‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

 
Примак А.П. 
Резервы человеческой психики. М., 1987,
стр. 24; 
Попович Т.А. 
О язы ч еск о й вере наш и х предков. С ан к т- 
Петербург, 1 8 7 2 ,с т р . 3.
178

---

balki ularning ajdod va avlodlarida u m um iy va b ir-biridan farq 
qiluvchi sifatlarni, xususiyatlarni keltirib chiqargan. Inson ruhiyati 
va faoliyatidagi shu tu rli-tum anlilikning vujudga kelishi masalasi 
ham faylasuflarning m unozaralariga sabab b o ‘ldi va bo'layotir. 
C hunonchi, yagona biologik turga m ansub b o 'lgan insonning ongi 
va faoliyati nega turlicha b o ‘ladi, insonning kundalik faoliyati, irsiy- 
genetik xususiyatlari tabiiy ijtim oiy m uhit ta ’siriga b og‘liqm i yoki 
yo‘qmi, insonni olamdagi boshqa tirik m avjudotlardan farq qiluvchi 
eng m uhim xususiyatlari n im alard an iborat, degan savollarga 
donishm an dlar ham isha javob izladilar va ho zir h am izlayotirlar. 
Bu savollarga javob berm oq uchun insonni olam da mavjud b o ‘lgan 
turli biologik m avjudotlardan ajratib turuvchi eng m uhim xusu- 
siyatlarini bilish zarur.
Xo'sh, bular nim alardan iborat?
T a ’kidlash zarurki, eng avvalo, inson o lam da m avjud b o ‘lgan 
boshqa tirik m axluqotlardan o ‘zining faoliyati, tafakkuri, tili, 
m a’naviyat sohibi ekanligi bilan ajralib turadi. Ishlab-chiqarish 
qurollarini yaratish, takom illashtirish bilan bog‘liq b o ‘lgan ijtimoiy 
m ehnat insonni tabiatga butunlay qaram likdan xalos etdi, til esa 
uning ajdodlari va avlodlari orasidagi aloqadorlik, vorislik vazifasini 
bajardi. Inson zotiga xos b arch a g enetik xususiyatlar, axloqiy 
norm alar, uning faoliyatini boshqaruvchi b arch a dasturlar, y o ‘l- 
y o ‘riqlar, ko‘rgazm alar huddi shu til orqali ajdodlardan avlodlarga 
uzatiladi.
Hozirgi zam onning turli ijtim oiy, antropologik va etnografik 
nazariy alarinin g tu sh u n tirish ig a k o 'ra , o lam dagi bosh qa tirik 
m axluqotlardan insonning tub sifatiy farqini ifodalovchi xususi- 
yatlardan yana biri, u o ‘z am aliy faoliyatini tartibga, ya’ni m a ’lum 
bir m e’yorga sola bilishidir. B oshqacha aytganim izda, inson o ‘z 
faoliyatini am alga oshirish m adaniyatiga ega ekanligi bilan ham
boshqa tirik m axluqotlardan farq qiladi. Xuddi shu holat insonning 
insoniyligini belgilovchi eng m uhim xususiyati — m a ’naviyat sohibi 
ekanligini isbotlaydi. M a’naviyat insonlarni m a ’lum bir jam iyatga 
birlashtirib turuvchi, kundalik am aliy faoliyatini m uayyan maqsad 
to m o n yo'naltiruvchi aih iy qudrat ekanligidan ham dalolat beradi.
Inson o ‘z amaliy faoliyatida m a’lum m ad an iy -m a’naviy mezon 
talablariga rioya qilishi va uni am alga oshirishi, kishilarni jam iyat, 
jam oa atrofida birlashishlarida ham m uhim aham iyatga ega bo‘ladi. 
Bular kishilik jam iyati bilan hayvonlar galasi orasidagi tub sifatiy 
farqning m ohiyatini ochib beradi. K ishilarning m a ’naviy zam irlar
179

---

asosida birlashishi — insonlar jam oasi tirik m axluqotlarning oddiy 
galasi em as, balki u n d a n u stu n ro q turu vch i, onglilik asosida 
shakllangan ijtim oiy birlik ekanligini isbotlaydi.
Insonni hayvondan farq qiladigan eng m uhim xususiyatlaridan 
yana biri — u o ‘zining yashashi, turm ushi u ch u n zarur b o'lgan 
m oddiy va m a ’naviy boyliklarni ishlab chiqarish m alakasiga ega 
ekanligidir. Tarixning guvohlik berishicha, hozirgacha bironta hayvon 
oddiy ishlab chiqarish qurolini h am yaratgani y o ‘q.
M oddiy, m a ’naviy ishlab chiqarish faqat insonga xos xususiyat 
b o ‘lib, undagi barcha qobiliyat va malakalarni nam oyon qiluvchi 
ijodiyotdir. M oddiy, m a ’naviy ishlab chiqarish jarayonida insonda 
mavjud b o ‘lgan barcha jism oniy va m a’naviy qobiliyatlar yorqin 
nam oyon bo'ladi. H uddi shu holatni hozirgi zam on falsafasi inson­
ning kundalik „am aliy faoliyati11 tushunchasida mujassamlashtirdi.