Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

2-Mavzu: Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot metodlari. 
REJA 

---

6 
1.
 
Yosh va pedagogik psixologiya fanining psixologiyaning asosiy 
prinsiplari 
2.
 
Ilmiy tadqiqot metodlarining guruhi
 
3.
 
Yosh va pedagogik psixologiya fanining
 
empirik metodlar
 
 
Mazkur fan sohasi o’zining predmeti hamda vazifasini umumiy 
psixologiyaning asosiy prinsiplari va qoidalariga tayangan holda belgilaydi. 
Rivojlanish psixologiyasi quyidagi prinsiplarga rioya qiladi: 
1.Ilmiy dialektika ta’limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan 
materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi 
dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida 
vujudga kelib, sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, nutq, xayol kabi bilish 
jarayonlarida, shuningdek, shaxsning xususiyatlari va holatlarida, diqqati, his-
tuyg’usi va xarakter xislatlarida, qiziqishi va ehtiyojlarida o’z ifodasini topadi.
2.Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyat yotadi. Tashqi dunyodan 
kirib keladigan qo’zg’atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob 
reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan 
muvaqqat nerv bog’lanishlari psixik hodisalarning fiziologik asoslari hisoblanadi 
va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo’ladi. Bosh miya po’stlog’ida vujudga 
keladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining 
irradiasiyasi, konsentrasiyasi hamda induksiyasi qonunlari zamirida ro’y beradi. 
Bu qonunlar turli yo’sindagi muvaqqat bog’lanishlar, assosiasiyalar qanday yuz 
berayotganini, qanday shart-sharoitda tormozlanishini (qo’zg’alishini), muvaqqat 
bog’lanishlarning yo’qolayottani yoki paydo bo’layotganini tushuntirish imkonini 
beradi. 
Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv 
bog’lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati 
mexanizmlari ta’sirida hosil bo’ladi. Yuqoridagi ta’limotga ko’ra, har ikkala 
mexanizm hayvonlarning tashqi olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun 
psixik faoliyat voqyelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashqi olamni 
timsollar sifatida ifodalashdan iboratdir. 
3.Psixikani tadqiq etish insonning butun (rivojlanishidagi) ongli faoliyatini 
— uning ham nazariy, ham amaliy hayot faoliyatini o’rganishdir. Odam zotining 
ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (o’yin, mehnat, o’qishda), xatti-
harakatlarida namoyon bo’ladi. Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega 
bo’lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy 
belgilar, shaxslararo munosabatlar, tarbiya asosiy omillar hisoblanadi. 
Inson o’zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-
siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o’zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan 

---

7 
o’zgaradi. Rivojlanishda uning his-tuyg’ulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, 
iste’dodi, tafakkuri, ehtiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluvchi harakat 
motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari, pozisiyasi ham asta-sekin o’zgarib boradi. 
4.Insonning bilish faoliyati (jarayonlari) rivojlanishi unga o’zini qurshab 
turgan borliqni yanada chuqurroq, to’g’riroq, to’laroq va aniqroq aks ettirish 
imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli yo’sindagi o’zaro 
bog’lanishlari, murakkab munosabatlar va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu 
bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, 
voqyelikka, jismlarga, kishilarga va o’ziga munosabati vujudga keladi. 
5.Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda 
namoyon bo’ladi. Ijtimoiy­tarixiy taraqqiyot ta’limoticha, insonning moddiy 
turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni 
qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, e’tiqodlari, 
dunyoqarashlari, ijtimoiy voqyelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod 
mahsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir. 
6.Insonning borliqni (voqyelikni) aks ettirishi — faol jarayondir. Ma’lumki, 
inson zotining rivojlanishi obyektiv borliqqa (voqyelikka) va o’ziga faol ta’sir 
ko’rsatishida sodir bo’ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil qiladigan 
amaliy faoliyati, masalan, o’yini, kuzatishi, mehnati, o’qishi, adabiy asarni mutolaa 
qilishi hamda qiziqishining barqarorlashuvi, iqtidorining takomillashishiga
boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi. 
Bola tlmonidan nutqni egallashi uning bilish jarayonlari (sezgi, idrok, 
tasavvur, xotira, tafakkur va xayolini) hamda amaliy faoliyatini (o’qish, o’yin va 
mehnatini) keskin o’zgartiradi. Bu o’zgarishlar, ayniqsa ilk bolalik davrida yaqqol 
namoyon bo’ladi. Nutqning vujudga kelishi bola shaxsining rivojini tezlashtiradi, 
shaxslararo muloqotni, munosabatlarni yuqori darajaga ko’taradi. 
Rivojlanish, taraqqiyot, kamolot inson shaxsining tarkib topishi jarayonidir. 
Rivojlanish o’zaro uzviy bog’liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Bola aql-
zakovatining ko’rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan kundalik 
munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi, o’zaro ta’sir (savol-javob) 
natijasida unda aqlning ijodiy mahsuldorligi, teranligi, tezligi orta boradi. Hozirgi 
davrda insonning rivojlanishi yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud va uning 
aqliy o’sish darajasini test (sinov)lar bilan aniqlash mumkin. Rivojlanish 
psixologiyasi predmeti talim rivojlanishni o’z ketidan ergashtirib boradi 
(L.S.Vigotskiyniki)
, degan qoidaga amal qiladi. Bizningcha, XXI asrda bu talqinni 
o’zgacha tarzda ifodalash maqsadga muvofiq: taraqqiyot ta’limni o’z ortidan 
yetaklaydi 
(E.G’oziyevniki)
. 
Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda va insonnnng rivojlanishida 
psixik rivojlanishini mukammal bo’lmasa-da, ochib berish imkoniyatiga ega 

