Ġzabella qasimova, musa bayramov

               

BZİ=Yaşıllıq  məkanı  İndeksi  +  Su  məkanı  İndeksi  +  Havanın 

təmizliyi İndeksi + Səs-küy indeksi + Suyun təmizliyi İndeksi.  

 

Işin  mahiyyəti  odur  ki,  söhbət  ekoloji  vəziyyətin  kəmiyyətcə 

qiymətləndirilməsindən  (ölçülməsindən)  gedir.  Belə  indekslər  əsasında 

uyğun təkmilləşdirmədən sonra analitik işləri xeyli yaxşılaşdırmaq, əhalinin 

məskunlaşması  üçün  ekoloji  siyasəti  daha  dəqiq  və  məqsədyönlü  

formalaşdırmaq olar. 

 

2.11.  AqrolandĢaftların optimallaĢdırılması 

 

2.11.1

. 

Ümumi anlayışlar 

Ekoloji təhlükəsizlik həyat səviyyəsini müəyyən edən bütün faktorlar-

ın uçotunu tələb edir. Deməli, həm də insanların uzunömürlülüyünü. Onun 

təmin  olunmasında  kompleks  vasitələr  mühüm  rol  oynayır.  Cəmiyyət  ətraf 

mühitin keyfiyyətini idarə etmək üçün onları süçir. Bu zaman nəzərə almaq 

lazımdır  ki,  ekoloji  təhlükəsizlik  sistemi  ilk  növbədə  insan  sağlamlığının, 

eləcə də insanı əhatə edən ətraf mühitin mühafizəsinə xidmət edir.  Bu prob-

lemin  həllində  bütün  biosferin  və  insan  cəmiyyətinin  davamlı  inkişafı  əsas 

rol oynayır. Davamsız inkişafda əlverişsiz deqradasiya prosesləri formalaşır. 

Buna görə də şübhə yoxdur ki, təbii komplekslərin davamlı inkişafının idarə 

265 

 

olunma metodlarının hazırlanması, etibarlı həyat təminatlı sistemlərin yara-

dılmasında əvəzolunmaz şərtdir.  

Ekosistemin müəyyən olunmuş təyinatına görə, o canlı orqanizmlərin 

–onların yaşadığı mühitdə cəmidir, müəyyən məkan tutur və özünü tənzim-

ləmə qabiliyyəti var. Ekosistemin abiotik komponentləri torpaq, bitki qırın-

tıları, mikroorqanizmlərin qqalıqlarıdır. Biotik hissəsi ekosistemin ilkin pro-

dutsetlətdən-avtotrof  və  konsumentlərdən  –  heterotroflardan,  bir  də  sapro-

troflardan,  hansı  ki,  bitki  və  heyvan  qalıqlarını  ilkin  qeyri-üzvi  maddələrə 

qədər parçalayır, eyni zamanda ikinci produtsentlər rolunu oynayır.  Məlum 

olduğu  kimi,  bütün  ekosistemlər  enerji  axını,  trofik  zəncir,  zaman-məkan 

müxtəlifliyinin strukturu ilə; suyun və elementlərin biogeokimyəvi dövranı 

ilə,;  inkişaf  və  təkamül  ilə;  idarə  olunma  ilə  xarakterizə  olunurlar  (Odum, 

1975).  Ekosistemlərə  təsir  edən  prioritet  antropogen  faktorlar  əkinçilik, 

heyvandarlıq.  Meliorasiya,  torpaqların  mənimsənilməsi,  meşələrin  qırılma-

sıdır. Bununla yanaşı, ekosistemlərin vəziyyəti dolayısı ilə dağ-mədən, emal 

sənayesindən,  enerji  istehsalından,  nəqliyyatdan,  tikintidən  və  s.  Asılıdır. 

