‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

I
a r a l a s h
( k o m b i n a t s i v a l a s h g a n ). yoki m u r a k k a b t u z i l i s h l i d e b a t a l a d i .
K o m b i n a t s iy a l a s h g a n d a r s n in g t a x m i n i y tu zilish i: u v v a z if a la rin i 
tekshirish va o ‘q u v c h ila r bilan savol-iavob. vanei m a te ria ln i o ‘rganish, 
o ‘zlashtirishini dastlabki tekshirish. m a sh q m isollari d a v o m id a yangi 
bilimlarini m u s ta h k a m la sh . ilgari o ‘rganilganlarni s uhbat k o ‘rinishida 
takrorlash. o ‘q u v c h ila r bilimlarini tekshirish va b a h o la sh . uvga vazifa 
berish. 
1
0 ‘quvchilarning yangi m ateriallar bilan tanishish darsi yoki yangi 
bilimlarni berish ( p l a n i s h ) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o ‘z 
ichiga olgan va u ni o ‘iganishga k o ‘p vaqtini talab qiluvchi, o ‘quvchilarga 
tanish boMmagan yangi material uning m a z m u n i boMgan t a ’lim jarayoni. 
Bunday darslarda uning m azm uni, aniq m aqsadi va o ‘quvchilarning 
mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga q arab, b a ’zi hollarda yangi 
m aterialni o ‘zi bayon etadi. Boshqa h ollarda esa — o ‘qituvchi rahbarligi 
ostida 
0
‘quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, u c h in ch i h o ld a — 
unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi m aterial bilan tanishish 
darsining tuzilishi: yangi materialni o ‘rganish u c h u n asos boMgan a w a lg i 
materialni takrorlash. 0 ‘qituvchining yangi m aterialni va darslik bilan 
ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tu shunishla rini tekshirish va dastlabki 
m ustahkam lash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni m ustahkam lash darslarida o ‘quv ishining asosiy m a z m u n i 
ilgari o ‘zlashtirilgan bilimlarni m ustahkam o ‘zlashtirish m aqsadida ularni 
ikkinchi b o r tu s h u n i b olish hisoblanadi.
0 ‘quvchilar o ‘z bilimlarini yangi m a n b a l a r b o ‘yich a anglab o la d ila r 
va chu q u rla sh tirad ila r yoki ularga m a ’lu m boMgan q o id a asosida yangi 
m a s a l a la r y e c h a d i l a r , ilgari o lg a n b i l i m l a r i n i o g ‘z a k i va y o z m a
t a k r o r l a y d i l a r y o k i ilgari o ‘r g a n g a n l a r i n i y a n a d a c h u q u r r o q va 
m ustahkam o ‘zlashtirish m aqsadida ulard a n a lo h id a m asala la r b o ‘yicha 
a x b o r o t b e r a d i l a r . T u z i l i s h i b o ‘y i c h a b u n d a y d a r s l a r q u y i d a g i
bosqichlardan o ‘tish n i k o ‘z d a tutadi: uy vazifasini te kshirish, o g ‘zaki 
va yozm a m a s h q la rn i bajarish, to p s h iriq n i b a ja rish n i te kshirish, uyga 
vazifa berish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K o ‘nikm a va m alakalarni ishlab chiqish va m ustahkam lash darslari 
bilimlarni mustahkam lash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha 
maxsus darslar ja ra y o n id a am alga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi 
m avzularni o ‘rganishda d a v o m ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga 
m ashqni bajarish ishlari b olalar to m o n id a n
0
‘qituvchi y orda m ida va 
ular topshiriqni q a n d a y tush u n g an larin i dastlab jiddiy tekshirish bilan 
b a ja r ils a , k e y i n c h a l ik esa q a y e r d a q a n d a y q o i d a q o 'l l a n i l i s h i n i
o ‘quvchilarning o ‘zlari belgilaydilar. U lar turli vaziyatlarda m alaka va 
k o ‘nikm alarini q o ‘llash, shu j u m la d a n , hayotiy am aliyotida q o ‘llashni 
o ‘zlashtirib olishlari kerak.
