‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

11.3. Telemexanika qurilmalari
163

---

Tezkor-iqtisodiy ko‘rsatkichlar va sarf-xarajatlarning bahosi 
bir xil bo‘lgan taqdirda teleboshqaruv oldida avtomatlashtirishga 
imkoniyat berilishi lozim.
Telesignalizatsiya quyidagi hollarda ko‘zda tutilishi shart:
о 
elektr ta ’m inoti tizimlarining ish holatlari uchun muhim 
ahamiyatga ega bo‘lib, dispetcherlik punktlarining bevosita tezkor 
boshqaruvi yoki kuzatuvi ostida b o ig an asosiy kommutatsiya ap- 
paratlarining holatlarini dispetcherlik punktlarida tasvirlash uchun;
• 
hisoblash mashinalari va m a’lumotlarni qayta ishlovchi qu- 
rilmalarga m a’lumotlarni kiritish uchun;
® avariya va ogohlantiruvchi signallarni uzatish uchun.
Bir nechta dispetcherlik punktlarining tezkor boshqaruvida 
b o ‘lgan elektr uskunalaridan telesignalizatsiya, qoidaga ko‘ra, 
yuqori dispetcherlik punktlariga retranslatsiya usulida yoki quyi 
dispetcherlik punktlaridan tanlab olish orqali uzatishi lozim. M a’lu- 
m otni uzatish tizimi, qoidaga ko‘ra, bittadan ortiq b o ‘lmagan 
bosqichli retranslatsiya ko‘rinishda amalga oshirilishi shart.
Elektr uskunalarning, jihozlarining vaziyati yoki holatini telesig- 
nalizatsiyalash uchun, qoidaga ko‘ra, datchik sifatida bitta yordamchi 
kontakt yoki rele-takrorlagichning kontaktidan foydalanilishi shart.
Teleo‘lchashlar elektr ta ’minoti tizimining optimal holatlarini 
nazorat qilish va barqarorlashtirish hamda mumkin bo‘lgan avariya 
jarayonlarining oldini olish va bartaraf qilishdagi asosiy elektrik va 
texnologik parametrlarning (alohida elektr uskunalarning ish reja- 
larini belgilovchi ko‘rsatkichlarning) uzatilishini ta ’minlashi kerak.
Eng muhim parametrlarni hamda keyinchalik uzatish, yig‘ish 
yoki qayd etish uchun kerak bo‘ladigan ko£rsatkichlarni teleo‘l- 
chashlar, odatda, uzluksiz bajarishi lozim.
Yuqori dispetcherlik punktlariga teleo‘lchashlarni uzatish ti- 
zimida, odatda, retranslatsiya bir bosqichli qilib bajariladi.
Doimiy nazorat qilishni talab qilmaydigan parametrlarni te- 
leo‘lchashlar davriy yoki talab qilinganda bajarilishi lozim.
N azorat qilinadigan punktlarda teleo‘lchashlar bajarilganda 
parametrlarni joylarda qayd etishlar ham e ’tiborga olinishi lozim. 
Joylardagi param etrlarning ko‘rsatilishini m ahalliy hisobotini 
ta ’minlovchi o ‘lchash o ‘zgartkichlari (teleo£lchash datchiklar), 
qoidaga ko‘ra, agar oichashlarning aniqlik sinfi saqlangan bo‘lsa, 
shit asboblarining o ‘rniga o‘rnatilishi lozim.
Birlashgan energotizimlarda elektr uskunalarini telemexani- 
zatsiyalash hajm i, telerostlash m aqsadida telem exanika vosi-
164