Ekosistemdə  antropogen  faktor  onun  elementlərinə,  qida  zəncirinə,  mad-

dələr dövranına və enerji  axınına istehsal fəaliyyətində birbaşa təsiretməklə 

reallaşır.  Eləcə  də  təbiətdə  baş  verən  dəyişikliklərlə,  əsasən  atmosferdə 

(temperaturun qalxması, ozon ekranının dağılması, CO

2

, CH

4

, NO

2

, SO

2,

ClF 

karbonların,turş  yağışların  yağması)  baş  verənlər.  Antropogen  təsirlərdən 

ekosistemin pozulması nəticəsində torpağın rejimi və xassələr, havanın key-

fiyyəti,  su  ehtiyatları  və  onların  keyfiyyəti,  bitki-heyvan  növlərinin  sayı, 

müxtəlifliyi, yayılma ərazisi, biotun genotipi və onun fizioloji-metabolik ak-

tivliyi  dəyişir.  Bu  zaman  ekosistemlər  təsərrüfat  fəliyyətinin  konkret  tipinə 

məxsus  olan  spesifik  xarakteristikalar  qazanır.  Belə  ki,  aqrar  tipli  antropo-

gen faktorlar ekosistemi aqroekosistemə transformasiya edir.  

Aqroekosistemin  funksiyalaşması  daimi  antropogen  təsirlərin  onun 

elementlərinə təsirinin intensivliyindən və müddətindən asılıdır.  Buna görə 

də  aqroekosistemlərdə  geri  dönməyən  proseslərin  baş  verməməsi  üçün  bu 

təsirlərin nəticəsini əvvəlcədən bilmək lazımdır, eləcə də təbii və antropogen 

təzyiqlərə  qarşı  komponentlərin  dözümlülük  səviyyəsini  və  adaptasiya  me-

xanizmini nəzərə almaq lazımdır. İnsanın istehsal və kənd təsərrüfatı fəaliy-

yəti tam təbii formalaşmalar sərhəddində-landşaftlarda həyata keçirilir.  Bu 

qarşılıqlı təsir edən təbii və ya təbii antropogen komponentlərdən ibarət olan 

ərazi  sistemidir,  təbiəti  mühafizənin  ən  ümumi  bütöv  obyektidir.  Bu  nöq-

teyi-nəzərdən  ona  ehtiyattutumlu  və  ehtiyatyaradan  sistem  kimi  baxılır; 

insanın  yaşayış  və  fəaliyyət  mühitidir;  genofondun  saxlanma  yeridir,  təbii 

laboratoriya  və  estetik  mənbədir.  Bu  mənşəyinə  və  inkişaf  tarixinə  ğörə 

eynicinsli ərazidir. Müxtəlif parametrlərinə görə təbii və antropogen, mədəni 

266 

 

və yabanı, çöl və dağlıq, meşə və bataqlıq və diğər landşaftlar, o cümlədən 

aqrolandşaftlara ayrılırlar.  

Aqrolandşaftlar –antropogen landşaftlardır. Onların biotik hissısi, can-

lı orqanizmlər cəmiyyəti insan tərəfindən süni yaradılır (antropobiosenozlar) 

və təbii fito- və zoosenozları böyük ərazilərdə əvəz edir. Daha dar mənada, 

aqrolandşaft  dedikdə,  təbii  bitki  örtüyünün  çox  hissəsinin  kənd  təsərrüfat 

bitkilərinin  səpini  və  basdırılması  ilə  əvəz  olunduğu  landşaftlar  başa  düşü-

lür. Aqrolandşaftlar kənd yerlərinin peyzajı (mənzərəsidir.)  

Təbii  landşaftlardan  fərqli  olaraq  təbii-antropogen  landşaftlar  özündə 

üç sistemaltlığını birləşdirir: təbii, sosial və istehsal, hansı ki, bir-biri ilə düz 

və əks istiqamətdə maddə, enerji və informasiya əlaqələrində olur.  Mədəni 

landşaftların  yaradılmasına  bu  qarşılıqlı  əlaqələrin    harmoniyası  ilə  çatmaq 

olar. ―Kənd təsərrüfaı landşaftı‖ və ―aqrolanşaft‖ anlayışlarını fərqləndirmək 

lazımdır. Birinci adətən ümumitəsərrüfat və sosial aspektdə, ikinci -əkincilik 

pozisiyasından baxılır.  