---

8 
bo’lgan umumiy, nazariy qoidalar, ya’ni prinsiplar mavjud. Ana shu prinsiplar 
asosida turli yosh va jinsdagi odamlarda olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarida 
metodologik va metodik xatolarga kamroq yo’l qo’yiladi. Shunday ishlarda inson 
tug’ilganidan umrining oxirigacha qanday o’zgarib borishi to’g’risida ma’lumot 
to’plash mumkin. 
Umuman, psixologiyada inson psixikasini tadqiq qilish metodlarining turli 
tasnifi mavjud. Shular to’g’risida umumiy psixologiya kursida keng ma’lumotlar 
berilgan. Rivojlanish va differensial psixologiya fani ham psixologiyaning boshqa 
sohalari singari o’ziga xos ilmiy tadqiqot metodlariga ega. Quyida sobiq ittifoq 
psixologi B.G.Ananyevni tavsiya qilgan klassifikasiyasiga asoslangan holda 
mazkur metodlarning xususiyatlarini yoritishga harakat qilingan. 
B.G.Ananyev psixikani o’rganish metodlarini to’rt guruhga ajratib, ularni 
tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik natijalarni 
sharhlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar o’zining maqsad va vazifasi 
bo’yicha yana bir nechta toifa hamda turlarga bo’linadi. Quyida mazkur 
metodlarning umumiy va o’ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifi berildi. 
Tadqiqot metodlarining birinchisi, ya’ni tashkiliy guruhi o’z ichiga 
qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb atalgan turlarni 
oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sosial psixologiya (katta yoki 
kichik guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini o’zaro taqqoslash), tibbiyot 
psixologiyasi (sog’lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), 
sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini o’zaro 
taqqoslash) kabi fanlarda unumli foydalaniladi. 
Rivojlanish psixologiyasida esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning 
bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarni o’zlashtirishi, aqliy qobiliyati, 
salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o’ziga xosligi kabilarni 
o’rganishda qo’llanadi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, A.A.Smirnov, 
B.G.Ananyev, D.B.Elkonin, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari olib borgan 
tadqiqotlar (chaqaloqlik, go’daklik, ilk bolalik, kichik maktab yoshi, o’smirlik, 
o’spirinlik yosh davrlarini o’zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga 
oshirilgan. Keyingi yillarda xalq ta’limi tizimi va ishlab chiqarishda «inson omili» 
muammosining ko’tarilishi, vaqt taqchilligi, ishchanlik imkoniyati, psixologik 
moslik masalalarining alohida ahamiyat kasb etishi mazkur metodni keng 
qo’llashni taqozo etmoqda. Bundan tashqari, tajribada olingan ma’lumotlarning 
ishonchliligini oshirishda ham qiyoslash metodi qo’llanadi. Ayniqsa, 
sinaluvchilardagi o’zgarishlarni ajratib olib qarash, tadqiqotning bosqichlarini 
alohida-alohida tahlil qilish, masalan, tajribaning birinchi bosqichi turli yoshdagi 
va jinsdagi odamlarga qanday ta’sir etganini aniqlash va hokazolar bu metodga 
diqqat-e’tibor ortib borayotganidan dalolatdir. 

---

9 
Rivojlanish psixologiyasida qiyoslash metodi bilan bir davrda