‘z b e k is t o n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a z ir L ig I

m ahsulotlar sotib olish, yoqilg‘i elektroenergiyani xarid qilish
ko‘rinishlarida va h.k.) taqsimlash jarayonlariga kiritish mumkin
emas. Bu tiklanish takror ishlab chiqarishning uzluksiz zarurligi
bilan belgilanadi. Chunki usiz jam iyatning bo‘lishi (amal qilishi)
mumkin emas. Lekin shaklan bu JIM ni taqsimlash jarayonidir.
Agar m oddiy ishlab chiqarish sohasini yagona tizim sifatida
qabul qilinsa, u holda keyingi qayta taqsim lash M D d an faqat
21

---

А.V. Vahobov, T.S. M alikov
soliqlarni to ‘lashga borib tu g ar edi. Biroq taqsim lashning real 
so h a sid a faq at dav lat (so liq tiz im i\ o rq a li) ish tiro k e tib g in a
qolm asdan, balki xizm at ko‘rsatish sohasi, m aorif, sogliq n i saqlash, 
bank tizim i va h.k.lar h am qatnashadi. D avlat o ‘z darom adlarini 
shakllantirib, ular hisobidan, xususan, byudjetga bog'liq xodim larga 
ish haqi to ‘laydi. Byudjet sohasida ishlaydiganlar esa, o 'z navbatida, 
D av lat byudjeti d a ro m a d la rin i sh a k lla n tirish g a y o ‘n a ltirilg a n
soliqlarni to'lavdilar. F u q aro lar o 'z shaxsiy darom adlari hisobidan 
tu rli x izm atlar h aqini t o ‘laydilar, sug‘u rta fo ndlariga b ad allar 
ajratadilar, bank k red itid an foydalanganliklari u c h u n foizlarni 
q ay tarad ilar. K o rx o n a lar x izm at k o ‘rsatib o lgan d a ro m a d la ri 
hisobidan ham soliqlar to ‘laydilarki, u lar byudjet d arom adlarini 
shakllantirishga yo‘naltiriladi. T aqsim lashning tarkibiga kiruvchi 
barcha m unosabatlar h am m oliya bodaverm aydi. Lekin taqsim lash 
chegarasidan ch etd a m oliya m avjud emas.
• /"JIM n in g ikkiga boMinishi bilan ta ’riflanadigan taqsim lashning 
b iitn c h i b o sqichidan so ‘ng ikkinchi bosqich boshlanadi. U nga 
m uvofiq M D jamg'.arish fondi vaAstgdmel fondiga bodinadi.
Jam g ‘arish fondi ikki qism dan iborat b o ‘lib, bir qismi tak ro r 
ishlab chiqarishni kengaytirishgajkkinchi qismi esa rezerv fondlarini 
shakllantirishga m o ‘ljalla n g an d ir/ Taqsim lashning b u bosqichida 
m oliyaning ishtiroki iqtisodiyotga davlat m ablag‘ q o ‘yilmalarin? 
joylashtirish (kiritish), davlat rezervlarini shakllantirish va sug‘u rta 
fondlarini tashkil qilish orqali n am o y o n b o ‘!adu)iBunda tegishli 
fondlarni shakllantirish bosqichi oldinroq am alga'oShiriladi. Lekin 
bu yerda tegishli navbatga rioya qilinm asligi h am m um kin. C hunki 
barcha daro m ad va x arajatlar yil boshida tasdiqlangan byudjet 
doirasida am alga oshiriladi. B archa rivojlangan m am lakatlarda 
byudjet q o nun kuchiga ega bodib, bu narsa taqsim lash jarayoni 
qonuniyatlarini o ‘rganayotgan pay td a daro m ad va xarajatlarning 
k etm a-ketligini inobatga olm aslikka im kon beradi. K o 'p c h ilik
hollarda am aliyotda darom adlardan xarajatlarning o ldinroq amalga 
o sh irilis h i so d ir b o 'la d i (d a ro m a d la r s h a k lla n tirilm a s d a n o q
x a ra ja tla rn i sarflash z a ru riy a ti vujudga k elad i). D a ro m a d va 
xarajatlarning m u d d atlari b o ‘yicha nom uvofiqlikni old in i olish 
u c h u n davlat krediti m exanizm idan foydalaniladi.
22