Əkinçiliyin  adaptiv-landşaft  sistemini  formalaşdırmaq  məqsədilə 

aqrolandşaft anlayışından istifadə olunur. 

Aqrolandşaft- geosistemdir. O, aparıcı aqroekoloji faktorların cəminə 

görə fərqlənir, funksiyalaşması maddə və enerji miqrasiyasının vahid zənciri 

çərçivəsində  baş  verir.  Torpaqların  aqroekoloji  tipologiyası  nöqteyi-nəzə-

rindən aqrolandşaft torpaqların aqroekoloji qrupuna uyğun gəlir.  

Aqrolandşaftlardan  başqa  insanın  fəliyyətilə  idarə  olunan  təbii  sis-

temlər -  texnogen  landşaftlar da mövcuddur. İnsanın fəaliyyət tipinə görə 

antropogen  landşaftları  aşağıdakı  qruplara  bölmək  olar:  dəmyə  əkinçiliyi 

landşaftları, suvarma əkinçiliyi landşaftları, otlaq landşaftları və s.  Landşaft 

və  ekosistemlərin  antropogen  trasformasiyasının  əsas  xüsusiyyətləri  aşagı-

dakılardan ibarətdir. 

 

2.11.2.  Aqroekosistemlərin dəyişkənliyi və davamlılığı 

Təbii mühitin optimallaşdırılması - bu sistemin istismarı, onun qorun-

ması və məqsədyönlü yenidən yaradılması arasında balanslaşmış münasibət-

lərin  yaranmasıdır.  Bu  arada  insan  fəaliyyəti  təbii  mühitdə  əhəmiyyətli  və 

davamlı  dəyişikliklər  yaradır.  Məlum  olduğu  kimi  aqroekosistemlərdə  belə 

dəyişikıliklərə  eroziya  və  defilyasiya  prosesləri;  torpağın  və  təbii  suların 

kimyəvi  maddələrlə  çirklənməsi,  su  hövzələrinin  evtroflaşması;  torpağın 

kipləşməni,  turlaşması  və  bioloji  aktivliyinin  azalması;  flora  və  faunanın 

növ tərkibinin, sayının və yayılmasının dəyişməsi və s.  

Bununla  əlaqədar  olaraq,  sistemdə  mühiti  sabitləşdirən  tədbirlərin 

həyata keçirilməsi lazımdır. Nəzəri olaraq aqroekosistemin davamlılığını tə-

min edən sistemlərin hazırlanması, aqrolandşaftın formalaşan ekologiyasına 

267 

 

xidmət edir. Bu zaman aqrolandşaftın struktur elementləri arasında qarşılıqlı 

əlaqələrin  və  qarşılıqlı  asılılıqların xarakterini,  uyğun  strukturların  ierarxik 

səviyyəsini sisemli öyrənmək lazımdır.  

A.Q.İsaçenkonun (1980) qeyd ediyi kimi, landşaftları bütövlükdə opti-

mallaşdırmadan, təbii mühitin ayrı - ayrı komponentlərinin rasional istifadə-

sinin və mühafizəsinin real əhəmiyyəti yoxdur.  

Davamlı  aqroekosistemlərin  formalaşdırılmasının  ilkin  şərtlərinə  ba-

xarkən,  landşaft  -  ekoloji  yanaşmalara  əsaslanmaq  lazımdır.  Hansı  ki,  təbii 

hadisələrin və proseslərin, eləcə də onların ehtiyat potensialının inventarlaş-

masına zəmin yaradır.  

Təbii sistemlər xarici təsirlərə onların münasibətini təyin edən bir sıra 

xassələrlə  xarakterizə  olunurlar:  bütövlük,  davamlılıq,  elasiklik,  inersiya, 

həcm, dəyişkənliklərin yol verilən həddi. Bu xassələri qısa xarakterizə edək.  

Bütövlük-ekosistemin  daxili  birliyidir,  onları  təşkil  edən  kompo-

nentlər arasındakı sıx əlaqələrlə şərtlənir.  

