Li degan tushuncha alohida ahamiyat
kasb etadi. Li —
tartib, qoida degan m a’noni anglatadi. Li boim asa
jamiyat ravnaq topmaydi. Tartib, qonun-qoida har qanday jamiyat
rivojining omilidir.
K eyinchalik, qadimgi Xitoyda konfutsiychilar ta iim o tig a
qo'shilm agan moistlar maktabi vujudga keladi. Bu maktabning
asoschisi — miloddan aw algi 479—400-yillarda yashagan Motszi
(M o Di) dir. Uning fikricha, inson o ‘z hayoti davomida Ilohiy
kuch belgilagan qoidalarga mos holda yashashi kerak. Ularga amal
qilgan kishini Iloh baxtiyor qiladi, amal qilmaganlarni jazolaydi.
Shunisi diqqatga sazovorki, Motszi urushlarni qoralaydi, davlatlar
o ‘rtasidagi tinch-totuvlikni qo ‘llab-quvvatlaydi.
Qadimgi Xitoydagi yirik falsafiy maktablardan biri daoizm
maktabi edi. Dao — qonun, yo‘l degan m a’noni bildiradi. Daoizm
maktabining asoschisi Laotszi (m iloddan aw algi VI asr). Laotszi
va uning shogirdlari d a m n in g m oddiyligini, dunyo tabiiy
qonuniyat —
dao asosida to ‘xtovsiz harakat va o'zgarishda ekanligini
qayd etdilar. Daoistlar qadimgi Xitoy falsafasida birinchi b o iib ,
moddiy dunyodagi hamma narsalar qarama-qarshilikdan iboratligini
e ’tirof etdilar. Daoistlar moddiy dunyoni bilish mumkinligini,
bilish sezgilardan boshlanib, tafak k u r bilan y ak u n lan ish in i
ko‘rsatib berishga harakat qildilar. U lar bilishdan maqsad —
olamning mohiyatini, ya’ni daoni bilish deb ta ’kidladilar.
Qadimgi falsafiy fikrlar taraqqiy etgan m am lakatlardan biri
Yunoniston edi.
Qadimgi yunon falsafiy fikri dastlab Kichik Osiyo g‘arbidagi
Ioniya orolida vujudga keldi va rivojlandi. Milet Ioniya dengizi
qirg‘og‘ida joylashgan yirik shahar b o iib , Yunoniston bilan Eron,
Misr, Vaviloniya va Qora dengiz bo‘yidagi mamlakatlar o ‘rtasidagi
savdo va madaniy aloqalarning markazi edi. Milet falsafiy maktabi
ning asoschilari —