---

talarini ishlatishda telemexanika uskunalariga va aloqa v«>*ll.iiIjm 
q o ‘yiladigan talablar aniqlikka nisbatan, is1
1
<>iu 111
1
11;■ ir * lunula 
chastota va quvvat oqimini avtomatik rostlaslula iuloi maUvuiiliii' 
kech qolishiga qarab belgilanadi. Chastota va quvval n<|iiiiiiii 
.1 
tomatik rostlash tizimlari uchun parametrlarni telco'U h r.lilni и 
luksiz bajarilishi kerak.
Quvvat oqimini o ‘lchash uchun hamda asosiy yoki bir pim li 
rostlovchi elektr stansiyalarga telerostlash signallarini u/alb,lula 
foydalaniladigan teleuzatish yollari ikki mustaqil kanaldan l.i .hkil 
topgan takrorlanuvchi telemexanika kanalidan iborat boMishi lo/im
Telemexanika jihozlarida, uskunalardagi va telemexanika ka 
nallaridagi turli xil shikastlanishlarda avtomatik rostlash tizimla 
riga ta ’sir etuvchi himoya ko£zda tutilgan bo‘lishi kerak.
Elektr, gaz, suv, issiqlik tizimlarida havo ta’minoti, ko‘chalarni 
yoritish, ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va boshqa- 
rishda telemexanizatsiya masalalarining (telemexanika kanallari va 
dispetcherlik punktlari mavjud bo‘lganda alohida) maqsadga mu- 
vofiqligi har bir holat uchun alohida ko‘rib chiqilishi lozim.
Ulkan podstansiyalar va ko‘p generatorli elektr stansiyalarida 
elektr stansiyasining mashina zali, kuchaytiruvchi podstansiyasi 
va boshqa inshootlaridan markazlashgan boshqaruv punktigacha 
bo‘lgan qismda, texnik jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan hol­
larda, ichki telemexanizatsiyani ko‘zda tutish lozim. Obyektlarning 
ichki telemexanizatsiya vositasining hajmlari elektr stansiyalarni 
boshqaruv texnologiyalariga mos hamda har bir alohida loyihaning 
texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlardan kelib chiqib tanlanishi lozim.
Turli telemexanika tizimlari birgalikda qo‘llanilgan taqdirda, 
bitta dispetcherlik punktida dispetcher tom onidan bajariladigan 
amallar, odatda, bir xil bo‘lishi kerak.
Telemexanika qurilmalari qocllanilgan taqdirda joylarda quyi- 
dagi mumkin bo‘lgan uzib qo‘yishlar ko‘zda tutilishi shart:
• barcha teleboshqaruv va telesignalizatsiya zanjirlarini, odatda, 
zanjirda kocrinarli uzilish hosil qiladigan uskunalar yordamida bir 
vaqtning o czida uzib qocyish;
• har bir obyektni teleboshqaruv va telesignalizatsiya zanjir­
larini zanjirda kocrinarli uzilish hosil qiladigan maxsus qisqichlar, 
sinov bloklari va boshqa uskunalar yordamida uzib qo‘yish.
Elektr o ‘lchov asboblari-o£zgartkichlari (teleoclchash datchik- 
lari) statsionar elektr o ‘lchov asboblari hisoblanib, mos talablarga 
muvofiq o ‘rnatilgan bo ‘lishi shart.
165