Davamlılıq-müəyyən kritik qiymətləri keçməyən hədd daxilində siste-

min  özünüsaxlama  və  özünütənzimləmə  xüsusiyyəti.  Söhbət  ekosistemin 

xarici  təsirlər  zamanı  öz  strukturunu  və  əsas  funksiyalarını  qoruyub  saxla-

masından  gedir.  Burada  əsas  rolu  biota  oynayır,  hansı  ki,  abiotik  mühiti 

transformasiya edərək, xarici təsirləri yumşaldır.  

Rezistent  və  möhkəm  davamlılığı  fərqləndirirlər.  Birinci  halda  siste-

min öz struktur və funksiyasını saxlaması üçün pozuntulara müqavimət gös- 

 

ġəkil 2.32. Biosferdə maddə və enerji dövranını və onların qarşılıqlı təsirinin 

sxemi. M

1

– bitkilər-produsentlər;  M

2

- mikroorqanizmlər produsentlər; K

3

- 

konsumentlər; S

4

- saprofitlər 

268 

 

tərməsi  xassəsi,  ikinci  halda  sistemin  struktur  və  funksiyaları  pozulduqdan 

sonra    öz  vəziyyətini  bərpa  etmə  xassəsi  başa  düşülür.  Biosferdə  enerji  və 

maddələrin  dövriyyəsi  ardıcıllığı  və  onların  qarşılıqlı  təsir  sxemi  (şəkil  

2.32). 

Dəyişkənlik  -  ekosistemin  öz  -  özünə  inkişaf  faktorları  və  ya  xarici 

gücün  təsiri  altında  bir  vəziyyətdən  digərinə  keçməsi  xassəsidir.  Sistemin 

transformasiyasının  dərinliyinə  görə  funksiyalaşma,  dinamika  və  inkişafın 

gedişində  dəyişiklikləri  fərqləndirirlər.  Funksiyalaşma  –  sistemi  müəyyən 

vəziyyətdə saxlayan maddə və enerji ötürülməsi və çevrilməsi proseslərinin 

cəmidir.  Burada  kiçik  kəmiyyət  dəyişmələri  baş  verir,  hansı  ki,  ritmik 

sutkalıq  və  fəsli  xarakter  daşıyır.  Dinamika-dönən  dəyişkənliklərdir,  hansı 

ki, sistemin strukuru daxilində baş verir. Məsələn, onlara aid edirlər ―bərpa-

edici növbələşmələr‖ adlanan çoxillik dövri tərəddüdləri. Dinamika proses-

lərində  daha  dərin  dəyişikliklər  gedir,  nəinki  funksiyalaşma  proseslərində. 

Lakin  onlar  strukturun  keyfiyyətcə  yenidən  qurulmasına  aparmır,  yalnız 

tədricən  onu  hazırlayır.  İnkişaf  (təkamül)  –  bu  strukturun  əsaslı  yenidən-

qurulması ilə sisemin geri dönməyən dəyişməsi və həm xarici, həm də daxili 

senotik  təsirlərlə  bağlı  olan  yeni  landşaftların  formalaşmasıdır.  Belə  eko-

sistemlər davamlılığını itirirlər.  

Elastiklik - xarici faktorların təsiri alında  sistemin müəyyən həd daxi-

lində öz vəziyyətini dəyişməsi və onların təsiri kəsildikdən sonra öz əvvəlki 

vəziyyətinə qayıtması xassəsidir.  

İnersiya-təbii sistemlərin müəyyən həd daxilində xarici faktorların tə-

sirinə öz vəziyyətini dəyişmədən qarşıdurmasıdır.   

Həcm–öz  vəziyyətini  dəyişmədən  xarici  faktorların  yad  təsirlərini 

absorbsiya etmək xassəsi (kənar maddəlri, izafi enerjini və s.).  

Dəyişkənliklərin  yol  verilən  həddi  –  təbii  sistemlərin  vəziyyətinin 

parametrlərinin maksimal və minimal hədləri, hansı ki, bu hədlər daxilində 

sistem davamlıdır və dağılmır.  

