 
O’qituvchilar akademik lisey va kasb-hunar kolleji o’quvchilarining ota-
onalari bilan olib boriladigan ishlarda asosiy e’tiborni bolalar ruhiy dunyosining 
murakkab tomonlarini yoritishga qaratishlari kerak. Ularda tanqid va o’zini o’zi 
tanqid, o’zini tuta bilish, o’z xatti-harakatini nazorat qilish va to’g’ri baholash, 
o’zini idora qilish kabi xususiyatlarni rivojlantirish zarur. 
Tarbiyaning muhim quroli nutq hisoblanadi. Shuning uchun ota-ona o’z 
nutqida yoqimsiz iboralarni ishlatmasligi, mantiqsiz, yoqimsiz ohang bilan 
bolalarni ranjitmasligi, ularda ishonch hissini vujudga keltirmaydigan, nosamimiy 
fikrlarni aytishdan saqlanishlari kerak. Hayotda muloyimlikka, shirinsuxanlikka, 
samimiylikka, sof vijdonli bo’lishga nima yetsin! Mazax qilish, ba’zan noo’rin 
hazillashish orqali ham farzandlarning murg’ak qalbini cho’ktirish mumkin.