---

I 
rlnucxanika kanallari sifatida boshqa maqsadlarda q o lla n i- 
luvihi yoki mustaqil (kabelli, havo orqali, zichlashtirilgan va zich- 
lashtirilmagan) o ‘tkazuvchi kanallar, H L dagi yuqori chastotali 
kanallar hamda taqsimlash tarmoqlari, radio va radioreleli aloqa 
kanallari foydalanilishi mumkin.
Telemexanika kanallarini tanlash va tashkil qilish, mavjudla- 
ridan foydalanish yoki mustaqil kanallarni tashkil etish, zaxira- 
lashtirish texnik-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan va 
yetarli ishonchliligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Telemexanika apparatlari va aloqa kanallarini yetarli darajada 
ishonchliligi va uzatilayotgan m a’lumotning ishonchliligini ta’min- 
lagan taqdirda ratsional ishlatish maqsadida quyidagilarga aixsat etiladi:
1) bir xil kuchlanishli bir nechta parallel tarmoqlarda quv- 
vatlarni teleoichashlarini bitta yig‘indi quvvatni teleo'lchash kabi 
amalga oshirish;
2) chaqirish b o ‘yicha teleo‘lchashlarni o ‘tkazish uchun nazorat 
qilinadigan punktlarda bir turdagi o‘lchashlar uchun umumiy quril­
malarni qollanish, dispetcherlik punktlarida esa turli nazorat punkt- 
laridan kelayotgan signallarni o ‘lchashda umumiy o ‘lchash asbob- 
laridan foydalaniladi; bunday hollarda uzatish yoki qabul qilish- 
ning bir vaqtda b o lish imkoniyati bartaraf etilgan boclishi shart;
3) teleo‘lchashlar hajmini kamaytirish uchun ularning nazo­
rat qilinayotgan param etrlari qiymatlarini telesignalizatsiya qi­
lish bilan almashtirish yoki parametrlarni belgilangan m e’yorlarda 
bo ‘lishini qayd etuvchi va signal beruvchi uskunalar bilan al- 
mashtirishni kocrib chiqilishi;
4) bir vaqtning o ‘zida uzluksiz teleo‘lchashlar va telesignallarni 
uzatish uchun telemexanikaning kompleks uskunalaridan foydalanish;
5) bitta telemexanikani uzatish qurilmasini bir nechta dispet­
cherlik punktlarida ishlashiga hamda dispetcherlik punktining bitta 
telemexanik qurilmasi, jum ladan, shahardagi va qishloq joylardagi 
taqsimlash tarmoqlaridan m a’lumotlarni yigcish uchun bir necha 
nazorat qilinayotgan punktlarda ishlashi;
6) elektr tarm oqlarining dispetcherlik punktlariga tortuvchi 
podstansiyalardan olinuvchi telesignalizatsiya va teleo‘lchashlarni 
elektrlashtirilgan tem iiyo4! uchastkalarining dispetcherlik punkt- 
laridan retranslatsiyalash.
Dispetcherlik va nazorat punktlaridagi telemexanika qurilma- 
larini (asosiy va zaxiradagi) elektr ta ’minoti aloqa va telemexanika 
kanallari bilan birgalikda amalga oshirilgan b olishi kerak.
166

---

Tezkor o ‘zgaruvchan tokli nazorat etiluvchi punktlarda tele­
mexanika qurilmalarining zaxira elektr ta ’minoti zaxiralash m an- 
balari (shinalar tizimining boshqa seksiyalari, zaxiradagi kirishlar, 
aloqa kanali uskunalarining akkum ulator batareyalari, kirish 
qismlaridagi kuchlanish transformatorlari, aloqa kondensatorla- 
ridan chiqishlar va sh.k.) bo‘lgan taqdirda amalga oshirilishi lozim. 
Agar zaxiradagi ta ’m inot m anbalari boshqa m aqsadlar uchun 
ko£zda tutilmagan bo‘lsa, u holda telemexanika qurilmalarining 
ta ’minotini zaxiralash ko‘zda tutilmaydi. Agar nazorat qilinuvchi 
punktlarda tezkor tok akkumulator batareyalari bo‘lsa, telem e­
xanika qurilmalarining zaxira manbalari o£zgartirgichlar orqali 
amalga oshirilishi lozim. Birlashgan energotizim va korxona elektr 
tarmoqlarining dispetcherlik punktlariga o‘rnatilgan telemexanika 
qurilmalarining zaxira manbalari aloqa va telemexanika kanallari 
bilan birgalikda mustaqil manbalar (o£zgarmas tokni o ‘zgaruvchan 
tokka o ‘tkazuvchi o £zgartirgichli akkumulator batareyalari, ichki 
yonuv dvigatel-generatorlar) orqali amalga oshirilishi lozim.
Elektr ta ’minotining asosiy manbalarida nosozliklar paydo bo‘l- 
gan taqdirda, zaxiradagi manbalar bilan ishlashga o£tish avto- 
matlashtirilgan bo‘lishi kerak. Sanoat korxonalarining dispetcher­
lik punktlarida m anbalarni zaxiralashtirishning zarurligi elektr 
ta ’minotining ishonchliligini ta ’minlovchi talablardan kelib chiq- 
qan holda aniqlanishi lozim.
Telemexanikaning barcha apparatlari va panellari markirovka- 
larga ega va ishlatish uchun qulay joylarga o £rnatilgan bo‘lishi shart.