‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

1 I. A. Karimov. 
0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tah- 
did, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Asarlar, 6-jild,T., 
,,0 ‘zbekiston“ , 1998, 110-bet.
148

---

Ekologik ong, bu aw alo , insoniyat tabiatning b ir b u tu n
ajral-
mas qism i ekanligini, inson faqat tabiat bilan birga 
mavjudligini
anglashni bildiradi. Tabiat bilan insonning, tabiat bilan jam iyatning 
o ‘zaro m uvozanatini va ularning uyg‘unligini saqlashning birinchi 
va eng zarur sharti — bu Y er kurrasidagi b u tu n
kishilarning 
o ‘zaro oqilona tinch -totuv yashashga intilishlaridir. Jah o n xalqlari, 
ularning ijtim oiy tuzum lari, siyosiy m aslaklari, diniy e ’tiqodlari, 
irqi va millati qanday b o ‘lishidan q at’iy nazar, ular ekologik jihatdan 
u m u m iy b o ‘lg a n , b itta Y er k u rra s id a y a s h a m o q d a . J a h o n
xalqlarining h ar biriga xos o ‘z intilishlari, m anfaatlari va maqsadlari 
b o iis h i m um kin. Lekin, u la r bu m aqsadlarini am alga oshirishlari 
u c h u n o ‘z k u c h - g ‘a y ra tla rin i b irg a lik d a b u tu n Y er k u rra si 
ekologiyasini saqlash m uam m olarini hal qilishga qaratishlari lozim. 
Zero, ularda tabiatni yangicha tushunish, tabiat to ‘g ‘risida yangicha 
tafakkurni shakllantirish, unga n isbatan o q ilo n a m u n o sabatd a 
bo 'lishni qaror toptirish, tabiatni falsafiy tu shunish va tu sh u n - 
tirishning m arkaziy m asalalaridan biridir.
2- § . „Jonli“ va ,,honsiz“ tabiat, ,,hayot“ tushunchasi
A trof-m uhitni tashkil etgan p red m et va h odisalar jonsiz va 
jonli narsalardan iborat b o ‘ladi. Jonsiz narsalam ing majmuasi jonsiz 
tabiatni tashkil qiladi. Jonli narsalam ing m ajm uyi esa, jonli tabiat, 
deb ataladi. Jonsiz va jon li tabiatni b ir-b irid an farqlovchi asosiy 
narsa, bu — jonli tabiatga xos hayot jarayonidir.
H ayot jaray on in i m utafakkirlar, o lim lar qadim zam o n d an
boshlab falsafiy tush u nish g a, tu sh u n tirish g a, izohlab berishga 
harakat qilib kelishgan.
XVII 
asrga kelib, jonli tabiat haqidagi bilim lar taraqqiy etib, 
biologiya maxsus fan sifatida falsafadan ajralib chiqdi. Biologiya fani 
rivojlanishi natijasida, h ar qanday tirik m avjudot faqat tirik mav- 
ju d o td a n bunyodga keladi, degan q a f iy xulosa qaro r topdi. Bu 
qarash biologiyada „Tirik zot borki, tirik zotdan bunyodga keladi“ 
degan q o n u n bilan ifodalanadi. Lekin, shuni ta ’kidlash lozim ki, 
bu 
qo nu nning paydo b o ‘lishi „H ay ot nim a, u Y erda qanday 
paydo b o ‘lgan?“ degan savolga javob bermaydi. Shunga qaramasdan, 
XIX asrning 70-yillariga kelib, ,,H ay o t“ va „jonli ta b ia t“ kabi 
tushunchalarga turlicha yondashish, ularga berilgan turli xil ta ’riflar 
paydo bo‘ldi. Bunday ta ’riflaming biriga ko‘ra, „H ayot — oqsil tana- 
chalarining yashash usuli b o 'lib , bu yashash usuli o ‘sha tan ach a 
(jism )lar kim yoviy ta rk ib in in g d o im o o ‘z - o ‘zid an yangilanib
149

---

turishidan ib orat“ , deyiladi. B unda hayot mavjud b o ‘lgan h am m a 
joyda, uning, qanday b o ‘lm asin, biror oqsil bilan bog‘langanligini 
va beistisno hayot hodisalarini uch ratam iz. Lekin, XX asrda 
tabiatshunoslik, xususan, biologiya sohalarida yirik ilm iy kash- 
fiy o tlar qilind i. Shu m u n o sa b a t b ilan b a ’zi o lim la r ,,h a y o t“ 
tushunchasiga berilgan yuqoridagi ta ’rifni kengaytirish, uni to ‘l- 
dirish m aqsadga m uvofiqligini aytib, jonli jism larning xossalari 
h aq ida o ‘z fikrlarini b ild irm o q d alar. U lar jo n li jism lar ochiq 
tizim lardan iboratligi, ularga oziq m oddalari orqali doim o yangi 
energiya kirib turishi va o ‘zlari iste’mol qilgan narsalarni chiqindilar 
sifatida tashqi m uhitga chiqarib turishi, ana shunday holdagina 
yashay olishi, y a ’ni hayot mavjud b o ‘lishini aytishadi.
Jonli jism lar o ‘z -o ‘zidan boshqarilish xususiyatiga ega b o 'lib, 
tarkibiy tuzilishi jih a tid a n oqsillar va nuklein kislotalardan iborat, 
deb t a ’riflandi. Keyingi vaqtlarda biolog olim M.V. V olkenshteyn 
to m o n id an jonli jism larga berilgan quyidagi ta ’rif xarakterlidir: