‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

Mohirona foydalanish mumkinligi. 
Elektr tarmoq elementla- 
rini tezkor uzib-ulash va ularni samarali tartibda ta ’mirlash im- 
koniyatlari paydo boMadi.
Yirik agregatlardan foydalanish mumkinligi. 
Elektr energetika 
tizimida o ‘rnatiluvchi agregatlarning maqsadga muvofiq boMgan 
eng katta q u w a ti tizimning umumiy yuklamasi bilan belgilanadi. 
Shu sababli kichik tizimlarda foydalaniluvchi agregatlarning quv- 
vatlari ham nisbatan kichikdir. Tizimning kattalashishi bilan unda 
foydalaniluvchi agregatlarning quvvatlarini oshirish imkoniyati 
paydo boMadi. Boshqa tom ondan, katta quwatli bitta agregatni qu- 
rish va undan foydalanish xarajatlari umumiy quw ati unga teng 
boMgan bir nechta agregatlarni qurish va foydalanish xarajatlariga 
nisbatan kichikdir.
Shunday qilib, podstansiya va taqsimlovchi qurilmalarning soz 
holatlari, elektr energetika tizim ini tashkil etish natijasida yuqo- 
rida qayd etilgan samaradorlikka erishish elektr jihozlarini grafik 
bo‘yicha ko‘rikdan oMkazish, joriy va kapital ta ’mirlarni tashkil 
etish ham da jihozlarning izolatsiyasini profilaktik sinash orqali 
ta ’minlanadi.
5

---

1. ELEKTR JIHOZLARI HAQIDA A SO SIY M A ’L U M O T L A R
1.1. Elektr jihozlarining tavsiflari
Elektr energiyasini ishlab chiqarish, uzatish va is te ’m o l qilish- 
ning xarakterli jihati elektr energiyasini ishlab c h iq a r is h va iste ’m o l 
qilish vaqtlarining ustma-ust tushishidan iborat boM gan u zluksiz 
jarayonni o ‘zida ifoda etadi. Shu sababli ele k tr s ta n s iy a la r i, u z a ­
tuvchi tarmoqlar va iste’molchilar bitta u m u m iy ish h o la tig a ega 
bolgan elektr energetika tizimiga birlashtiriladi.
Elektr stansiyasi
— bu turli xil energiyalardan f o y d a l a n i s h yoki 
ularni o ‘zgartirish orqali elektr energiyasini ish la b c h i q a r u v c h i
sanoat koraonasidir. Hozirgi davrda m a m la k a tim iz d a e l e k t r e n e r -
giyaning asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida va q o l g a n q ism i 
gidroelektr stansiyalarida ishlab chiqariladi.
Issiqlik elektr stansiyalarida (IES) q o z o n la rd a g i s u v n i qizd irish
va uni bug‘ga aylantirish uchun organik yoqilgMning (g a z , k o ‘m ir, 
neft kabilar) yonish issiqligidan foydalaniladi. B o s im o s tid a g i b u g ‘ 
turbinaning va u bilan tutashtirilgan g e n e r a to rn in g r o t o r l a r i n i ay- 
lantiradi. Generatorda rotorning aylanishdagi m e x a n i k en e rg iy a si 
elektr energiyasiga o ‘zgartiriladi.
Gidroelektr stansiyalarda yuqoridan oqib tu s h u v c h i suv g id ro tu r- 
binaning ishchi g‘ildiragi va u bilan tu ta s h tirilg a n g e n e r a t o r n i n g
rotorini aylantiradi. Generatorda rotorning a y la n is h d a g i en erg iy asi 
elektr eneigiyasiga o‘zgartiriladi. Shunday qilib, b u n d a y tu rd a g i sta n ­
siyalarda suvning mexanik energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi.
Atom elektr stansiyalarida birlamchi e n e rg iy a s if a tid a r a d io a k -
tiv elementlar va ular izotoplarining p a r c h a l a n i s h i d a n h o s il b o ‘- 
luvchi issiqlik energiyasidan foydalaniladi. J a r a y o n n i n g b u n d a n
keyingi qismi issiqlik elektr stansiyalaridagi j a r a y o n b i l a n b i r xildir.
Hozirgi davrda unchalik keng ta rq a lm a g a n k ic h i k q u w a t l i s h a - 
mol elektr stansiyalari, gelioelektr stansiyalari, p r il i v e l e k t r s t a n ­
siyalari ham mavjud boMib, ularda b irla m c h i e n e r g i y a s if a tid a m o s 
holda shamolning mexanik, quyosh n u rla rin in g issiq lik v a d e n g iz
prilivlarining mexanik energiyalaridan f o y d a la n ila d i.
6