U i n u m l a s h t i r u v c h i d a r s l a r ( b i l i m l a r i n i u m u m l a s h t i r i s h va 
tizimlashtirishlar) ilgari o ‘tilgan materialdan eng m uhim savollari qayta 
takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o ‘quvchilar bilimlarida mavjud 
kamchiliklari t o ‘ldiriladigan va o ‘rganilayotgan kursning muhim g ‘oyalari 
ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Uinumlashtiruvchi darslar mavzu, 
b o ‘lim va o ‘quv kurslarining yakunida o ‘tkaziladi. Kirish va yakunlash 
darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning 
o ‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o ‘qib berish yoki o ‘qituvchining 
o ‘quvchilar bilan su hbat lash ish i shaklida 
0
‘tkazilishi mumkin.
Tekshirish (n a z o ra t) darslari o ‘qituvchiga 
0
‘quvchilarning m a ’lum
sohadagi bilim, m alak a va k o ‘nikm alari shakllanganlik darajasi, o ‘quv 
materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi 
to p s h iriq la rn in g bajarish y o 'lla rin i belgilab olishga yordam beradi. 
Tekshirish darslari o ‘q u v c h id a n ushbu mavzu b o ‘yicha uning h a m m a
bilim , k o ‘n ikm a va m alakalarini q o ‘llashini talab etadi. Tekshirish 
o g ‘zaki h a m d a y o zm a shaklda h a m am alga oshirilishi m um kin.
Y u q o r i d a i f o d a la n g a n h a m m a d a r s la r n i n g m ajburiy e le m e n ti
tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni 
q o 'y is h va ularni o ‘q u v c h ila r t o m o n id a n qabul qilish sharoitlarini 
t a ’m i n l a s h , ish s h a r o i t i n i y a r a t i s h , o ‘q u v fa o liy a ti m o t iv l a r i n i
d o lz a r b la s h tir is h va m a te r ia ln i id ro k etish, an g lash , eslab qolish 
yuza sid a n beriladigan k o ‘rsatm alarni shakllantirishni k o ‘zda tutadi. 
Darsga y a k u n yasash b o sq ich id a m aqsadlarga erishish qayd etiladi, 
и1аща erishishda b arch a yoki yakka 
0
‘quvchilarning alohida ishtiroki 
belgilanadi, ishlari b a h o la n a d i va istiqbollari belgilanadi.
T a ’lim n in g ta shkiliy shakii sifa tid a dars din,amik hodisadir, -U 
p edagogik j a r a y o n n in g yaxlitligini t a ’m inlaydi va t a ’limiv-tarbivaviv- 
rivoilantirish vazifalarini ijobiy y e c h im in i topishga im kon beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga b o ‘lgan talablarda 
o ‘zin in g aniq ifodasini topadi.
Z a m o n a v iy darslar quyidagi talablarga ja v o b b e ra olishi lozim:
— fanning i!g‘o ry u tuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, 
d arsni o ‘quv-tarbiyaviy jarayon q o n u n iy a tla ri asosida tashkil etish;
— d a r s d a b a r c h a d i d a k t i k t a m o y i l va q o i d a l a r n i n g o p t i m a l
nisbatlarini t a ’minlash;
— o ‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talab larin i hisobga olish 
asosida u lar to m o n id a n bilim larning puxta o 'z la shtirilishi uch u n z a r u r
sharoitlarni yaratish;
— o ‘q u vchilar anglab yetadigan fa nla raro b o g ‘liqliklarni o 'r n a tis h ;
— ilgari o ‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o ‘quvchilam ing 
rivojlanish darajasiga tayanish;
— shaxsning h a r t o m o n l a m a rivojlantirishni m otivatsiyalash va 
faollashtirish;
— o ‘quv-tarbiyaviy faoliyat b a r c h a b o sq ic h la rin in g mantiqiyligi va 
emotsionalligi;
— pedagogik vositalardan sam arali foydalanish;
— za ru r bilim, k o ‘nikm a va m alaka la r, fikrlash va faoliyat ratsional 
usullarini shakllantirish;
— mavjud bilimlarni doim o boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish;
— h ar bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va 
taxm in qilish.