Təbii  sistemlərin  baxılan  xassələri  ilə  əlaqədar,  Y.A.İzraelin  (1984) 

təklif  etdiyi  müxtəlif  yüklənmələrdə  bəzi  sistemlərin  vəziyyətinin  zamana 

görə qrafik sxemi maraq doğurur  (şəkil 2.33). Şəkildə verilən rəqəmlərdən 

göründüyü kimi, təbii sistemin geri dönməyən dəyişkənliklərindən qaçmaq 

üçün, yaxşı olar ki, ekoloji ehtiyat zonasından çıxılmasın.   

Ekosistemin öyrənilməsi və uçotunun mühüm praktiki əhəmiyyəti var, 

belə  ki,  ətraf  təbii  mühitlə  daha  savadlı  qarşılıqlı  təsir  formalaşdırmağa 

imkan verir. Bu təbii tarazlığının  dözümsüzlüyü ilə ekosistemdən fərqlənən 

aqroekosistemlərin  yaradılmasında  xüsusilə  vacibdir.  Təbii  şəraitdə  ekosis-

temin  strukturunun  növbələşməsi  (məsələn,  göllərin  böyüməsi,  meşələrin 

bataqlaşması  və  s.)  tədricən  baş  verir.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalına  idarə 

269 

 

olunmayan təsirlər zamanı dəyişkənliklər tez baş verə bilər və aqrolandşaft-

ların davamlılığının və onların deqradasiyasına səbəb ola bilər.  

 

ġəkil  2.33.

 

Müxtəlif  yüklənmələrdə  əzi  elementlər  sisteminin  vəziyyətinin 

zamanca  h(t)  funksiyalaşma  qarfiki.  (İzrael,  1979):  1və  7-  dəyişmələrin  aşağı  və 

yuxarı kritik həddi; 2 və 6 yol verilən dəyişmələrin aşağı və yuxarı həddi (sistemə 

təsirin  hədləri);  3-  antropogen  təsir  zamanı  sistemin  faktiki  vəziyyəti;  4-  sistemin 

normal  vəziyyəti;  5-  sistemin  oyanmış  vəziyyət.  Faktiki  və-ziyyətlə  (3  əyrisi) 

yuxarı (6) və ya aşağı yol verilən hədlərin təsirini xarakterizə edən təsirin ―ekoloji 

ehtiyyat‖ına xarakterizə edən intervallar. 

  

Təsərrüfat  fəaliyyəti  bütövlükdə  biosenozun  da  yenidən  qurulmasına 

təsir  göstərir.  Həm  də  müxtəlif  regionlarda  ana  suxurlar,  axınlar  və  torpaq 

arasında tarazlığın  pozulması  landşaftlarda dönməyən mənfi  dəyişkənliklər 

yaradır. Səhralaşma proseslərinin güclənməsi buna misal ola bilər.  

  Ekosistemin (xüsusilə də aqroekosistemlərin) davamlılığının yüksəl-

dilməsinin əsas şərti ekoloji normativlərə, standartlara və landşaftların istifa-

dəsində  təsərrüfat  fəalyyətini  tənzimləyən  digər  reqlamentlərin  təkmilləş-

dirilməsi və ciddi riayət olunmasıdır.  

Təbii  mühitin  çirklənməsinin  ən  çox  yayılmış  göstəriciləri  çirklən-

diricilərin  yol  verilən  qatılığıdır.  Lakin  YVQ,  YVT  və  digər  göstəricilər 

təbiətdə çirkləndirici maddələrin transformasiyasının xüsusiyyətlərini,  kon-

kret  fiziki-coğrafi  şəraitdə  onların  biotada  toplanmasını    həmişə  nəzərdə 

saxlamır.  Ayrı-ayrı  təbii  komponentlər  üçün  müəyyənləşdirilmiş  normalar  

bütövlükdə  landşaft  üçün  azəlverişlidir.  Daha  çox  qəbul  olunan  ekoloji 

normativ kimi ekoloji yüklənmənin yol verilən həddi çıxış edə bilər, hansı ki, 

ekosistemin potensial imkanlarını və daxili xassələrini daha tam əks etdirir.  

