Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

4.Keksalik davrida emotsional sohaning xususiyati. Keksa inso 
shaxsining xususiyati.
5.Keksalikda shaxsiy yangiliklar. Motivatsion tuzilishini o‘zgarishi. 
Kelajakdagi vaqtni o‘zgarishi.
Psixogerontologiya psixologiya fanining tarkibiy qismi ekanini ilmiy 
jihatdan S.Xoll asoslagan bo’lsa-da, lekin bu yo’nalishning o’ziga xos xususiyatlari 
to’g’risida Mark Tulliy Siseron (“Katta Katon yoki keksayish haqida” asarida), 
I.I.Mechnikov (“Optimizm etyudlari” kitobida), O’rta Osiyo allomalari donolik, 
donishmandlik haqidagi durdonalarida falsafiy fikr va mulohazalarni bildirganlar. 
Amerikalik psixolog S.Xoll (1846−1924) “Keksayish” monografiyasida amaliy va 
metodologik ahamiyatga molik qator g’oyalarni ilgari surgan. O’sha asar keng ilm 
ahli ichiga tez yoyilishiga qaramay, uning izdoshlari birdaniga ko’paymadi. 
Yigirmanchi asrning 30 - yillaridan boshlab keksalik davriga oid tibbiy − 
biologik tadqiqotlarning ko’payishi, shuningdek, inson kamolotiga shaxs sifatida 
yondashishning paydo bo’lishi psixogerontologiyaning rivojlanishiga birmuncha 
ta’sir ko’rsatdi. Ana shu tariqa keksayishga tibbiy, ijtimoiy jihatdan yondashish 
bilan bir qatorda psixologik jabha jihatidan yondashish ham vujudga keldi va 
psixogerontologiyaning tadqiqot sohasi kengayib bordi, shu soha bo’yicha ingliz 
tilida maxsus jurnallar chiqa boshladi. Ilmiy izlanishlarning aksariyati keksayish 
davridagi odamlar shaxsining xususiyatlari, diqqati, xotirasi, tafakkuri, aql-
zakovatiga bag’ishlangan bo’lib, boshqa psixik holatlar, jarayonlar juda kam tadqiq 
qilingan. Hozir keksayish psixologiyasi ham gerontologiyaga, ham ontogenez 
psixologiyasi sohasiga taalluqli degan ikki xil ilmiy nazariya mavjud, vaholanki, 
ular o’zaro bog’liq bo’lib, bir-birini doimo ilmiy axborot va ma’lumotlar bilan 
boyitib turadi. 
Psixogerontologiya 
fanida 
gerontologiya, 
involyusiya, 
geriatriya, 
gerogigiyena, geteroxronlik kabi ilmiy tushunchalar mavjud: Gerontologiya − 
grekcha so’z bo’lib − keksayishning, keksalikning kelib chiqishi demakdir. 
Geriatriya so’zi keksaygan inson shaxsini davolashni bildiradi.
Involyusiya tushunchasi evolyusiyaning teskarisi bo’lib, o’sishdan orqaga 
qaytishni ifodalaydi. Gerogigiyena − keksaygan odamning salomatligini saqlash va 

