‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

y o r ­
d a m i d a a m a l g a o s h irila d i. 
Raz-
r a d n i k l a r n i n g s e r iy a la r i va t i p -
lari t a r m o q n i n g n o m i n a l k u c h -
l a n is h i , r a z r y a d n i k n i n g v a z i f a s j
va h i m o y a l a n u v c h i j i h o z n i n g
t u r i g a bogM iq h o l d a t a n l a n a d ^
3 — 10 k V k u c h l a n i s h l i a y l a n i b
i s h l o v c h i m a s h i n a l a r n i n g i z o -
latsiyasini himoyalash u c h u n P B M va P B B M se riy a s id a g i r a z -
radniklar qoMlaniladi. 3— 10 kV k u c h l a n i s h l i T Q l a r d a o ‘r n a t i l -
ganjihozlarning izolatsiyasi Р В П , 15— 2 2 0 k V k u c h l a n i s h l i T Q l a r -
dagilariniki esa PB M К s e r iy a s id a g i r a z r y a d n i k l a r y o r d a m i d a
himoyalanadi.
Ventil razryadniklar im koni b o r i c h a e n g m u h i m va izolatsiya 
darajasi eng past boMgan (a y la n ib i s h l o v c h i m a s h i n a l a r , t r a n ­
sformatorlar) jihozga yaqin o ‘r n a t i l a d i . B a r c h a k u c h l a n i s h d a g i
razradniklar, qoidaga ko‘ra, yil d a v o m i d a u l a n g a n h o l a t d a b o ‘Iadi. 
Ulami uzish faqat ta ’mirlash va sinash v a q t i d a g i n a a m a l g a oshiriladi.
hhlatishdagi nazorat.
T o k va k u c h l a n i s h o M ch o v tr a n s f o r m a -
torlari, aloqa kondensatorlari ( h i m o y a , t e l e m e x a n i k a va a lo q a
ehtiyojlari uchun) va ventil ra z r y a d n i k la r n i i s h la tis h dav riy k o ‘- 
nklar, joriy ta ’mir va sinovlarni o ‘t k a z i s h d a n i b o r a t . K o ‘rik q o l -
gan barcha jihozlarning ko ‘rigi bilan b i r v a q t d a a m a l g a oshiriladi.
о 
nk paytida moy toMdirilgan a p p a r a t l a r d a p a y v a n d l a n g a n shov- 
ar va tiqinlar oqmayotganligi, k o 'r s a t k i c h b o ‘y i c h a m o y n i n g sathi, 
izolatsiyaning holati va ifloslanganlik d a r a j a s i , b a k l a r n i n g ichida 
razryadlanish va titrashlarning y o ‘qligiga e ’t i b o r q a r a tila d i. Izola-
66

---

torlar va chinni qobiqlar, xususan, flaneslarning m a h k am lan g a n
joylarida, yoriqlar boMmasligi shart. Y oriqlar tashqi havoning h a ­
rorati o ‘zgarganda turli m ateriallardan tayyorlangan d e tallam in g
o ‘zaro tutashgan joylarida yuzaga keluvchi mexanik kuchlanishlar 
natijasida eng k o ‘p hosil b o ‘ladi. Sem entli shovlarda paydo b o ‘- 
luvehi yoriqlar m oy bilan b o ‘yaladi. Sem entli q atlam ning teshik- 
lari va yoriqlariga suvning kirishi va uning muzlashi q o ‘sh im e h a
m exanik k u c h lan ish larn in g paydo boMishiga olib keladi. B u nday 
holatni sem entli shovlarni ziehlashtirish va ularning tashqi n a m - 
likka chidam li qobiqlarini surunkali tarzda qayta tiklab turish orqali 
b a rta ra f etish m u m k in . C h in n id a yoriq a n iq la n g a n d a a p p a ra t 
uzilishi va har to m o n la m a k o ‘rikdan va sinovdan o ‘tkazi!ishi shart. 
Izolatorlarning sirtida te m ir aralashgan oqim izlari hosil b o ‘li- 
shining oldini olish u c h u n metall detallardagi zanglar o ‘z vaqtida 
olib tashlanishi va ular diqqat bilan b o ‘yalishi lozim.
V entil ra z ra d n ik la rn in g tashqi k o ‘rigini h a r b ir c h a q m o q -
d a n va izolatsiyalangan neytralli yoki sig‘im toki kom p en satsiy a- 
lanuvchi ta rm o q la rd a bir fazali yerga tutashishlardan s o ‘ng am alga 
oshirish m aqsadga muvofiqdir. K o ‘rik paytida ishlash registrlari- 
ning k o ‘rsatishlari olinadi.
Sinovlar.
A pparatlarning elektr tavsiflari va ishlash qobiliyatini 
y o m o n l a s h t i r u v c h i ta sh q i k o ‘rik d a a n i q l a n m a g a n d e f e k tl a r i 
profilaktik sinovlar y o rd am id a aniqlanadi. 0 ‘lchov tra n s fo rm a ­
toiiari, aloqa kondensatorlari va ventil razryadniklarning sinovi 
uch yilda bir m arta o'tkaziladi.
Tok va kuchlanish o ‘lchov transform atorlarini sinash hajmiga 
quyidagilar kiradi:
• c h u l g ‘a m l a r iz o la tsiy a la rin in g q a rs h ilik la rin i 1000 yoki 
2500 V ga moMjallangan m eg o m m etr yordam ida o i c h a s h . Bir­
lam chi c h u lg 'a in izolatsiyasi qarshiligining qiym ati m e ’y o rla n - 
maydi; ik k ilam ch i c h u lg ‘a m izolatsiyasi qarshiligining qiy m ati
1 
dan kam boMmasligi shart;
• dielektrik isroflar burchagining tangensini o ‘lchash. OMchash 
35 kV va u ndan yuqori kuchlanish transform atorlarida М Д -1 6
tipidagi o ‘zgaruvchan tok k o ‘prigi y ordam ida amalga oshiriladi;
• birlam ch i va ikkilam chi c h u lg ‘a m la rn in g (ularga u lan g an
zanjirlar bilan) izolatsiyalarini san o at chastotasidagi oshirilgan 
kuchlanishda sinash;
• transform ator moyini sinash (35 kV va u n dan yuqori k u c h ­
lanish transform atorlarida amalga oshiriladi).
67

