‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

I V B O 'LIM
B O R L IQ N IN G SHA K LLA RI VA 
U L A R N IN G FALSAFIY T A H L IL I
I. Tabiiy borliq — fa lsafiy tahlil obyekti sifatida
T ab iat — borliqning m ukam m al, m urakkab, obyektiv q o n u n - 
lariga ega b o ‘lgan qismidir. Tabiat o ‘z q o ‘ynida yashayotgan insonni 
hayratlantiradi, ilhom lantiradi, uning yashashi, ijtimoiy, m a ’naviy 
kam ol topishi u ch u n zaru r b o ‘lgan m a ’lum im koniyatlar m an- 
bayidir. Inson va jam iy atn in g hayoti, taraqqiyoti istiqbollarini bu 
im koniyatlardan ajratib ta sa w u r qilib b o ‘lmaydi.
T abiatdagi m urakkab voqealar, hodisalar, jaray o n lar inson 
faoliyatiga bog‘liq b o ‘lmagan qonunlar asosida amalga oshadi. Inson 
bu qon un larni biladi, o ‘z faoliyatida ularga tayanadi. Insonning 
tabiat bilan b o ‘lgan m unosabatlari ham shu qonunlar, im koniyatlar 
doirasida b o ‘ladi. Inson tabiat ustidan hukm ronlik qilishga intilib, 
tabiatning ichki qonunlarini, undagi m uvozanatni buzishi halokatli 
oqibatlarga olib keladi. Bunga insoniyat tarixining hozirgi bosqi- 
chidagi ekologik tanglikni misol qilib keltirish m um kin. U m um an, 
tabiatda ortiqcha narsa, hodisa yo ‘q. U ndagi h ar bir narsaning 
tabiat ichki m uvozanat tizim ida o ‘z o ‘rni va aham iyati bor. Shuning 
uchu n ham tabiat bir b u tu n , yaxlit borliq sifatida qaraladi.
O lim lar tabiatni ulkan, m urakkab kitobga o ‘xshatadilar. Bu 
,,K ito b “ ni qan cha k o ‘p o ‘qisak, borliqni yaratgan, m a ’lum reja 
asosida boshqarayotgan qudratli b ir kuch borligiga ishonch hosil 
qilam iz. Ba’zilar bu kuchni X udo deb tush unadilar, b a ’zilar esa 
ta b ia tn in g ich k i q o n u n la ri deb h iso b la y d ilar. M u ta fa k k irla r 
tabiatdagi go‘zallikni va hunuklikni, kam olot va falokatni, beqarorlik 
va barqarorlikni bir-biri bilan bog1 langan jarayonlar deb qaraydilar, 
ularning m ohiyati, sabablari va im koniyatlarini bilishga intiladilar.
Bu m isralar, yuqorida aytilganidek, insoniyat doim o 'rtag a 
q o ‘ygan, b undan keyin h am o 'rtag a qo'yadigan savollardan biridir.