---

M oLim
Ja m g ‘arish fondi va iste ’m ol fondi o ‘rtasidagi nisbat vaqt 
jih a tid a n h a m , ta k r o r ish lab c h iq a ris h ja ra y o n in in g m ah su s 
sub’ektlari (davlat bilan birgalikda) o ‘rtasida ham o ‘ziga xosliklarga 
egadir. Iste’m ol darajasiga texnologiya h olati, kom m unikatsiyalar, 
davlat tuzilm asi, partiya va harakatlarning obro'si va boshqa ko'plab 
om illar o ‘z ta ’sirini koTsatadi.
X uddi shunga o 'xshash ravishda ja m g ’arish fondi va iste ’m ol 
fondi o ‘rtasidagi nisbatlar m unosabatini aniqlash ham qiyin. Iste’mol 
fondining yetarli yuqori darajadasida noishlab chiqarish sohasida 
jam g ‘arish hissasi ortad i (ya’ni, shaxsiy ja m g ‘arm alar o ‘sadi). Agar 
M D d a is te ’m o ln in g nisbiy h issasi k a m ro q b o ‘lsa, k o rp o ra tiv
jam g ‘arm alar o ‘sadi. C hunki yaratilgan M D yangidan yaratilgan 
qiym atdan boshqa narsa em asdir. B utun ta k ro r ishlab chiqarish 
jarayoni negizida o ‘ziga xos tovar b o ‘lgan ishchi kuchi yotadi, T ovar 
sifatida ishchi k uchi tak ro r ishlab chiqarish xarajatlaridan ortiq
bo‘lgan o ‘z qiym atni yaratish xususiyatiga egadir. Bu xususiyat ishlab 
chiqarishning b oshqa tarkibiy qism lariga — m eh n at qu ro llari va 
m eh n at buyum lari xos emas.
0 ‘z navbatida, istem ol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qism dan 
iborat:
• ijtim oiy iste’m ol fondlari;
• shaxsiy iste’m ol fondlari.
A lohida o lingan m am lak atlar b o ‘yicha u lar o ‘rtasidagi nisbat 
davlat tuzilm asiga, a n ’analarga va boshqaga b o g iiq . H okim iyat 
te p a s id a k o m m u n is tik y o k i s o ts ia lis tik p a r ti y a l a r t u r g a n
m am lak atlard a ijtim oiy iste ’m ol fo n d lari iste ’m ol fo n d larin in g
um um iy hajm ida asosiy o ‘rin n i egallaydi. C hunki ijtim oiy iste’m ol 
fondlari orqali davlat m aorif, sogMiqni saqlash va ijtim oiy y o rd am
ko ‘rsatish jaray o n larin i m oliyalashtirishni tashkil etadi. Ijtim oiy 
iste’m ol fondlarining salm ogh boshqa m am lakatlarda ham nisbatan 
yuqori b o ‘lib, bu fo n d lar orqali boshqaruv xarajatlari, m udofaa, 
san o at, qish lo q x o ‘jaligi va h .k .la rn i m o liyalashtirish q o T la b -
qu w atlan ad i. S huni ta ’kidlash kerakki, ijtim oiy iste’m ol fondlarini 
shakllantirish va u lard a n foydalanishni m oliyasiz ta s a w u r etib 
b o ‘lmaydi. B oshqa h ech qan d ay iqtisodiy kategoriyalarning h ech
b in bu jara y o n d a bevosita ish tiro k etm aydi. A m m o bu narsani
23