---

Sig‘imli b o ‘lgichlarni sinash t r a n s f o r m a t o r q u r i l m a l a r i n i yuqo- 
rida ko‘rsatilgan h a jm d a sin ash va k o n d e n s a t o r l a r n i sinashdan 
jamlanadi. Aloqa k o n d e n s a to rla r i va k u c h l a n i s h boM giehlarida 
izolatsiyaning qarshiligi, b a rc h a e l e m e n t l a r n i n g e l e k t r sig ‘imi va 
dielektrik isroflar burchagi oM chanadi. B oM gich v a a l o q a k o n d e n ­
satorlari ishlatish sharoitlarida o s h irilg a n k u c h l a n i s h d a sinalm aydi.
Ventil razryadniklarini sinash q u y i d a g i l a r n i o ‘z ic h ig a oladi: 
razryadnik elem entlarining q a rsh ilig in i o M c h a s h ; s h u n t l o v c h i re- 
zistorli razradniklar e lem en tla rin in g o M k a z u v c h a n l i k t o k l a r in i yoki 
shuntlovchi rezistorsiz ra z r y a d n ik la r n in g d a y d i t o k l a r i n i oMchash; 
shuntlovchi rezistorsiz r a z ry a d n ik la rn in g ( Р В П , P C - 10 seriyalari) 
sanoat chastotasidagi teshuvchi k u c h l a n i s h i n i o M c h a s h .
5.5. Shinalar va tok o ‘tk a z g ic h la rn i is h la tis h
6— 10 kV yopiq T Q la rn in g y ig ‘u v c h i va t u t a s h t i r u v c h i shina- 
lari tayanch izolatorlariga m a h k a m l a n u v c h i b i r y o k i b i r n echta 
polosalardan tayyorlanadi. K a tta tokli ( 2 0 0 0 A d a n y u q o r i ) quril­
malar uchun shveller profildagi s h i n a l a r q o M la n i la d i. Q a t t i q shi­
nalar uzunliklarining h a ro ra td a n o ‘z g a r is h la r i k o m p e n s a t o r l a r — 
egilgan mis yoki alum iniy lenta p a k e tla ri t o m o n i d a n q a b u l qilinadi. 
Ochiq TQ larda shinalar e g ilu v ch an o ‘t k a z g i c h y o k i q a t ti q qu- 
vurlardan tayyorlanadi. Egiluvchan s h i n a l a r П - 4 , 5 , П - 6 tipidagi 
osma izo lato rlarn in g s h o d a l a r i g a , i f l o s l a n g a n a t m o s f e r a s h a ­
roitlarida esa, yon sirti taraqqiy e ttirilg a n ( m a s a l a n , H C - 2 tipi­
dagi) izolatorlar shodalariga m a h k a m l a n a d i . S h i n a l a r n i n g kesim 
yuzalari tokning iqtisodiy zichligi b o ‘y i c h a t a n l a n a d i va y u k ­
lamaning, atrof havosining h a ro ra ti 2 5 °C b o M g a n h o l a t d a sh in a ­
larning harorati 70°C dan o s h m a y d i g a n u z o q m u d d a t g a ruxsat 
etilgan toki bo ‘yicha tekshiriladi. S h i n a l a r q i s q a t u t a s h u v tokida 
termik va elektrodinamik c h id a m lilik k a , 1 10 k V v a u n d a n yuqori 
kuchlanishlarda esa tojlanishga h a m t e k s h i r i l a d i . E g i l u v c h a n shi­
nalar elektrodinamik c h id am lilik k a t e k s h i r i l m a y d i .
Ishlatishning maqsadi shinalar k o n ta k t t u t a s h m a l a r i n i n g sozligi 
(nazorat qilish usullari yuqorida k o ‘rib o ‘tilg a n ) va izolatsiyaning 
holatini nazorat qilishdan iborat. Ichki va t a s h q i q u r i l m a la r n in g ta­
yanch va bir elementli izolatorlari q iy m atlari tu rli n o m i n a l kuchla­
nishli izolatorlar uchun quyida keltirilgan s a n o a t c h a s to ta s i d a g i oshi­
rilgan kuchlanishda tekshiriladi. S in o v larn in g d a v o m iy lig i 1 m inut.
Izolatorning nominal kuchlanishi, kV 
3 
6 
10 
20 
35 
110
Izolatorni sinovchi kuchlanish, kV 
25 
32 
42 
68 
100 
265
68

