‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

Zaxiradagi manbani va jiliozni avtomatik ulash.
Z axirani av- 
tom atik kiritish (ZAK) qu rilm alari ishchi m a n b a n in g uzilishi 
iste’molchilarning elektr energiyasisiz qolisbiga olib keluvchi hol- 
larda zaxiradagi manbani avtom atik ulash orqali t a ’m in o tn i tik- 
lash maqsadida amalga oshiriladi. ZA K q u rilm alari, shuningdek, 
ishchi jihozlarning uzilishi texnologik ja ra y o n la rn in g buzilishiga 
olib kelishi mumkin boMgan hollarda zaxiradagi jih o zlarn i avto­
matik tarzda ulash uchun ham ko‘zda tutilishi kerak.
ZAK qurilm alarining qoM lanilishi rele h im o y a s in i so d d a- 
lashtirish, QT tokini pasaytirish, sirtm o q sim o n ta rm o q la rn i ra- 
dial-seksiyali va hokazo tarm oqlarga a lm a sh tirish im k o n in i be- 
ruvchi hollarda ko‘zda tutilishi tavsiya etiladi.
ZAK qurilmalari transform atorlarda, lin iy alard a, seksiyalar- 
dagi va shinalarni birlashtiruvchi uzgichlarda, e lek tr m otorlarida 
o ‘rnatilishi mumkin.
ZAK qurilmalari, qoidaga ko‘ra, t a ’m in lan ay o tg an elem ent- 
ning shinasida har qanday sababga ko ‘ra, ju m la d a n , Q T tufayli, 
kuchlanish yo‘qolganda zaxiraning ulanishini t a ’m inlashi shart.
O datda, ZAK qurilm alari ishchi m a n b a n in g u zg ich i uzilib 
qolganda hech qanday qo ‘shim cha sabr vaqtisiz zaxiradagi ta ’mi- 
not manbayining uzgichini ulashi lozim. B unday hollarda usku- 
nani bir karrali ishlashi ta ’m inlanishi kerak.
T a’minlanayotgan elem entda ishchi m an b a to m o n id a n kuch­
lanishning yo‘qolishi tufayli, m anbasizlanib q o lg an d a h am d a qa- 
bul qilish tom onidagi uzgich uzilib q o lg a n d a Z A K sxem asida 
qo‘shimcha ravishda kuchlanishni ulab yuborish qism i ko ‘zda tu- 
tilgan boMishi kerak. K o‘rsatilgan ulab y u b o rish qism i ta ’m in­
lanayotgan elem entda kuchlanish yo ‘qolgan va zaxiradagi ta ’mi- 
not manbayi tom onida kuchlanish boMgan taq d ird a sab r vaqti bilan 
ta ’minlash tom onidagi ishchi t a ’m in o t m a n b a y i u z g ich in in g
uzilishiga ta ’sir ko'rsatishi kerak. Agar ishchi va zaxira elem enti 
bitta manbaga ega boMsa, u holda kuchlanishni ulab yuborish qismi 
ZAKda ko‘zda tutilmagan boMishi kerak.
Kichik uzunlikdagi liniyalar h am d a tra n s fo rm a to rla r uchun 
ZAKning ishlashini tezlashtirish m aqsadida rele him oyasini nafaqat
158