---

A.V. Vahobov, T.S. M a liko v
so ‘z m a -s o ‘z tu sh u n ish kerak em as. C h u n k i, m asalan, buxgalteriya 
hisobi tizim i soliqlar va ajratm alam ing o ‘lcham ini aniqlashga sharoit 
y aratad i, b a h o la r va am o rtizatsiy a a jratm alari tizim i esa foyda 
sum m asiga o ‘z ta ’sirini ko'rsatadi. B iroq ijtim oiy iste’m ol fondlarini 
sh akllantirish va u lard an foydalanishning bevosita jara y o n ig a faqat 
m oliya x izm at qiladi.
Ijtim oiy iste’m ol fondlarining asosiy qismi Davlat byudjeti orqali 
am alga oshiriladi. Bu fo n d larn in g bir qism i ijtim oiy sug‘u rta va 
ijtim o iy t a ’m in o t fo n d larin i sh a k lla n tirish g a sarflan ad i. B o zo r 
iq tiso d iy o ti xos b o ‘lgan d u n y o n in g k o ‘p c h ilik m a m la k a tla rid a
ijtim oiy sug‘u rta va ijtim oiy t a ’m in o t fo n d larin i sh ak llan tirish d a 
ish b eru v ch ilar va yo llan m a m e h n a t x o dim lari h am o ‘z t o ‘ioviari 
b ila n ish tiro k eta d ila r. O xirgi h o ld a ijtim o iy is te ’m o l fo n d in i 
sh ak llantirishga shaxsiy iste ’m ol fon d in in g bir qism i y o ‘naltirilad i. 
Shaxsiy iste ’m ol fo n d in in g q o lg an qism i quyidagi ikki qism ga 
bohinadi:
• shaxsiy ja m g ‘a rm a fondlari;
• iste’m ol fon d lari
A y n an shaxsiy iste’m ol fo n d in in g a n a sh u ikki qism i to v ar 
m exanizm ining faoliyat k o ‘rsatishi u c h u n tegishli sharoitni yaratadi.
0 5 te ’m ol fondi va jam g 'a ris h fondi o ‘rtasidagi nisbat h a m d a
u la rn in g tab iiv hajm i b o z o r iq tiso d iy o ti s h a ro itid a d av la tn in g
rivojlanish su r’atini belgilab beradi. Agar davlat soliqlar k o ’rinishida 
b irla m ch i d a ro m ad larn in g k a tta q ism ini olib q o ‘ysa, u shu bilan 
iq tiso diyotning rivojlanishiga to ‘sqinlik qilishi m um k in . !Bu y erd a 
h arnm a narsa boshqaruv organi sifatida davlatning xususiyatiga borib 
taqaladi — uning xarajatlari yo o rtiq c h a (davlat apparati xarajatlarini 
m o li y a la s h t i r is h t o ‘g ‘r is id a g a p k e ta y a p t i ) , yo s a m a r a s iz
(iqtisodiyotga qilinadigan x arajatlar qism i) yo o ‘rinsiz (ijtim oiy soha 
x arajatlari h a d d an ziyod q im m a t b o ‘lib, ishchi k u ch in in g tak ro r 
ishlab chiqariiishini rag'batlantirm aydi) b o ‘lishi m um kin. Agar davlat 
soliqlar k o ’rinishida M D n in g 30% dan o rtiq ro g ‘ini oladigan b o ‘lsa, 
u h o ld a iqtisodiyotni o ‘stirish va m o d ern izatsiy a qilish u c h u n ichki 
rezervlar yetarli darajada b o ‘lm ay qolishi m um kin. A lbatta, soliqni 
olib q o ‘yish darajasi 30% dan h a m o rtiq b o ‘lishi m um k in . B iroq, 
bunday hollarda ishchi kuchini takror ishlab chiqarish xarajatlarining
24

---

M a lim
bir qism ini davlat o ‘z zim m asiga olishi kerak. Soliq ostonasi y uqori 
b o ‘lgan sh a ro itd a soliqni to d a s h d a n b o sh to rtis h ten d e n siy asi 
kuchayishi tufayli soliqlarni u n d irish x arajatlari ham ortad i.