---

35 kV va u n d a n yuqori kuchlanishli tayanch-sterjenli izolator- 
lar ishlatishda, qoidaga k o ‘ra, elektr sinovlarga tortilmaydi.
Podstansiyalarda osm a izolatorlarning holatlari u c h q u n oralig‘i 
o 'zg aru v ch an boMgan shtanga bilan nazorat qilinadi.
Elektr stansiyalarida generatorlarning chiqishlarini blok tra n s­
form atorlari bilan tutashtirish ochiq shinali k o ‘priklar yoki ek- 
ranlangan kom p lek t to k oMkazgichlari y o rd a m id a am alga o sh iri­
ladi. O chiq shinalar bilan solishtirilganda tok oMkazgichlari bir 
q a to r ishlatishdagi afzalliklarga ega: tok oMkazuvchi qism lar va 
izolatorlar c h an g va atmosfera yogMngarchiliklaridan h im o y alan - 
gan; g e n erato r kuchlanishida fazalararo qisqa tutashuvning sodir 
boMish im koniyati b a rtaraf etilgan; xizmat k o ‘rsatish xavfsizligi 
t a ’m inlangan. B undan tashqari, shinalarda payvandlangan k o n tak t­
larning qoMlanilishi tok oMkazgich ishining ishonchliligini oshiradi.
Tok oMkazgichning qobigM q o ‘zg‘aluvchan silindrlarni stani- 
naga m a h k am lan g an q o ‘zg‘almas silindrlarda teleskopik suriladi- 
gan qilib yasaladi. Bunday konstruksiya izolatorlarni tozalash va 
t a ’m irlashda ulargacha kirib borish u c h u n im ko n iy at yaratadi. 
K uchlanish transform atorlarining boltli tutashm a va yechiluvchi 
kontak tlarin i k o ‘rik d a n oMkazish u c h u n , q o p la m a la rd a qarash 
uchun derazalar qoldiriladi.
Tok oMkazgichini ko ‘rikdan oMkazishda uning sirkulatsiya tizi­
midagi sovituvchi havoning harorati aniqlanadi. N o m in a l tokda 
tok oMkazgichining harorati atrof-m uhitning haroratiga nisbatan 
65°C dan oshmasligi shart.
Q o ‘zg‘alm as qo p lam an in g staninalaridan biri metall k o n stru k ­
siya balkalaridan izolatsiyalanib, boshqasi zaminlanganligi m u - 
nosabati bilan ishlatishda izolatsion tiqinlarning butunligi tekshi­
riladi. T a ’mirlashlarda tok oMkazgichining izolatsiyasi sanoat chas- 
totasidagi oshirilgan kuchlanish bilan sinaladi va shinalarning boltli 
tutashm alarini o ‘zgarmas tokka qarshiligi oMchanadi.
5.6. Taqsimlovchi qurilmalar komplektini ishlatish
Taqsimlovchi qurilmalar komplekti (T Q K )ning xarakterli ji- 
hatlari sh u n d an iboratki, yacheykalam ing oMchamlari ch ek lan - 
ganligi sababli ularda o ‘rnatilgan jihozlarni k o ‘rikdan oMkazish va 
t a ’mirlash qiyin. Ushbu sharoitlarda shkaflarni montaj qilishning 
t o ‘g ‘ri 1 igi, a p p a ra tu r a n i sozlash va ro stlashning sifati, q a b u l- 
topshirish sinovlarining uslubi va hajmi katta ahamiyat kasb etadi.
69