---

ta’minlash to m o n id a g i u z g ich n i uzib q o ‘yishiga ta ’sir etadigan 
qilib, balki q ab u l q ilish to m o n id a g i uzgichga ham ta ’sir etadigan 
qilib bajarilishi m a q sa d g a m u vofiq hisoblanadi. Shu m aqsadda eng 
mas’uliyatli h o lla rd a (m a sa la n , elek tr stansiyalam m g o ‘zehtiyojlari 
uchun) uzgich q a n d a y d ir sabablarga k o ‘ra uzilib qolgan taqdirda 
tezlik bilan q ab ul qilish to m o n id a g i blokirovka zanjiridagi uzgich 
ham uzilishi k e ra k b o 'la d i.
ZAKni ishga tu s h iris h o rg an in in g ishchi m anba kuchlanishi- 
ning yo ‘q o lish in i sezu v ch i e lem en ti uzoqdagi Q T va elektr m o- 
torlarini ishga tu s h is h i n a tija sid a k uchlanishning kam ayishidan 
ishlab k etish d an h im o y a la n g a n b o iis h i shart.
Q o‘zg‘a tish , k u c h la n ish va reaktiv quvvatni avtom atik rostlash. 
Qo‘zg‘a tish , k u c h la n is h va reaktiv quvvatni avtom atik rostlash 
qurilmalari q u y id ag i v azifalarn i bajarish uchun xizmat qiladi:
• elektr e n e rg e tik a tiz im la rid a va elektr iste’molchilarda kuch- 
lanishni e le k tr e n e rg e tik a tizim i m e ’yorda ishlagan holati berilgan 
tavsiflarga m o s d a ra ja d a u sh lab turish;
• reaktiv y u k la m a n i reaktiv quvvat m anbalari o ‘rtasida beril­
gan qon u n b o ky ic h a taq sim lash ;
• e lek tr tiz im la rn in g sta tik va d in am ik barqarorligini oshirish 
hamda o ‘tk in c h i h o la tla rd a teb ran ish larn i so‘ndirish.
Sinxron m a s h in a la r (g e n e rato rla r, kom pensatorlar va elektr 
motorlari) q o ‘zg ‘a tish n i av to m a tik rostlash (QAR) qurilmasi bilan 
jihozlangan boMishi sh art. Q o ‘zg‘atishni avtom atik rostlagichlari 
qo‘zg‘atish tiz im la ri va u la rn i jihozlash shartlari b o ‘yicha standart 
talablariga m o s kelishi sh art.
QAR va q o ‘zg ‘atish tizim larin in g boshqa uskunalarini kuch­
lanish tra n s fo rm a to rla rid a n t a ’m inlanishi yuqori darajada ishonchli 
bo‘lishi h a m d a u s h b u z a n jirla rn in g o ‘zining ham ishonchliligi 
yuqori d arajad a b o ‘lishi t a ’m inlanishi lozim.
QAR va q o ‘zg ‘atish tizim in in g boshqa qurilm alar ulanadigan 
kuchlanish tra n sfo rm a to rla rig a , o datda, boshqa qurilma va asboblar 
ulanmasligi sh art. A yrim h o llard a ushbu qurilm alar va asboblarni 
alohida av to m atik uzgich yoki saqlagich orqali ulashga ruxsat etiladi.
G id ro g e n e ra to rla rd a Q A R qurilm asi shunday bajarilgan bo‘- 
lishi k erak k i, te z lik n i ro stlag ich nosoz b o ‘lganda yuklam aning 
keskin k am ay ib k etishi tufayli kuchlanish oshib ketishidan hi- 
moya ishlab ketishi b a rta ra f etilgan b o iish i lozim. Zarurat bo ‘l- 
ganda Q A R u s k u n a la ri te z k o r q o ‘zg‘atishni so ‘ndiruvchi releli 
uskunalar bilan t o ‘ldirilgan b o ‘lishi lozim.
159

---

Q o‘zg‘atishni releli tezlashtirish sxem asida u asosiy q o ‘zg‘atish 
sxemasi bilan almashtirilganda ta ’sirini zaxiraga o 'tk azish imkoni 
ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.
Q o‘zg‘atishni kom paundlashtirish (aralash) q urilm alari gene­
rator yoki sinxron kom pensatorning chiqish to m o n id ag i tok tran- 
sformatorlariga ulanishi shart.
Qo‘zg‘atish tizimi va QAR qurilm alari q o ‘zg‘atish tokini eng 
kichik ruxsat etilgan qiym atdan eng katta ruxsat etilgan qiym at- 
gacha oraliqda barqaror rostlashni ta ’m inlashi shart. Noreversiv 
qo‘zg‘atish tizimli sinxron kom pensatorlar u c h u n rostlash rotor 
tokining nol qiymatidan boshlab ta ’m inlanishi, reversiv q o ‘zg‘a- 
tish tizimli kom pensatorlar uchun esa — q o ‘zg‘atish tokining eng 
katta manfiy qiymatidan boshlab rostlash t a ’m inlanishi shart.
Transformatorlar bilan bir blokda ishlovchi m ash in alar uchun 
transformatordagi kuchlanish yo‘qolishini to k orqali kom pensa- 
tsiyalash imkoniyati ko‘zda tutilishi lozim.
Taqsimlovchi podstansiyalar va elek tr stansiyalarining o ‘z eh- 
tiyoj YOR qurilmasiga ega bo ‘lgan tran sfo rm ato rlari h am da taq ­
simlovchi podstansiyalarning liniya rostlagichlari kuchlanishni tutib 
turish uchun transformatsiyalash koeffitsiyentini av to m atik rostlash 
tizimi bilan jihozlanishi shart. Z arurat b o ‘lganda, a v to m atik rostla- 
gichlar kuchlanishni qaram a-qarshi rostlanishini t a ’m inlashi lozim.
Agar podstansiyalarda transform atsiya k o effitsiy en tin i avto­
matik rostlashga ega boMgan tra n sfo rm a to rla rn i parallel ishlashi 
ko‘zda tutilgan bo ‘lsa, u holda tra n sfo rm a to rla ra ro k atta teng- 
lashtiruvchi toklarning paydo b o ‘lishini b a rta ra f qilish u ch u n pod- 
stansiyada tex n o lo g ik ja ra y o n la r n i a v to m a tik b o s h q a ru v c h i 
um um podstansiya tizimi yoki g u ru h li ro stla sh tiz im la ri bilan 
jihozlanishi shart. K o n d en sato r u sk u n ala ri a v to m a tik rostlash 
uskunalari bilan jihozlangan b o ‘lishi shart.