EYVH  (ПДЭН)  daxili  və  xarici  təsirlərin  cəmi  kimi,  hansı  ki,  ya  ətraf 

mühitin keyfiyyətini dəyişmir, ya da onu yol verilən həddə dəyişir, ekosis-

temin  komponentlərinin  fakorların  təsirinə  məruz  qalmasını,  eləcə  də  bu 

faktorların  gücünü  və  akivliyini  xarakterizə  edir.  Ətraf  mühitin  keyfiyyəti 

270 

 

dedikdə, verilən yerdə istənilən populyasiya (birinci növbədə insan populya-

siyası)  üçün  əlverişsiz  nəticələrin  olmadığı  təbii  və  ya  antropogen  ekosis-

temlərin  davamlı  mövcudluğu  başa  düşülür.  Real  aqroekosistemin  kom-

ponentlərinə  təsir  edən  antropogen  faktorlar  müxtəlif  olduğundan,  praktiki 

olaraq  yol  verilən  yüklənmənin  vahid  göstəricisini  təklif  etmək  mümkün 

deyil. Buna görə də hər tip təsir növünün reqlamentinə öz tələbatları müəy-

yənləşdirilir. EYVH ekosistem və landşaftların davamlılığını kompleks gös-

təricisi  kimi  sistemin  strukturunu  və  funksiyalaşmasını  məhsuldarlığa,  növ 

müxtəlifliyiə, proseslərin intensivliyinə görə xarakterizə edir. Müasir dövrdə 

ekoloji  normalaşmanın  iki  mərhələsi  qəbul  olunur:  ekoloji  reqlamentləşmə 

və ekoloji reqlamentləşmə əsasında ekoloji normativlərin təyin olunması.  

 

2.11.3.   Aqroekosistemlərin  təşkilinin əsas prinsipləri 

Uzun  müddətli  təkamül  prosesində  təbii  ekosistemlər  özünütənzim-

ləmə və özünübərpaetmə xassəsi qazandılar. Təbii ekosistemlər aqroekosis-

temlərə,  o  cümlədən  aqrolandşaftlara  trasformasiya  edərkən,  maddə-enerji 

və informasiya əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Əgər belə dəyişmələr 

yol verilən həddən kənara çıxırsa, onda landşaftların əsas komponentlərinin 

özünü  yaratmaq  xassəsi  itir  və  nəticədə  tez  deqradasiyaya  uğrayır.  Müasir 

aqrolandşaft  -  bu  yalnız  yenidən  formalaşmış  təbii-ərazi  kompleksi  deyil, 

həm  də  spesifik  təbii-təsərrüfat  genezisi  olan  çoxkomponentli  formalaş-

madır; ekoloji situasiyalı fitosenotik görüntüdür.  

Baxmayaraq ki, aqrolandşaftların gələcəyi əsasən təsərrüfat fəaliyyəti 

ilə təyin olunur, o çox hallarda təbii və antropogen strukturların ərazi və təş-

kilati uzlaşmasından asılıdır. 

Adaptiv-landşaft  torpaqdan  istifadə  etmə  kənd  təsərrüfatı  istehsalı 

proseslərində  insan  və  təbiətin  daha  harmonik  qarşılıqlı  təsirinə  çatmağa 

yönəlmişdir. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, əgər landşaftşünaslıq- ar-

tıq formalaşmış elm sahəsidirsə, onun vacib qolu olan aqrolandşaftşünaslıq 

hələ  yeni  yaranma  prosesindədir.  Aqrolandşaftşünaslıq  aqroekosistemlərin 

formalaşması və funksiyalaşması qanunauyğunluqlarını öyrənməli, əkinçili-

yin  yeni  sisemlərinin  modelləşmə  metodlarını  hazırlamalı,  optimal  aqro-

lanşatların  konstruksiyalaşdırılması  yollarını  əsaslandırmalı,  sosial  aqro-

ekologiyanın  aktual  problemlərini  həll  etməli,  aqronomik  yönümlü  geoin-

formasiya  sistemlərini hazırlamalı və əsaslarını formalaşdırmalıdır.  