---

K o ‘rsatilgan is h la rn in g d i q q a t b i l a n b a j a r i l i s h i k o ' p j i h a t d a n
T Q K n in g b u n d a n keyingi ish la tish n in g s a m a r a d o r l i g i n i belgilaydi.
K o n stru k tiv j i h a t d a n T Q K s h k a f i d a b u t u n b o ' s h l i q metall 
t o ‘siqlar bilan y uqori k u c h la n i s h a p p a r a t l a r i , y i g ‘u v s h in a la r i, 
releli him oya, o ‘lchashlar va b o s h q a r i s h l a r b o M i m l a r i g a ajratilgan. 
Bu avariya o ‘choqlarini lokallash va x i z m a t k o ' r s a t i s h n i q u la y la sh - 
tirish m aqsadida amalga oshirilgan.
Tashqariga chiqariladigan T Q K d a ( 5 . 1 2 - r a s m ) s h k a f k o rp u - 
sidagi uzgich telejkasi ikkita q ayd e tilg a n h o l a t n i , y a ’n i ish ch i va 
sinov holatlarini egallashi m u m k in . T e l e j k a n i n g i s h c h i h o la tid a
uzgich yuklam a yoki, agar uzgich u z ilg a n boM sa, k u c h l a n i s h ostida 
boMadi. T e lejk an in g sinov h o l a t i d a k u c h l a n i s h u z g i c h d a n b ir ­
lamchi ajratuvchi k o n ta k tla r 
16
ni o c h i s h o r q a l i o l i n a d i . B unda 
ikkilamchi zanjirlar ulangan h o la td a q o lis h i m u m k i n va uzgich 
ulash va uzishga ishlatib k o ‘rilishi m u m k i n . T e l e j k a n i i s h c h i h o la - 
tidan sinov holatiga va teskari y o ‘n a l is h d a k o ' c h i r i s h u c h u n uni 
h arak atlantirishda sarfla n u v ch i k u c h n i y e n g i l l a s h t i r u v c h i va un i 
surib chiqarishda ajratuvchi k o n t a k t l a r n i n g a n i q k i r i s h i n i t a ’m i n -
lovchi mexanik yetkazish q urilm asi k o ‘z d a t u t i l g a n .
Uzgichni t a ’mirlash u c h u n telejk a s h k a f d a n toM iq s u r i b c h i q a ­
riladi. Personalni kuchlanish o stid a boM gan t o k o 4 k a z u v c h i q is m - 
larga t o ‘satdan tegib ketishidan h i m o y a l a s h u c h u n T Q K d a b lo k i- 
rovka ko‘zda tutilgan. S ta tsio n a r t a r t i b d a y a s a l g a n T Q K d a faqat 
tutashm alam ing uzgichlari va a jra tk ic h la r i u z g a n i d a n s o ‘n g o c h i -
luvchi to ‘rli eshiklar bloklanadi. S u rib c h i q a r i l u v c h i T Q K d a b o ‘- 
limga surib chiqarilgan telejkadagi q o ‘z g ‘a l m a s a j r a t u v c h i k o n ­
taktlarning kirish yoMini t o ‘su v ch i a v t o m a t i k p a r d a l a r m a v ju d . 
Bundan tashqari, personalni x ato a m a l l a r n i b a j a r i s h i d a n tiy u v c h i 
tezkor blokirovka ham mavjud. M a s a l a n , t e l e j k a n i s i n a s h h o la tig a
surib chiqishga blokirovka faqat u z g ic h u z i l g a n i d a n s o ‘n g , te le j­
kani ishchi holatiga surib c h iq a rish g a e s a u z g i c h v a z a m i n l o v c h i
pichoqlar uzganidan soMig ruxsat b e ra d i.
T Q K shkaflarini ishlatishda a p p a r a t l a r v a h i m o y a t o ‘siq la rin i 
deblokirovkalashga, shkaflarning y e c h i l u v c h i d e t a l l a r i n i y e c h is h , 
boMimga и yerda kuchlanish m a v ju d b o M g a n d a k i r i s h g a t o ‘sq in lik
qiluvchi pardalarni ko'tarish va o c h is h g a r u x s a t e t i l m a y d i .
Uzgichlarda m oyning s a th i n i va j i h o z l a r n i k u z a t i s h q a r a s h
derazasi va to ‘rli to'siq orqali olib b o r il a d i . Y i g ‘u v c h i s h i n a l a r n i
kuchlanish ostida k o ‘rikdan o ‘tk a z ish u c h u n h i m o y a l o v c h i t o ‘r 
bilan yopilgan kuzatuv luklari k o ‘z d a t u t i l g a n .
70

---