---

64 
mustahkamlash 
sohasidir. 
Gerogigiyena 
keksa 
odamlarda 
asab, 
ruhiy 
kasalliklarning oldini olish uchun xizmat qiladi. Geteroxronlik bir xil yoshdagi 
odamlarda ruhiy jarayonlarning turlicha (har xil vaqt va muddatda) namoyon 
bo’lishidir. 
Psixogerontologiya fanida gerontogenezning evolyusion omillari qatoriga 
I.V.Davidovskiy nasliy, ekologik, biologik, ijtimoiy alomatlarni kiritadi. 
D.Bromley insonni qarish sikli uchta bosqichdan iborat bo’lishini ta’kidlaydi: 1) 
“ishdan, xizmatdan uzoqlashish” (iste’fo) − 6670 yosh: 2) keksalik (70 va undan 
katta yosh), 3) munkillagan keksalik (hasta keksalik va o’lim) − maksimum 110 
yosh. Shu bilan birga (keksayishning qonuniyatlari ham kashf qilingan, ular 
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) geteroxronlik (har xil vaqtlilik) qonuni; 
2) o’ziga xoslik qonuni; 3) xilma-xillik qonuni. 
I.V.Davidovskiy “Keksayish nima?” nomli asarida ta’kidlaganidek, inson 
50−60 yoshga to’lganda yoki undan oshgan chog’ida yetuklikning kechikkan 
davriga kirib keladi. Shu yoshdagi odamlarning o’limini XVIII asrdagi 
tengdoshlari bilan taqqoslansa, ularning yashash va mehnat qilish imkoniyati 75 
yoshgacha uzayishi mumkin. Chunki hozirgi kunda nafaqani belgilash haqiqiy 
biologik qarish yoshidan 15−20 yil ilgarilab ketgan. Bu hol aqliy mehnat bilan 
shug’ullangan ziyoli odamlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. I.V.Davidovskiyning 
fikricha, uzoq umr ko’ruvchilar asosan ozg’in, faol, harakatchan odamlar bo’lib, 
havodan erkin nafas olishni juda yoqtiradilar, organizm faoliyatiga daxldor tinka 
quritar kasalliklardan holi bo’ladilar. 
Tadqiqotchi P.P.Lazerev 1928 yilda umr o’tishi bilan ko’ruv apparati 
markaziy etnologiyasining xiralashuvini aytgan edi. Keyinchalik, 1967 yilda 
amerikalik psixolog Gregori bu fikrni tajribadan o’tkazdi va inson keksayishi bilan 
reseptor apparatining optik funksiyasi zaiflashadi, ko’ruv sezgisi va idrokini 
xiralashtiradi, dedi. Ko’zning rangni sezishi yoki ulg’ayishi bilan o’zgarib boradi, 
hatto, rangni ajratish qobiliyati sezilarli darajada pasayadi. Shuni alohida ta’kidlash 
kerakki, rang ajratish, spektr nurlarining yoyilishi Ibn Sino tomonidan tushuntirib 
berilgan, fan olamida esa bu kashfiyot Gelmgolsga qiyos beriladi. Ko’rishning 
pasayishi geteroxron xususiyat kasb etib, spektrning qisqa va to’kis qismida (ko’k 
va qizil rangda) aniqroq aks etadi. 
Psixogerontologik 
nuqtai 
nazardan 
sezish 
vaqtini 
tadqiq 
qilgan 
Ye.N.Sokolov, Ye.I.Boyko, A.R.Luriyalar sezish vaqti yosh davrining informasion 
stimul funksiyasidan boshqa narsa emas deya xulosa chiqaradilar.
Ular sezish vaqtining egri chiziqli ko’rsatkichlarini sxema tarzida ishlab 
chiqib, keksalik davriga xos ikkita xususiyatni chuqur tahlil qildilar. Xuddi shunga 
o’xshash ma’lumotlar D.Birron, D.Botvinnik tajribalarida ham olingan. 

---

65 
Psixogerontologiyada keksa erkak va ayollarning psixologik xususiyatlarini 
o’rganishda ko’proq test (sinov) dan foydalaniladi.
Testlar o’z maqsadi, mohiyati hamda tizmiga binoan bir nechta ko’rinishga 
ega:
1) maqsadga yo’naltirilgan, bilim hajmini aniqlovchi standart testlar − 
imtihon − sinov varaqasi;
2) insonning aql-zakovatini o’lchashga moslashtirilgan aql testlari;
3) inson shaxsining fazilatlarini tekshirishga mo’ljallangan testlar;
4) inson iste’dodi, iqtidori hamda qobiliyatining darajasini aniqlashga 
qaratilgan testlar. 
Keksayish davrida odamlar psixologiyasini o’rganish testlar yordamida 
amalga oshirilishi sinaluvchilarda irodaviy kuch-quvvat sarflash, aqliy zo’riqish, 
asabiy tanglik holatlarini kamaytirish uchun xizmat qiladi, tajribada vaqtdan 
tejamli foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shu bilan birga testlar kishilarda (rang-
barangligi uchun) qiziqish, tabiiy mayl, shug’ullanish his-tuyg’usini uyg’otadi. 
Testlar bilan ishlashda vaqt cheklanganligi sababli ayrim nuqsonlarga yo’l 
qo’yiladi, lekin ularni aynan o’sha sinaluvchilarda muayyan vaqt o’tgandan keyin 
takror o’tkazilsa, kamchiliklar barham topishi mumkin. Keksalar psixologiyasini 
tadqiq qilishga oid tajribalarda psixogerontologiyaning ayrim usullaridan keng 
foydalanilmoqda.