        Aqrolandşaftların yaradılması  aşagıdakıları prinsipləri tələb edir:  

1.Adekvatlıq  prinsipi.  Aqrolandşaftlarda  istehsal  fəaliyyəti  funksional 

olaraq  biosferin  funksiyalarına  uyğun  olmalıdır,  b.s.  ətraf  mühitin  təbii 

qanunauyğunluqlarına  bənzər  olmalıdır.  Buna  təbii  landşaftların  strukturu-

nun  ekoloji  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almaqla,  əkinçiliyin  proqressiv  sistem-

271 

 

lərini  tətbiq  edərək  çatmaq  olar.  Nəticədə  biosferin  funksiyalarını  immi-

tasiya edən, davamlı aqroekosistemli, bioenergetik ehtiyatların daha effektiv 

istifadəsini təmin edən yeni təbii-təsərrüfat kompleksləri formalaşır.  

2.Uyğunluq  prinsipi.  Aqrolandşaftların  ərazisinin  komponentləri  təbii-

antropogen  uyğunluğu  nəzərə  almaqla  yaradılır  və  layihələndirilir.  Məsələ 

ondadır  ki,  aqrolandşaftların  ərazisinin  elementləri  üzvi  surətdə  bir-biri  ilə 

qarşılıqlı əlaqədə olur və vahid sistem yaradırlar. Təbii mühitlə uyğunlaşma-

yan  ərazi  elementi  təbii  kompleksin  ümumi  davamlılığını  pozan,  hansısa 

xarici  ―qıcıqlandırıcı‖  rolunu  oynayır.  Bunun  nəzərə  alınmaması  aqroland-

şaftların  yaranmasında  izafi  maddi  xərclərə,  çox  hallarda  isə  onların  tez 

dağılmasına səbəb olur.   

3.Fitosenozların  yaşayış  yerinə  uyğunluq  prinsipi.  Aqrolandşaftların 

formalaşması  zamanı  səpinlərin  və  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  əkin  yerlə-

rinin ağılla seçilməsi çox vacibdir. Həmçinin torpağın  məhsuldarlığını  sax- 

 

                                                                                   Cədvəl 2.69 

Relyef Ģəraitindən asılı olaraq əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin  

məhsuldarlığı, t/ha. (Varlamov, Volkov, 1991) 

Parçalanma 

əmsalı, km/km

2

 

Payızlıq 

buğda 

Arpa 

Şəkər 

çuğunduru 

Qarğıdalı, 

yaşıl kütlə 

0,3.......0,4 

2,44 

2,27 

28,7 

31,2 

0,7 ......0,8 

2,15 

2,04 

26,1 

29,6 

1,1.......1,2 

1,97 

1,88 

25,6 

27,9 

1,5......1,6 

1,74 

1,65 

22,4 

25,7 

 

                                                                                            Cədvəl 2.70 

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün torpaqların  

müqayisəli yararlığı (Varlamov, Volkov, 1991) 

 

Bitki 

Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün torpağın müqayisəli 

yaradılma (Varlamov və Volokov 1991, dəyişikliklə 

qum

lu

 

Y

üngül

 

gi

ll

ic

əl

i 

qum

sal

 

Y

üngül

 

gi

ll

ic

əli

 

G

il

li

cə

li

 

A

ğı

r 

gi

ll

ic

əli

 

Q

um

lu

 

tor

p

aq

 

A

ğı

r g

il

li

 

tor

p

aql

ar

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Buğda 

0 

0 

2 

3 

3 

3 

2 

1 

Çovdar 

2 

3 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

Yulaf 

1 

2 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

Arpa 

1 

1 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

Darın 

1 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

272 

 

                                                                                                davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

qarğıdalı 

0 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

qarabaşaq 

1 

3 

3 

3 

3 

2 

2 

1 

Kartof 

0 

3 

3 

3 

3 

3 

2 

1 

kətan 

0 

0 

1 

2 

3 

3 

2 

1 

çuğundur 

0 

1 

2 

3 

3 

3 

2 

1 

kələm 

0 

1 

2 

3 

3 

3 

2 

1 

Kök 

1 

2 

3 

3 

2 

3 

2 

1