H a r bir dars quyidagi uchta asosiy m aqsadga erishishga y o ‘naltiriladi: 
o ‘qitish. tarbiyalash. rivoilantirish. A na sh rlam i hisobga olib darsga um um iy 
talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi.
Didaktik (voki t a ’lim)iv talablarga h a r bir darsning t a ’lim vazifalarini 
aniq belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtim oiy va shaxsiy 
ehtiyojlarni hisobga olish bilan m a z m u n in i optim allashtirish, idrok etish 
eng yangi texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, m etodlari va 
ko‘rinishlaridan mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga 
ijodiy yondashish, jam oaviy faoliyat usullari bilan birga o ‘quvchilar 
mustaqil faoliyat lari ni turli shakllaridan birga foydalanish, operativ qayta 
aloqani t a ’minlash, amaliy nazorat va boshqaruvni am alga oshirish, ilmiy 
m o ‘ljal va darsni m ahorat bilan o ‘tkazishni t a ’m in la sh kabilar kiradi.
. Darsga nisbatan q o ‘yiladigan tarbivaviv ta la b la r o ‘quv m ateria l in»ng . 
tarbiyaviy im koniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, a n i q erishilishi 
m um k in boMgan tarbiyaviy m a q s a d la m i shakllantirish va q o ‘yish, faqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘quv ishlari maqsadlari va m azm u n id an tabiiy ravishda kelib chiqadigan 
t a r b i y a v iy m a s a l a l a r n i b e l g i l a s h , o ' q u v c h i l a r n i u m u m i n s o n i y
qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy m u h im sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, 
m a s’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish bajarishga qobiliyatlilik, 
e ’tiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, o'quvchilarga diqqat- 
e ’tiborli m u n o s a b a td a bo'lib, pedagogik od o b talablariga a m a l qilish, 
o 'q u v c h ila r bilan h a m korlik va ularning muvaffaqiyat q o zonishlarida n 
m a n fa a td o r b o 'lis h d a n iborat.
Barcha darslarda doim am alg a oshirilib boriladigan rivoilantiruvchi 
talablarga 
0
‘quvchilarda o ‘q u v -o ‘rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, 
ijodiy tashabbuskorlik va faollik, shakllantirish h a m d a rivojlantirish, 
o 'q u v c h ila rn in g idrok etish im koniyatlari darajasini o 'rg a n is h , hisobga 
olish, «rivojlanishning yaqin z o n a sin i loyihalashtirish», « o'z ib ketish» 
darajasidagi o 'q u v m a sh g 'u lo tlarin i tashkil etish, rivojlanishidagi yangi 
o'zgarishlarni rag'batlantirish, o 'q uvchilarning intellektual, emotsional, 
ijtim o iy riv o j la n i s h la r id a g i « sa k r a s h » la rn i o l d i n d a n k o ' r a bilish, 
b o s h l a n a y o t g a n o ' z g a r i s h l a r n i h i s o b g a o lis h a s o s i d a o 'q u v
m ash g 'u lo tlarin i operativ qayta qurish kabilar kiradi.
N o s tan d a rt darslar. XX asr 70-yillari o'rtalarida, milliy maktablarda 
o 'q u v c h i l a r n i n g m a s h g 'u l o t l a r g a q i z i q i s h la r i n i n g p a s a y is h xavfi 
aniqlandi. M u a m m o n i b a r ta ra f etish m aqsadida nostandart darslarning 
tashkil etilishiga alo h id a e ’tib o r qaratildi. N o stan d a rt dars a n ’anaviy 
tuzilishdagi im provizatsion o 'q u v m ashg'ulotidir.
Pedagogik ad a biyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o 'n lab
turlari m avjudligini k o 'rsa td i. U l a r orasida «berilish» darsi. amaliy 
o'yinlar. m atbuot konferensivalari. iiodiv hisobotlar. m usobaaalar. KVN 
turidagi o 'v in la r. tanlov. teatrlashtirilgan darslar. binar. kom puterli 
d a r s la r . f a n t a z i v a l a r . « s u d l a r » . h a q i q a t n i izlash . « p a r a d o k s la r» . 
auksionlar. dialoglar va b o s h q a la r ko'zga tashlanadi.