---

Energetika va elektr tizimlarining m uhim elementlari b o ‘Iib, 
elektr stansiyalarining quvvatlarini samarali foydalanish m aqsa­
dida birlashtiruvchi uzatuvchi elektr tarmoqlari, taqsimlovchi q u ­
rilmalar va podstansiyalar hisoblanadi.
Uzatuvchi elektr tarmog'i
elektr energiyani m anbadan (elektr 
stansiyasidan) iste’molchilarga uzatuvchi havo va kabel elektr uza­
tish liniyalaridan iboratdir.
Taqsimlovchi qurilma
— elektr energiyasini qabul qilish va 
taqsimlash vazifasini bajarib, kommutatsiya apparatlari, yig‘uvchi 
va bog‘lovchi shinalar, yordamchi qurilmalar, oMchash asboblari 
hamda himoya va avtomatika qurilmalaridan tashkil topuvchi elektr 
uskunasidir.
Taqsimlovchi qurilmalar ochiq yoki yopiq boMishi mumkin. 
Barcha yoki asosiy jihozlari ochiq havoda joylashgan ta q sim ­
lovchi qurilma ochiq taqsimlovchi qurilma (OTQ) deb yuritiladi. 
Barcha jihozlari yopiq xonada joylashgan taqsimlovchi qurilma 
yopiq taqsimlovchi qurilma (YTQ) deb ataladi.
LI-rasm.
Tumanning elektr ta ’minot sxemasi:
TES
— tuman elektr stansiyasi; 
TPP
— tuman pasaytiruvchi podstansiyasi; 
BPP
— korxonaning bosh pasaytiruvchi podstansiyasi; 
TrP —
transformatorli 
pasaytiruvchi podstansiya; 
EUL
— elektr uzatish liniyasi.
7

---

Podstansiya —
elektr energiyani o ‘z g a r t i r i s h va ta q s im la s h
uchun xizmat qilib, transformatorlar, t a q s i m l o v c h i q u r ilm a la r , 
boshqarish qurilmalari va yordamchi i n s h o o t l a r d a n i b o r a t boMgan 
elektr uskunasidir.
Elektr energiyasini bitta nominal k u c h l a n i s h d a q a b u l qilish va 
taqsimlash (transformatsiyalashsiz) u c h u n x i z m a t q i l i b , p o d - 
stansiyalar tarkibiga kirmaydigan taqsim lovchi q u r i l m a
taqsim lash
punkti (TP)
deb yuritiladi.
Misol tariqasida 1.1-rasmda tu m a n n in g e l e k t r t a 'm i n o t i sxe­
masi keltirilgan. Energetika tizimlarining n o r m a l ish h o la ti foy- 
dalaniluvchi elektrotexnik qurilmalarni ta y y o r la s h , m o n t a j qilish 
va ularga xizmat ko‘rsatishning talab etilgan sifati b ila n t a ’m in lan ad i.
Elektrotexnik qurilmaning ishonchliligi
— b e l g i l a n g a n funk- 
siyalarni talab etilgan vaqt davomida o ‘z in in g m e y o r i y k o ‘rsa tk ic h - 
larini saqlagan holda bajara olish qobiliyatidir. I s h o n c h l i l i k elek­
trotexnik qurilmaning ishdan chiqmaslik, u z o q is h la s h lik , t a ’mirga 
yaroqlilik va saqlanuvchanlik xususiyatlarini ifo d a la y d i.